Ergenlerde Riskli Davranışlar
Risk, istem dışı davranışlarla birlikte sağlık açısından olumsuz etkileri ortaya çıkarabilecek, belirli ve kestirilebilir sonuçları olmayan davranış olarak tanımlanmaktadır (Irwin, 1993; akt. Gullone, 2000).
Çocuk ve ergenler için, “risk” tanımı, çocuk ve ergenlerin gelecekte ruhsal ve bedensel olumsuz sonuçlar yaşamasına yol açabilecek bir takım olası neden-sonuç dinamiklerini açıklamak için kullanılmaktadır. Örneğin, alkol kullanan ergenler madde kullanma, madde deneyen ergenlerde ise madde bağımlısı olma riski yüksektir (McWhirter, ve ark., 2004; akt. Ögel).
Riskli davranışlar ise; doğrudan ya da dolaylı olarak gençlerin sağlık ve iyilik hallerini ve yaşamlarını etkileyen olumsuz sonuçları olabilecek davranışlar olarak tanımlanır (Jessor, 1998).
Ergenlerdeki riskli davranışlar arasında evden veya okuldan kaçma, şiddet eğilimi, suç işleme, intihar girişimi, korunmasız cinsel ilişkiye girme, kendine zarar verme, alkol ve madde kullanma gibi davranışlar sayılabilir (Lindberg, ve ark, 2000; Boggess, ve ark., 2000; akt. Ögel). Araştırmalarda erkeklerin kızlara göre daha fazla riskli davranış gösterdikleri bulunmuştur (Karahan, Sardoğan, Gençoğlu & Yılan, 2006; Hair ve ark., 2009; Zimmermann, 2010). Erkeklerde; madde kötüye kullanımı, şiddet ve korunmasız cinsel ilişki, kızlarda ise intihar girişimi (kendine zarar verme) daha sık olarak bildirilen riskli davranışlardır (Aras ve ark. 2007). Riskli davranışların bireylerde genel olarak tek bir davranış olarak değil, farklı riskli davranışların bir araya gelmesiyle ortaya çıktığı bildirilmektedir. Yapılan araştırmalar, alkol ve madde kullanımı, sigara içme, erken dönemde aktif cinsel yaşantı gibi riskli davranışların iç içe geçtiğini ve herhangi bir alanda problem davranış sergileyen bir ergenin diğer alanlardaki problem davranışları gösterme olasılığının da yüksek olduğunu göstermektedir (Jessor, 1998).
Ergenler yeni deneyimler edinmeye yönelik duydukları kontrol edilemeyen istekleri nedeniyle bu davranışların getireceği sonuçları hesaba katmadan sıklıkla riskli davranışlarda bulunurlar. Bu davranışlar her ne kadar ergenin özgürlük gelişimini desteklese de, aynı zamanda ergeni zararlara karşı korunmasız kılmaktadır. Bu nedenle, yaralanma, ölüm riski, uyuşturucu kullanma veya ilaç bağımlılığı çocukluk ve yetişkinlik yıllarına kıyasla ergenlik döneminde çok daha fazla görülmektedir (Kelley, Schochet ve Landry, 2004). Ergenlikte risk alma davranışı dönem içerisinde yaşanan deneyimlerin ortak bir özelliği olarak görülmektedir (Steinberg, 2007). Baumrind 1987'de, riskli davranışların, ergenler tarafından pekiştirilen ve tercih edilen özellikler arasında yer aldığını, dolayısıyla ergenlik döneminin bir özelliği olarak ele alınabileceğini vurgulamaktadır (akt. DiClemente, Hansen & Ponton, 1996).
Gonzalez ve diğerleri (1994), risk davranışının ergenlere birtakım olanaklar ya da fırsatlar sağladığını da ifade etmektedir. Bu olanakların; Kendi yaşamlarını kontrol edebilme, yetişkin otoritesine ve geleneksel topluma karşı açıkça karşı koyma, yetersizlik ve başarısızlıkla baş etme, akran grubuna kabul edilme ve gençlik kültürünü benimseme, kişisel kimliğini doğrulama, olgunlaşmasının onaylanması ve kanıtlanması, genç yetişkinliğe geçişin gelişimsel işareti olduğunu ileri sürmektedir (Gonzalez ve ark, 1994).
Ergenlik döneminde yaşanan uyum problemleri genel olarak içselleştirilmiş ve dışsallaştırılmış problem davranışlar olmak üzere iki kategoride toplanmaktadır. İçselleştirilmiş problem davranışlarda birey yaşadığı sıkıntıyı kendisine döndürerek abartılı korku, anksiyete, depresyon, psikosomatik bozukluklar gibi duygusal ve bilişsel semptomlar ortaya çıkmaktadır. Dışsallaştırılmış problem davranışlarda ise; birey yaşadığı sıkıntı veya öfkeyi dışarıya yönlendirerek agresyon, hırsızlık, alkol ve madde kullanımı, yalan söyleme gibi olumsuz davranışlar sergilemektedir. İçselleştirