Otizm Eksiklik Deðil, Farklýlýktýr
OTÝZMLÝ BÝREYLERÝ ANLAMAK
Otizm temiz kalpli ve hassas olmak demektir. Karmaþýk ve yoðun bir dünyada ayakta kalabilmenin yolunu bulmaktýr. Farklý þekillerle ve farklý adýmlarla, farklý geliþmektir.
Trisha van Berkel
OTÝZM EKSÝKLÝK DEÐÝL, FARKLILIKTIR
Otizm, her bireyi farklý þekilde etkilemektedir. Eðitimlerde bireysel farklýlýklara önem verilmesi gerekmektedir. Her birey farklý olduðu için verilen eðitimler de bireyin öðrenmesine, sosyalleþmesine ve iletiþimine katkýda bulunacak þekilde farklý olmalýdýr. Ülkemizde halen otizmli bireylerin çoðunluðunun zihinsel engelli olduðu düþüncesiyle, otizmli çocuklara zihinsel engelli çocuklar gibi yaklaþýlmakta ve bu þekilde eðitim verilmektedir. Oysaki otizmli bireyler bilgiyi öðrenmede deðil, öðrenilen bilgiyi yaþamlarýnda uygun þekilde kullanmakta sýkýntý yaþamaktadýrlar.
Eski bilimsel çalýþmalarda otizmlilerin önemli bir bölümünde zeka geriliði olduðu iddiasý yaygýn olmasýna raðmen, iletiþim kurmakta zorlanan bir bireyin standart zeka testi uygulamalarýyla zeka düzey tespitinin yapýlmasý pek mümkün olmadýðý düþünülmektedir.
Otizm engel deðil, aþýlabilir geliþim bozukluðu
Kendisi de bir zamanlar otistik olan ve Ýngiltere’de bakanlýk danýþmanlýðý yapan Pakistan asýllý yazar Kamran Nazeer, son kitabýnda, iyi eðitim almýþ otistik çocuklarýn pekala toplum yaþamýna ayak uydurabileceklerini anlatýyor. Birlikte eðitim gördüðü otistik arkadaþlarýný yirmi yýl sonra bularak, yaþamlarýný kýsa bir süre önce yayýmlanan bir kitabýnda anlatýyor.
Kendisiyle birlikte dört arkadaþtýlar. Andr, bilgisayar laboratuvarýndaki iþine giderken bile hala bebeklerini yanýnda taþýyor. Randall bisikletli kuryelik yapýyor ama tuhaflýk açýsýndan AndrŽ’den geri kalýr yaný yok. Sabahýn erken saatlerinde bisikletini gözleri kapalý sürmeye bayýlýyor, ama eðer freni bir milim geç çalýþýrsa, hemen alet kutusunu çýkarýyor ve onarýyor. Craig, bu ikisinden çok daha baþarýlý. Politikacýlara hazýrladýðý konuþmalar büyük övgüler alýyor.
Kamran dört yaþýna geldiðinde, sýnýftaki hiç kimseyle konuþmasa da birisi oyuncak arabasýný elinden aldýðý zaman yaygarayý basýveriyordu.
Otistik çocuklarýn hiçbiri birlikte oynamýyordu. Bazýlarý arkadaþlarýna arkalarý dönük oturuyor, zaman zaman da öfke nöbeti geçiriyorlardý. Craig aylarca býkmadan, usanmadan hep ayný cümleyi tekrarlayýp durmuþtu: “Gönderin ahmaklarý içeri!”
Fakat biz þanslýydýk, öðretmenlerimiz bizim için çok çabaladý diyor Kamran. Büyük bir sabýr ve hevesle, çocuklarý birbirlerine bakmalarý ve dokunmalarý için yüreklendirmiþlerdi.
Çocuklar, þematik resimlerle, dudaklar, kaþlar ve gözlerle ortaya çýkan yüz ifadelerini anlamaya çalýþtýlar. Ve zamanla yüz ifadelerini diðer insanlarýn Kiril alfabesini çözmeleri gibi okumayý öðrendiler.
Düzenli alýþtýrmalarla sýnýf yýldan yýla önemli geliþmeler kaydetti, çocuklar yavaþ yavaþ normal okullara daðýldýlar. Elbette ki toplum yaþamýna uyum saðlayamayanlar ve iyileþme gösteremeyenler de oldu. Mesela Elizabeth. Sürekli gözetim altýnda tutulan genç kýz, birkaç yýl önce intihar etmiþti.
Fakat Craig, Randall ve AndrŽ’nin durumlarý gayet iyi. Konuþma metni yazan Craig aþýk olduðu bir kadýnla iliþkisini dokuz ay kadar sürdürmüþ. Bebeklerle oynayan AndrŽ, sevgilisinden ayrýlan kýz kardeþiyle birlikte yaþýyor. Randall ise bir arkadaþýnýn yanýna taþýnarak, ailesini hayretler içinde býrakmýþ. Bu tür davranýþlar otistikler için sansasyonel deðiþimlerdir. Ama bu geliþmeler onlarýn tamamen iyileþtiklerini kanýtlamýyor, Kamran’ýn kitabýnda birbirinden ilginç örnekler var bu konuda.
Mesela Andr, kendisini ziyarete giden Kamran’ý bir süreliðine banyoya kilitlemiþti. Kamran’ýn daha sonralarý öðrendiði üzere, Andr, bebekleriyle konuþurken rahatsýz edilmekten nefret ediyormuþ. Birlikte eðitim gördüðü arkadaþlarýnýn bu kadar iyi geliþme göstermeleri biraz da evdeki huzurlu ortam ve ailenin desteði ve teþviki sayesinde olmuþtu.
Pakistanlý bir bankacý aileden gelen Kamran’ýn bir zamanlar otistik olduðunu anlamak neredeyse imkansýz. Sadece birkaç iz kalmýþ geriye. Mesela tokalaþýrken parmaklarýný uzatýyor sadece. Konuþurken ise koltuða iyice gömülüyor ve sesi kýsýlýyor. Ama buna raðmen yine de çok güzel cümleler kuruyor ve her espriye kibar bir gülümsemeyle karþýlýk veriyor.
Kimi otistiklerin tüm çabalara raðmen geliþme gösterememeleri, kimi bilim adamlarýna göre doðuþtan var olan ruh körlüðüyle ilgili.
Ýngiliz psikolog Simon Baron-Cohen, “mind-blindness” kavramýný türetti bunun için. Psikologa göre otistikler, empati yetisinden yoksunlar. Diðer insanlarýn davranýþlarýný tahmin edemiyorlar.
Kamran Nazeer bu teoriye katýlmýyor. Ona göre otizm bir engel deðil, çalýþýlarak (belli sýnýrla içinde) aþýlabilecek bir geliþim bozukluðu yalnýzca. Otistikler çevredeki aþýrý uyarýmlarla baþa çýkmak için düzene ihtiyaç duyuyorlar. Kamran gerektiði zaman cebinden bir kablo mandalý çýkarýrken, Craig yabancý bir eve misafirliðe gittiðinde, birkaç kitabý alfabetik olarak sýraya koyunca rahatlýyor.
Bu tür uðraþlarla, otistikler, yalnýzlýðýn baskýsýndan kurtuluyorlar, yani en basit olaylar üzerinde konsantre olduklarýnda, diðer her þey arka planda kalýyor. Bu araçlar özellikle de konuþmalar sýrasýnda sýkça kullanýlmakta. Sohbetler, otistikler için uç spor gibidir diye açýklýyor Kamran.
Temple Grandin’in Yaþamý ve Önerileri
Temple Grandin, Amerika’daki tüm çiftlik hayvanlarý tesislerinin üçte birinin tasarýmýný yapmýþ yetenekli bir hayvan bilimcidir. Ayrýca otizm konusunda konuþmalar yapýyor, kendi web sitesinde de otizmle ilgili sorularý cevaplýyor. Colorado Devlet Üniversitesi’nde Profesör olan Temple Grandin; “Resimlerle Düþünmek” isimli kitabýnda, otizmli bir birey olarak bizlere otizmi içerden anlatýyor.
Ýki buçuk yaþýnda iken annesinin, ters giden bir þeyler olduðunu, anladýðýný yazýyor. Kendine dokundurtmazmýþ. Konuþmuyormuþ ve sese karþý aþýrý duyarlýymýþ. Göz temasý yokmuþ ayrýca kokulara karþý aþýrý ilgi gösteriyormuþ.
Grandin çocukluðunda her þeye itiraz edip, baðýrdýðýný anlatýyor. Kendisine söylenenleri anlýyormuþ ama insanlar birbirleriyle konuþurlarken onlarý anlamýyormuþ. Kelimelerin bir bir aklýnda olduðunu ama aðzýndan bir türlü dökülemediðini yazýyor. Her þeyi baðýrarak anlatýyormuþ. Þapka takmak istemiyorsa, annesinin ona taktýðý þapkayý çýkarýp yere atýyor, tekmeliyor ve bas bas baðýrýyormuþ. Grandin ana-babalara ve eðitimcilere þöyle sesleniyor: “Ýyi gözlemci bir öðretmen karþý gelme anlamýndaki çýðlýk ile iletiþim kurma çabasýyla çýðlýk atmayý birbirinden ayýrt edebilmelidir. Öðrenci baðýrabilir, tükürebilir ve dersi bozabilir ama öðretmen gene de derse devam etmelidir.” Grandin bazen de yetiþkinleri sadece ve sadece kýzdýrmak için çýðlýklar attýðýný itiraf ediyor.
Grandin de pek çok otizmli çocuk gibi bu konuyla ilgili ilk muayenesini kulak-burun-boðaz doktorunda olmuþ ve muayene normal sonuç vermiþ. O zaman doktorlar otizmli çocuklarý bakým yurtlarýna gönderirken onun doktoru konuþma terapisi önermiþ. Annesi, Grandin’i normal çocuklarýn gittiði bir yuvaya göndermiþ ki bu yuvanýn sahibi konuþma terapistiymiþ. Terapist eðitimci yuvadaki tüm çocuklara her gün bireysel konuþma terapisi uyguluyormuþ. Saðlýklý bir eðitim veren bu yuvaya baþlamakla Grandin yaþam çizgisinin deðiþtiðini söylüyor.
Burada çok önemli bir ipucu buluyoruz. Eðer baðýrma iletiþim kurma çabasýnda ise çocuðumuzla iletiþim kurma yolunu henüz bulamamýþýz demektir. Karþý geliyorsa, sakin olup bizim sakinliðimizin çocuðumuza bulaþmasýný beklemenin yararlý olacaðýný anlýyoruz.
Grandin yardýmýn verileceði tam sýnýrdan söz ediyor. Ne az, ne fazla. Yuvadaki çalýþmalardan verdiði örnekte terapistinin Grandin’in çenesinden tutup, gözlerinin içine baktýðýný ve bazý sesleri çýkarmasýný istediðini anlatýyor. “Terapist sýnýrý bulmuþtu. Sýnýrý geçerse, çýðlýklarý basýyordum ama yeteri kadar da zorlanmazsam çýt çýkarmýyordum."
Otizmli kiþilerin ritim bakýmýndan da sorunu olduðunu yazýyor. Grandin kendi kendine ritim yaratabiliyormuþ ama diðer insanlarla bir ritim içine giremiyormuþ. Örneðin konserlerde alkýþ tutan insanlarla birlikte onlarýn ritmine uyamýyormuþ. Ritim ile konuþma dili Grandin’in araþtýrmalarýna göre birbiri ile baðlantýlý imiþ. “Araþtýrmalar bebeklerin yetiþkinlerin konuþmalarýna ritim tutarak hareket ettiklerini gösteriyor. Otizmli çocuklar ise bunu yapamýyor.” Grandin kendi tecrübelerine dayanarak bir diyalog sýrasýnda ne zaman konuþmaya gireceðini de bilemediðini söylüyor. “Diyalogdaki ritmi takip edemiyorum ve bu nedenle de insanlarýn konuþmalarýný kestiðim söyleniyor. Nerede susmam gerektiðini bilmiyormuþum.”
Grandin, sese karþý çok duyarlýymýþ. Çok gürültülü yerlerde kendi içine dönermiþ. Bugün dahi havaalanýnda telefonla konuþamadýðýný söylüyor. Arka plandaki sesleri duymadan telefondaki sesi duymasý mümkün deðilmiþ. Otizmli kiþilerin kendilerini rahatsýz eden seslerden korunmalarý gerektiðini söylüyor. “Herhangi bir sesle birlikte baðýran çocuk, aslýnda bu sesin kendini rahatsýz ettiðini söylüyor demektir. Çocuk bu sese dayanmayý hiç bir zaman öðrenemez. Yaþ ilerledikçe sinir sisteminin geliþmesiyle daha önce rahatsýz olduðu seslere alýþmasý mümkündür.” Yüksek ve aniden olan seslere karþý Grandin hala duyarlý olduðunu söyler. Balon, motor sesi, saç kurutma makinasý, tuvaletlerin havalandýrmasý onu hala rahatsýz ediyormuþ. Rahatsýz edici seslere çocuklarýn alýþtýrýlmaya kalkýlmasý yerine, rahatsýzlýðýn nedeni olan sese karþý çocuðun korunmasýný öneriyor: “Otizmli çocuklarý rahatsýz eden sesler farklýdýr ve öðretmenin çocuk için sorun olan bu sesleri bulup, öðrencisini korumasý gerekir. Sinir sistemini sarsan bu sesleri davranýþ terapisi bile silemez. Gürültülü yerlerde çocuk, kulaklýk ve müzik ile korunabilir.”
Grandin’e ceza olarak, sesten korktuðunu bilen dadýsýnýn kesekaðýdýný þiþirip patlattýðýný anlatýyor. Ýþkence oluyormuþ. Istýrap verici bir durumun ceza olarak kullanýlmasý çok kötü olduðunu ve yanlýþlýðýný vurguluyor.
Grandin kimsenin ona sarýlmasýný istemezmiþ ama sýrtýnýn kaþýnmasýný severmiþ. Basýnç duygusunun ve masajýn gevþettiðini söylüyor. Kumaþ veya yumuþak fýrçalarla tene yapýlan masaj faydalý. Kaliforniya’da bir öðretmen Lee Neill çocuklarýn sýralarýný koyun kürkü ile kaplatmýþ, çocuk sýrasýnda çalýþýrken kollarýný kürke dayayýp sürterek uyarý alýyor ve gevþiyormuþ.
Grandin 8 yaþlarýnda aþýrý aktifmiþ. Ergenlik yýllarýnda ise sebepsiz bir þekilde sinirlilik yaþamýþ. Sanki her an sýnava girecekmiþ gibi bir duygu ile karþýlaþtýrmak mümkünmüþ bu duyguyu. Luna Parkta atlý karýncaya binmek onu bir saat sakinleþtiriyormuþ. Daha sonra teyzesinin çiftliðinde hayvanlarý muayene ederken kullanýlan basýnç aletine girmiþ ve orada 45 dakika gevþediðini görünce kendisi böyle bir alet yapmýþ.
Otizmin görünür ilk belirtilerinden biri bebeðin kendine dokunulmasýndan hoþlanmadýðýný göstermesidir. Grandin’e göre dokunulmaya alýþtýrýlma yavaþ yavaþ olmalýdýr. “Sarýlma terapisi bazý çocuklarda iyi sonuç verebilirse de çocuk ve anababa için oldukça yorucudur. Powers ve Thorwort daha yumuþak bir davranýþ terapisi kullanmaktadýr. Önce çocuða hafif bir sarýnýlmýþ ve aðlamasýnýn hafiflemesi beklenir. Aðlamayý hafifletince çocuk serbest býrakýlýr. Yavaþ yavaþ zaman uzatýlarak sarýlmaktan sonra salýverme, ödül olarak verilir.”
Öðretmen öðrencisinin tek yanlý ilgisini (saplantý, sabit fikir) kullanýlabilmelidir. 4. sýnýfta seçim afiþleri, arabalara yapýþtýrýlan çýkartmalar ve düðmeler Grandin’in sabit fikriymiþ. Yurttaþlýk dersinden nefret ediyormuþ. Öðretmeninin, Grandin’in sabit fikirlerini kullanma olanaðýný göremediðini (matematik dersi için seçim sonuçlarýný, yurttaþlýk dersi için seçim haftalarýnda gazeteleri ve afiþleri okumayý) söylüyor. “Eðer otizmli çocuk elektrik süpürgesini saplantý yapmýþsa süpürgenin kullaným kýlavuzu, okuma alýþtýrmalarýnda kullanýlabilir. Kapýlarý sabit fikir yapan çocuða da kapý firmalarýný reklam broþürleri kullanýlabilir. Böyle bir broþür anababa ve öðretmen için son derece sýkýcý olabilir ama çocuðun eðitiminde kullanýlabilir. Kapý firmasýnýn eve ya da okula uzaklýðý haritada bulunup ölçülerek coðrafya ve matematik dersinde kullanýlabilir.”
Grandin’in önerisi; sabit fikirlerin ileride geçerli bir mesleðe yönlendirilebilecek þekilde geliþtirilmesi. Bu konuda anababalara ve öðretmenlere çok büyük görev düþüyor. Bize ilginç gelmeyen ancak çocuðumuz için yaþamýn amacý haline gelen saplantýyý nasýl olumlu olarak kullanabilirim? Grandin, iþinin (çalýþma hayatýnýn) tek yaþamý olduðunu ve baþarýlý insanlarýn da yaþam tarzlarýnýn, aslýnda, iþleri olduðunu yazýyor.
Yapýlan araþtýrmalarda otizmli çocuklarýn çoðunun ergenlik döneminde geliþim geriliðine uðradýðýný ancak bir kýsmýnýn atýlým yaptýðýný göstermektedir. Grandin bu dönemde geliþim geriliðine uðrayanlardan biri. Ergenlik döneminde panik atak yaþadýðýný bu yüzden yeniliklerden ve deðiþikliklerden korktuðunu anlatýyor. Panik atak korkusu yüzünden seyahat etmediðini ve huzursuzluðunu aþýrý derecede bedensel etkinlikler, basýnç makinasý ve sürekli olarak kendini meþgul etme yoluyla (resim yaparak, yazý yazarak) kontrol altýna aldýðýný anlatýyor.
Otizmli Öðrencinizin Bilmenizi Ýsteyeceði 10 Þey
Ellen Notbohm’un 2004 yýlýnda yayýnlanan “otizmli öðrencinizin bilmenizi isteyeceði 10 þey” baþlýklý yazýsý, otizmli çocuklara ne þekilde yaklaþacaðýmýza dair iyi bir rehberdir. Otizmli çocuklarýn sadece eðitmenlerinden deðil, anne-babalarýndan, akrabalarýndan ve çevresindekilerden istediklerinin tercümesidir:
1) Genellikle düzgün iþlemeyen duyusal bütünleme sistemim yüzünden aþýrý duygularla yüklendiðim, ihtiyaç ve isteklerimi yerine getiremediðim ya da benden bekleneni anlamadýðým zamanlarda olumsuz davranýþlarda bulunurum. Direncimin kaynaðýný bulmak için davranýþýmýn arkasýnda yatan sebepleri gözden geçirin. Davranýþýn meydana geliþinden
hemen önceki ortamla ilgili ( kiþiler, zaman dilimi, mekan, aktiviteler vb.) notlar tutmaya çalýþýn. Zaman içerisinde duruma ýþýk tutan bir resim ortaya çýkacaktýr.
2) Asla varsayýmlarda bulunmayýn. Destekleyici kanýtlar olmadýðý sürece varsayým sadece bir tahmindir. Kurallarý bilmiyor ya da anlamýyor olabilirim. Komutlarý duymuþ ama onlarý anlamamýþ olabilirim. Belki de dün biliyordum ama bugün çýkarsama yapamýyorum.
3) Öncelikle duyusal konularý gözden geçirin. Dirençli davranýþlarýmýn çoðu duyusal rahatsýzlýklardan kaynaklanmaktadýr. Örneðin floresan ýþýklarý benim gibi çocuklar için büyük bir problem sayýlabilir. Bu tür ýþýklarýn yarattýðý uðultu aþýrý hassas iþitme duyumu olumsuz etkiler. Iþýðýn sürekli kýrpýþmasý da sanki odadaki eþyalar sürekli hareket halindeymiþ hissi yaratarak görme algýmý çarpýtýr. Çalýþma ortamýmda floresan ýþýk yerine normal sarý ampul kullanýlmalýdýr. Belki de size daha yakýn oturmalýyýmdýr. Çünkü aramýzdaki bir çok ses nedeniyle ne dediðinizi anlamýyor olabilirim.
4) Kendimi toparlamam için ben ihtiyaç duymadan önce bana mola verin. Sýnýfýn sessiz bir köþesinde ( o an için aktivite yapýlmayan ) belki kulaklýklarýmý takarak, belki yastýklara uzanarak belki de kitap okuyarak kendimi rahatlatýp toparlamam için bana olanak tanýyýn. Ama bu fiziksel ortam çok uzakta olmasýn ki gruba yeniden dahil olma sürecim kolay olsun.
5) Bana, ne yapmamý istediðinizi emredici komutlar kullanmak yerine pozitif bir tarzda söyleyin. "Lavaboyu pislik içinde býrakmýþsýn" cümlesi benim için sadece durumu anlatan bir ifadedir. Aslýnda söylemek istediðinizin "Lütfen boya kaplarýný yýka ve kirli peçeteleri çöpte at" olduðunu kendi kendime çýkaramayabilirim. Ne yapmam gerektiði konusunda tahmin yürütmemi ya da çýkarsama yapmamý beklemeyin.
6) Beklentileriniz anlamlý olsun. Bir tören için tüm okul öðrencileriyle birlikte konferans salonunda sýkýþ týkýþ oturmak ya da bir çocuðun tören sýrasýnda výzýldama gibi bir sesle þiir okumasýný dinlemek benim için rahatsýz edici ve anlamsýzdýr. Bu tür bir aktviteye katýlmak yerine okul sekreterine zarflama iþinde yardýmcý olabilirim.
7) Bir aktiviteden diðerine geçiþ benim için biraz daha fazla süre alabilir. Bana diðer öðrencilerden beþ dakika önce haber verin ve sonrasýnda da bir iki dakikadaha tolerans gösterin. Bana ait bir kronometrenin kurulmasýyla bu tür bir deðiþikliði daha baðýmsýz bir biçimde gerçekleþtirebilirim. Çünkü kimi zaman görsel bir ipucu iþitsel bir komuttan daha etkili olur.
8) Kötü bir durumu daha da kötüleþtirmeyin. Olgun bir yetiþkin olsanýz da olay anýndaki gerginlikle bazen yanlýþ kararlar verebileceðinizi biliyorum. Beni kýþkýrtacak tepkiler vermezseniz bu durumun üstesinden daha çabuk gelebilirim. Krizi çözmek yerine uzatacak þu tür tepkilerin farkýnda olun:
a. Sesinizi yükseltmek
b. Alay etmek, iðnelemek, aþaðýlamak, utandýrmak vb.
c. Farazi suçlamalarda bulunmak
d. Çifte standart beklemek
e. Beni kardeþimle ya da baþka bir öðrenciyle kýyaslamak
f. Önceden gerçekleþmiþ alakasýz olaylarý yeniden gündeme getirmek
g. Beni genel bir kategoriye sokmak
9) Nazik eleþtiriler yapýn. Eðer bana baðýrýyorsanýz kullandýðýnýz kelimeleri anlamam. Bunu kibarca yapýn ki, ben de sizi net olarak duyabileyim. Beni azarlayýp cezalandýrmaktansa uygunsuz davranýþýmý anlamam için destekleyici, çözüm getirici bir tutum sergileyin. Sizin eleþtirilere karþý verdiðiniz uygun tepkiler benim için iyi bir davranýþ modeli olacaktýr.
10) Sadece ve sadece gerçek seçenekler sunun. Alacaðýnýz cevabý uygulayamayacaðýnýz sorularý sormayýn. "Yüksek sesle okumak ister misin?" ya da "Boyalarýný arkadaþýnla paylaþmak ister misin?" gibi sorulara cevabým "Hayýr" olabilir. Eðer böyle durumlarda uygulanan benim seçeneðim deðilse size nasýl güvenebilirim?
Bana daha sýk seçim yapma imkaný sunmak günlük hayatta daha aktif olmamý saðlar. Örneðin "Sayfanýn üstüne adýný ve tarihi yaz" demek yerine "Önce adýný mý yoksa önce tarihi mi yazmak istersin?" diye seçenek sunabilirsiniz. Ama bazen seçeneðimin olmadýðýný yani bana alternatif sunamayacaðýnýzý da bilmem gerekir. Böyle bir durumda eðer sebebi anlarsam rahatsýz olmam.
KAYNAKÇA
Darýca, Nilüfer. Abidoðlu, Ülkü. Gümüþçü, Þebnem. (2005). Otizm ve Otistik Çocuklar. Özgür Yayýnlarý, Ýstanbul.
Grandin, Temple. (2005). Resimlerle Düþünmek. (Çev. Mehmet Celil Ýftar). Tohum Türkiye Otizm Erken Taný ve Eðitim Vakfý.Ýstanbul
Notbohm, Ellen. Ten things your student with autism wishes you knew. der. Kutþýn Sancaklý. Children's Voice, 14 (3), May/Jun 2005.
Otizm temiz kalpli ve hassas olmak demektir. Karmaþýk ve yoðun bir dünyada ayakta kalabilmenin yolunu bulmaktýr. Farklý þekillerle ve farklý adýmlarla, farklý geliþmektir.
Trisha van Berkel
OTÝZM EKSÝKLÝK DEÐÝL, FARKLILIKTIR
Otizm, her bireyi farklý þekilde etkilemektedir. Eðitimlerde bireysel farklýlýklara önem verilmesi gerekmektedir. Her birey farklý olduðu için verilen eðitimler de bireyin öðrenmesine, sosyalleþmesine ve iletiþimine katkýda bulunacak þekilde farklý olmalýdýr. Ülkemizde halen otizmli bireylerin çoðunluðunun zihinsel engelli olduðu düþüncesiyle, otizmli çocuklara zihinsel engelli çocuklar gibi yaklaþýlmakta ve bu þekilde eðitim verilmektedir. Oysaki otizmli bireyler bilgiyi öðrenmede deðil, öðrenilen bilgiyi yaþamlarýnda uygun þekilde kullanmakta sýkýntý yaþamaktadýrlar.
Eski bilimsel çalýþmalarda otizmlilerin önemli bir bölümünde zeka geriliði olduðu iddiasý yaygýn olmasýna raðmen, iletiþim kurmakta zorlanan bir bireyin standart zeka testi uygulamalarýyla zeka düzey tespitinin yapýlmasý pek mümkün olmadýðý düþünülmektedir.
Otizm engel deðil, aþýlabilir geliþim bozukluðu
Kendisi de bir zamanlar otistik olan ve Ýngiltere’de bakanlýk danýþmanlýðý yapan Pakistan asýllý yazar Kamran Nazeer, son kitabýnda, iyi eðitim almýþ otistik çocuklarýn pekala toplum yaþamýna ayak uydurabileceklerini anlatýyor. Birlikte eðitim gördüðü otistik arkadaþlarýný yirmi yýl sonra bularak, yaþamlarýný kýsa bir süre önce yayýmlanan bir kitabýnda anlatýyor.
Kendisiyle birlikte dört arkadaþtýlar. Andr, bilgisayar laboratuvarýndaki iþine giderken bile hala bebeklerini yanýnda taþýyor. Randall bisikletli kuryelik yapýyor ama tuhaflýk açýsýndan AndrŽ’den geri kalýr yaný yok. Sabahýn erken saatlerinde bisikletini gözleri kapalý sürmeye bayýlýyor, ama eðer freni bir milim geç çalýþýrsa, hemen alet kutusunu çýkarýyor ve onarýyor. Craig, bu ikisinden çok daha baþarýlý. Politikacýlara hazýrladýðý konuþmalar büyük övgüler alýyor.
Kamran dört yaþýna geldiðinde, sýnýftaki hiç kimseyle konuþmasa da birisi oyuncak arabasýný elinden aldýðý zaman yaygarayý basýveriyordu.
Otistik çocuklarýn hiçbiri birlikte oynamýyordu. Bazýlarý arkadaþlarýna arkalarý dönük oturuyor, zaman zaman da öfke nöbeti geçiriyorlardý. Craig aylarca býkmadan, usanmadan hep ayný cümleyi tekrarlayýp durmuþtu: “Gönderin ahmaklarý içeri!”
Fakat biz þanslýydýk, öðretmenlerimiz bizim için çok çabaladý diyor Kamran. Büyük bir sabýr ve hevesle, çocuklarý birbirlerine bakmalarý ve dokunmalarý için yüreklendirmiþlerdi.
Çocuklar, þematik resimlerle, dudaklar, kaþlar ve gözlerle ortaya çýkan yüz ifadelerini anlamaya çalýþtýlar. Ve zamanla yüz ifadelerini diðer insanlarýn Kiril alfabesini çözmeleri gibi okumayý öðrendiler.
Düzenli alýþtýrmalarla sýnýf yýldan yýla önemli geliþmeler kaydetti, çocuklar yavaþ yavaþ normal okullara daðýldýlar. Elbette ki toplum yaþamýna uyum saðlayamayanlar ve iyileþme gösteremeyenler de oldu. Mesela Elizabeth. Sürekli gözetim altýnda tutulan genç kýz, birkaç yýl önce intihar etmiþti.
Fakat Craig, Randall ve AndrŽ’nin durumlarý gayet iyi. Konuþma metni yazan Craig aþýk olduðu bir kadýnla iliþkisini dokuz ay kadar sürdürmüþ. Bebeklerle oynayan AndrŽ, sevgilisinden ayrýlan kýz kardeþiyle birlikte yaþýyor. Randall ise bir arkadaþýnýn yanýna taþýnarak, ailesini hayretler içinde býrakmýþ. Bu tür davranýþlar otistikler için sansasyonel deðiþimlerdir. Ama bu geliþmeler onlarýn tamamen iyileþtiklerini kanýtlamýyor, Kamran’ýn kitabýnda birbirinden ilginç örnekler var bu konuda.
Mesela Andr, kendisini ziyarete giden Kamran’ý bir süreliðine banyoya kilitlemiþti. Kamran’ýn daha sonralarý öðrendiði üzere, Andr, bebekleriyle konuþurken rahatsýz edilmekten nefret ediyormuþ. Birlikte eðitim gördüðü arkadaþlarýnýn bu kadar iyi geliþme göstermeleri biraz da evdeki huzurlu ortam ve ailenin desteði ve teþviki sayesinde olmuþtu.
Pakistanlý bir bankacý aileden gelen Kamran’ýn bir zamanlar otistik olduðunu anlamak neredeyse imkansýz. Sadece birkaç iz kalmýþ geriye. Mesela tokalaþýrken parmaklarýný uzatýyor sadece. Konuþurken ise koltuða iyice gömülüyor ve sesi kýsýlýyor. Ama buna raðmen yine de çok güzel cümleler kuruyor ve her espriye kibar bir gülümsemeyle karþýlýk veriyor.
Kimi otistiklerin tüm çabalara raðmen geliþme gösterememeleri, kimi bilim adamlarýna göre doðuþtan var olan ruh körlüðüyle ilgili.
Ýngiliz psikolog Simon Baron-Cohen, “mind-blindness” kavramýný türetti bunun için. Psikologa göre otistikler, empati yetisinden yoksunlar. Diðer insanlarýn davranýþlarýný tahmin edemiyorlar.
Kamran Nazeer bu teoriye katýlmýyor. Ona göre otizm bir engel deðil, çalýþýlarak (belli sýnýrla içinde) aþýlabilecek bir geliþim bozukluðu yalnýzca. Otistikler çevredeki aþýrý uyarýmlarla baþa çýkmak için düzene ihtiyaç duyuyorlar. Kamran gerektiði zaman cebinden bir kablo mandalý çýkarýrken, Craig yabancý bir eve misafirliðe gittiðinde, birkaç kitabý alfabetik olarak sýraya koyunca rahatlýyor.
Bu tür uðraþlarla, otistikler, yalnýzlýðýn baskýsýndan kurtuluyorlar, yani en basit olaylar üzerinde konsantre olduklarýnda, diðer her þey arka planda kalýyor. Bu araçlar özellikle de konuþmalar sýrasýnda sýkça kullanýlmakta. Sohbetler, otistikler için uç spor gibidir diye açýklýyor Kamran.
Temple Grandin’in Yaþamý ve Önerileri
Temple Grandin, Amerika’daki tüm çiftlik hayvanlarý tesislerinin üçte birinin tasarýmýný yapmýþ yetenekli bir hayvan bilimcidir. Ayrýca otizm konusunda konuþmalar yapýyor, kendi web sitesinde de otizmle ilgili sorularý cevaplýyor. Colorado Devlet Üniversitesi’nde Profesör olan Temple Grandin; “Resimlerle Düþünmek” isimli kitabýnda, otizmli bir birey olarak bizlere otizmi içerden anlatýyor.
Ýki buçuk yaþýnda iken annesinin, ters giden bir þeyler olduðunu, anladýðýný yazýyor. Kendine dokundurtmazmýþ. Konuþmuyormuþ ve sese karþý aþýrý duyarlýymýþ. Göz temasý yokmuþ ayrýca kokulara karþý aþýrý ilgi gösteriyormuþ.
Grandin çocukluðunda her þeye itiraz edip, baðýrdýðýný anlatýyor. Kendisine söylenenleri anlýyormuþ ama insanlar birbirleriyle konuþurlarken onlarý anlamýyormuþ. Kelimelerin bir bir aklýnda olduðunu ama aðzýndan bir türlü dökülemediðini yazýyor. Her þeyi baðýrarak anlatýyormuþ. Þapka takmak istemiyorsa, annesinin ona taktýðý þapkayý çýkarýp yere atýyor, tekmeliyor ve bas bas baðýrýyormuþ. Grandin ana-babalara ve eðitimcilere þöyle sesleniyor: “Ýyi gözlemci bir öðretmen karþý gelme anlamýndaki çýðlýk ile iletiþim kurma çabasýyla çýðlýk atmayý birbirinden ayýrt edebilmelidir. Öðrenci baðýrabilir, tükürebilir ve dersi bozabilir ama öðretmen gene de derse devam etmelidir.” Grandin bazen de yetiþkinleri sadece ve sadece kýzdýrmak için çýðlýklar attýðýný itiraf ediyor.
Grandin de pek çok otizmli çocuk gibi bu konuyla ilgili ilk muayenesini kulak-burun-boðaz doktorunda olmuþ ve muayene normal sonuç vermiþ. O zaman doktorlar otizmli çocuklarý bakým yurtlarýna gönderirken onun doktoru konuþma terapisi önermiþ. Annesi, Grandin’i normal çocuklarýn gittiði bir yuvaya göndermiþ ki bu yuvanýn sahibi konuþma terapistiymiþ. Terapist eðitimci yuvadaki tüm çocuklara her gün bireysel konuþma terapisi uyguluyormuþ. Saðlýklý bir eðitim veren bu yuvaya baþlamakla Grandin yaþam çizgisinin deðiþtiðini söylüyor.
Burada çok önemli bir ipucu buluyoruz. Eðer baðýrma iletiþim kurma çabasýnda ise çocuðumuzla iletiþim kurma yolunu henüz bulamamýþýz demektir. Karþý geliyorsa, sakin olup bizim sakinliðimizin çocuðumuza bulaþmasýný beklemenin yararlý olacaðýný anlýyoruz.
Grandin yardýmýn verileceði tam sýnýrdan söz ediyor. Ne az, ne fazla. Yuvadaki çalýþmalardan verdiði örnekte terapistinin Grandin’in çenesinden tutup, gözlerinin içine baktýðýný ve bazý sesleri çýkarmasýný istediðini anlatýyor. “Terapist sýnýrý bulmuþtu. Sýnýrý geçerse, çýðlýklarý basýyordum ama yeteri kadar da zorlanmazsam çýt çýkarmýyordum."
Otizmli kiþilerin ritim bakýmýndan da sorunu olduðunu yazýyor. Grandin kendi kendine ritim yaratabiliyormuþ ama diðer insanlarla bir ritim içine giremiyormuþ. Örneðin konserlerde alkýþ tutan insanlarla birlikte onlarýn ritmine uyamýyormuþ. Ritim ile konuþma dili Grandin’in araþtýrmalarýna göre birbiri ile baðlantýlý imiþ. “Araþtýrmalar bebeklerin yetiþkinlerin konuþmalarýna ritim tutarak hareket ettiklerini gösteriyor. Otizmli çocuklar ise bunu yapamýyor.” Grandin kendi tecrübelerine dayanarak bir diyalog sýrasýnda ne zaman konuþmaya gireceðini de bilemediðini söylüyor. “Diyalogdaki ritmi takip edemiyorum ve bu nedenle de insanlarýn konuþmalarýný kestiðim söyleniyor. Nerede susmam gerektiðini bilmiyormuþum.”
Grandin, sese karþý çok duyarlýymýþ. Çok gürültülü yerlerde kendi içine dönermiþ. Bugün dahi havaalanýnda telefonla konuþamadýðýný söylüyor. Arka plandaki sesleri duymadan telefondaki sesi duymasý mümkün deðilmiþ. Otizmli kiþilerin kendilerini rahatsýz eden seslerden korunmalarý gerektiðini söylüyor. “Herhangi bir sesle birlikte baðýran çocuk, aslýnda bu sesin kendini rahatsýz ettiðini söylüyor demektir. Çocuk bu sese dayanmayý hiç bir zaman öðrenemez. Yaþ ilerledikçe sinir sisteminin geliþmesiyle daha önce rahatsýz olduðu seslere alýþmasý mümkündür.” Yüksek ve aniden olan seslere karþý Grandin hala duyarlý olduðunu söyler. Balon, motor sesi, saç kurutma makinasý, tuvaletlerin havalandýrmasý onu hala rahatsýz ediyormuþ. Rahatsýz edici seslere çocuklarýn alýþtýrýlmaya kalkýlmasý yerine, rahatsýzlýðýn nedeni olan sese karþý çocuðun korunmasýný öneriyor: “Otizmli çocuklarý rahatsýz eden sesler farklýdýr ve öðretmenin çocuk için sorun olan bu sesleri bulup, öðrencisini korumasý gerekir. Sinir sistemini sarsan bu sesleri davranýþ terapisi bile silemez. Gürültülü yerlerde çocuk, kulaklýk ve müzik ile korunabilir.”
Grandin’e ceza olarak, sesten korktuðunu bilen dadýsýnýn kesekaðýdýný þiþirip patlattýðýný anlatýyor. Ýþkence oluyormuþ. Istýrap verici bir durumun ceza olarak kullanýlmasý çok kötü olduðunu ve yanlýþlýðýný vurguluyor.
Grandin kimsenin ona sarýlmasýný istemezmiþ ama sýrtýnýn kaþýnmasýný severmiþ. Basýnç duygusunun ve masajýn gevþettiðini söylüyor. Kumaþ veya yumuþak fýrçalarla tene yapýlan masaj faydalý. Kaliforniya’da bir öðretmen Lee Neill çocuklarýn sýralarýný koyun kürkü ile kaplatmýþ, çocuk sýrasýnda çalýþýrken kollarýný kürke dayayýp sürterek uyarý alýyor ve gevþiyormuþ.
Grandin 8 yaþlarýnda aþýrý aktifmiþ. Ergenlik yýllarýnda ise sebepsiz bir þekilde sinirlilik yaþamýþ. Sanki her an sýnava girecekmiþ gibi bir duygu ile karþýlaþtýrmak mümkünmüþ bu duyguyu. Luna Parkta atlý karýncaya binmek onu bir saat sakinleþtiriyormuþ. Daha sonra teyzesinin çiftliðinde hayvanlarý muayene ederken kullanýlan basýnç aletine girmiþ ve orada 45 dakika gevþediðini görünce kendisi böyle bir alet yapmýþ.
Otizmin görünür ilk belirtilerinden biri bebeðin kendine dokunulmasýndan hoþlanmadýðýný göstermesidir. Grandin’e göre dokunulmaya alýþtýrýlma yavaþ yavaþ olmalýdýr. “Sarýlma terapisi bazý çocuklarda iyi sonuç verebilirse de çocuk ve anababa için oldukça yorucudur. Powers ve Thorwort daha yumuþak bir davranýþ terapisi kullanmaktadýr. Önce çocuða hafif bir sarýnýlmýþ ve aðlamasýnýn hafiflemesi beklenir. Aðlamayý hafifletince çocuk serbest býrakýlýr. Yavaþ yavaþ zaman uzatýlarak sarýlmaktan sonra salýverme, ödül olarak verilir.”
Öðretmen öðrencisinin tek yanlý ilgisini (saplantý, sabit fikir) kullanýlabilmelidir. 4. sýnýfta seçim afiþleri, arabalara yapýþtýrýlan çýkartmalar ve düðmeler Grandin’in sabit fikriymiþ. Yurttaþlýk dersinden nefret ediyormuþ. Öðretmeninin, Grandin’in sabit fikirlerini kullanma olanaðýný göremediðini (matematik dersi için seçim sonuçlarýný, yurttaþlýk dersi için seçim haftalarýnda gazeteleri ve afiþleri okumayý) söylüyor. “Eðer otizmli çocuk elektrik süpürgesini saplantý yapmýþsa süpürgenin kullaným kýlavuzu, okuma alýþtýrmalarýnda kullanýlabilir. Kapýlarý sabit fikir yapan çocuða da kapý firmalarýný reklam broþürleri kullanýlabilir. Böyle bir broþür anababa ve öðretmen için son derece sýkýcý olabilir ama çocuðun eðitiminde kullanýlabilir. Kapý firmasýnýn eve ya da okula uzaklýðý haritada bulunup ölçülerek coðrafya ve matematik dersinde kullanýlabilir.”
Grandin’in önerisi; sabit fikirlerin ileride geçerli bir mesleðe yönlendirilebilecek þekilde geliþtirilmesi. Bu konuda anababalara ve öðretmenlere çok büyük görev düþüyor. Bize ilginç gelmeyen ancak çocuðumuz için yaþamýn amacý haline gelen saplantýyý nasýl olumlu olarak kullanabilirim? Grandin, iþinin (çalýþma hayatýnýn) tek yaþamý olduðunu ve baþarýlý insanlarýn da yaþam tarzlarýnýn, aslýnda, iþleri olduðunu yazýyor.
Yapýlan araþtýrmalarda otizmli çocuklarýn çoðunun ergenlik döneminde geliþim geriliðine uðradýðýný ancak bir kýsmýnýn atýlým yaptýðýný göstermektedir. Grandin bu dönemde geliþim geriliðine uðrayanlardan biri. Ergenlik döneminde panik atak yaþadýðýný bu yüzden yeniliklerden ve deðiþikliklerden korktuðunu anlatýyor. Panik atak korkusu yüzünden seyahat etmediðini ve huzursuzluðunu aþýrý derecede bedensel etkinlikler, basýnç makinasý ve sürekli olarak kendini meþgul etme yoluyla (resim yaparak, yazý yazarak) kontrol altýna aldýðýný anlatýyor.
Otizmli Öðrencinizin Bilmenizi Ýsteyeceði 10 Þey
Ellen Notbohm’un 2004 yýlýnda yayýnlanan “otizmli öðrencinizin bilmenizi isteyeceði 10 þey” baþlýklý yazýsý, otizmli çocuklara ne þekilde yaklaþacaðýmýza dair iyi bir rehberdir. Otizmli çocuklarýn sadece eðitmenlerinden deðil, anne-babalarýndan, akrabalarýndan ve çevresindekilerden istediklerinin tercümesidir:
1) Genellikle düzgün iþlemeyen duyusal bütünleme sistemim yüzünden aþýrý duygularla yüklendiðim, ihtiyaç ve isteklerimi yerine getiremediðim ya da benden bekleneni anlamadýðým zamanlarda olumsuz davranýþlarda bulunurum. Direncimin kaynaðýný bulmak için davranýþýmýn arkasýnda yatan sebepleri gözden geçirin. Davranýþýn meydana geliþinden
hemen önceki ortamla ilgili ( kiþiler, zaman dilimi, mekan, aktiviteler vb.) notlar tutmaya çalýþýn. Zaman içerisinde duruma ýþýk tutan bir resim ortaya çýkacaktýr.
2) Asla varsayýmlarda bulunmayýn. Destekleyici kanýtlar olmadýðý sürece varsayým sadece bir tahmindir. Kurallarý bilmiyor ya da anlamýyor olabilirim. Komutlarý duymuþ ama onlarý anlamamýþ olabilirim. Belki de dün biliyordum ama bugün çýkarsama yapamýyorum.
3) Öncelikle duyusal konularý gözden geçirin. Dirençli davranýþlarýmýn çoðu duyusal rahatsýzlýklardan kaynaklanmaktadýr. Örneðin floresan ýþýklarý benim gibi çocuklar için büyük bir problem sayýlabilir. Bu tür ýþýklarýn yarattýðý uðultu aþýrý hassas iþitme duyumu olumsuz etkiler. Iþýðýn sürekli kýrpýþmasý da sanki odadaki eþyalar sürekli hareket halindeymiþ hissi yaratarak görme algýmý çarpýtýr. Çalýþma ortamýmda floresan ýþýk yerine normal sarý ampul kullanýlmalýdýr. Belki de size daha yakýn oturmalýyýmdýr. Çünkü aramýzdaki bir çok ses nedeniyle ne dediðinizi anlamýyor olabilirim.
4) Kendimi toparlamam için ben ihtiyaç duymadan önce bana mola verin. Sýnýfýn sessiz bir köþesinde ( o an için aktivite yapýlmayan ) belki kulaklýklarýmý takarak, belki yastýklara uzanarak belki de kitap okuyarak kendimi rahatlatýp toparlamam için bana olanak tanýyýn. Ama bu fiziksel ortam çok uzakta olmasýn ki gruba yeniden dahil olma sürecim kolay olsun.
5) Bana, ne yapmamý istediðinizi emredici komutlar kullanmak yerine pozitif bir tarzda söyleyin. "Lavaboyu pislik içinde býrakmýþsýn" cümlesi benim için sadece durumu anlatan bir ifadedir. Aslýnda söylemek istediðinizin "Lütfen boya kaplarýný yýka ve kirli peçeteleri çöpte at" olduðunu kendi kendime çýkaramayabilirim. Ne yapmam gerektiði konusunda tahmin yürütmemi ya da çýkarsama yapmamý beklemeyin.
6) Beklentileriniz anlamlý olsun. Bir tören için tüm okul öðrencileriyle birlikte konferans salonunda sýkýþ týkýþ oturmak ya da bir çocuðun tören sýrasýnda výzýldama gibi bir sesle þiir okumasýný dinlemek benim için rahatsýz edici ve anlamsýzdýr. Bu tür bir aktviteye katýlmak yerine okul sekreterine zarflama iþinde yardýmcý olabilirim.
7) Bir aktiviteden diðerine geçiþ benim için biraz daha fazla süre alabilir. Bana diðer öðrencilerden beþ dakika önce haber verin ve sonrasýnda da bir iki dakikadaha tolerans gösterin. Bana ait bir kronometrenin kurulmasýyla bu tür bir deðiþikliði daha baðýmsýz bir biçimde gerçekleþtirebilirim. Çünkü kimi zaman görsel bir ipucu iþitsel bir komuttan daha etkili olur.
8) Kötü bir durumu daha da kötüleþtirmeyin. Olgun bir yetiþkin olsanýz da olay anýndaki gerginlikle bazen yanlýþ kararlar verebileceðinizi biliyorum. Beni kýþkýrtacak tepkiler vermezseniz bu durumun üstesinden daha çabuk gelebilirim. Krizi çözmek yerine uzatacak þu tür tepkilerin farkýnda olun:
a. Sesinizi yükseltmek
b. Alay etmek, iðnelemek, aþaðýlamak, utandýrmak vb.
c. Farazi suçlamalarda bulunmak
d. Çifte standart beklemek
e. Beni kardeþimle ya da baþka bir öðrenciyle kýyaslamak
f. Önceden gerçekleþmiþ alakasýz olaylarý yeniden gündeme getirmek
g. Beni genel bir kategoriye sokmak
9) Nazik eleþtiriler yapýn. Eðer bana baðýrýyorsanýz kullandýðýnýz kelimeleri anlamam. Bunu kibarca yapýn ki, ben de sizi net olarak duyabileyim. Beni azarlayýp cezalandýrmaktansa uygunsuz davranýþýmý anlamam için destekleyici, çözüm getirici bir tutum sergileyin. Sizin eleþtirilere karþý verdiðiniz uygun tepkiler benim için iyi bir davranýþ modeli olacaktýr.
10) Sadece ve sadece gerçek seçenekler sunun. Alacaðýnýz cevabý uygulayamayacaðýnýz sorularý sormayýn. "Yüksek sesle okumak ister misin?" ya da "Boyalarýný arkadaþýnla paylaþmak ister misin?" gibi sorulara cevabým "Hayýr" olabilir. Eðer böyle durumlarda uygulanan benim seçeneðim deðilse size nasýl güvenebilirim?
Bana daha sýk seçim yapma imkaný sunmak günlük hayatta daha aktif olmamý saðlar. Örneðin "Sayfanýn üstüne adýný ve tarihi yaz" demek yerine "Önce adýný mý yoksa önce tarihi mi yazmak istersin?" diye seçenek sunabilirsiniz. Ama bazen seçeneðimin olmadýðýný yani bana alternatif sunamayacaðýnýzý da bilmem gerekir. Böyle bir durumda eðer sebebi anlarsam rahatsýz olmam.
KAYNAKÇA
Darýca, Nilüfer. Abidoðlu, Ülkü. Gümüþçü, Þebnem. (2005). Otizm ve Otistik Çocuklar. Özgür Yayýnlarý, Ýstanbul.
Grandin, Temple. (2005). Resimlerle Düþünmek. (Çev. Mehmet Celil Ýftar). Tohum Türkiye Otizm Erken Taný ve Eðitim Vakfý.Ýstanbul
Notbohm, Ellen. Ten things your student with autism wishes you knew. der. Kutþýn Sancaklý. Children's Voice, 14 (3), May/Jun 2005.
|
Yazan
|
Bu makaleden alýntý yapmak
için alýntý yapýlan yazýya aþaðýdaki ibare eklenmelidir: "Otizm Eksiklik Deðil, Farklýlýktýr" baþlýklý makalenin tüm haklarý yazarý Uzm.Psk.Nuray ÞAHÝN'e aittir ve makale, yazarý tarafýndan TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayýnlanmýþtýr. Bu ibare eklenmek þartýyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kýsa alýntýlar yapýlabilir, ancak Uzm.Psk.Nuray ÞAHÝN'in izni olmaksýzýn makalenin tamamý baþka bir mecraya kopyalanamaz veya baþka yerde yayýnlanamaz. |
2 Beðeni 
Yazan Uzman
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazýlar uzman üyelerimiz tarafýndan hazýrlanmýþ ve pek çoðu bilimsel düzeyde yapýlmýþ çalýþmalar olduðundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalýþma sahipleri, yazýlarýn içerdiði bilgilerin güvenilirliði veya güncelliði konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayýnlanan yazýlar bilgi amaçlý kaleme alýnmýþ ve profesyonellere yönelik olarak
hazýrlanmýþtýr. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüþmeden, yazý içindeki bilgileri kendi baþlarýna kullanmamalarý gerekmektedir. Yazýlarýn telif hakký tamamen yazarlarýna aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatý olmadan hiçbir suretle çoðaltýlamaz, baþka bir
yerde kullanýlamaz, kopyala yapýþtýr yöntemiyle baþka mecralara aktarýlamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazý baþkasýna ait telif haklarýný ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarýn mensubu bulunduðu mesleðin meslek için etik kurallarýna aykýrýlýklar taþýyorsa, yazýnýn kaldýrýlabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
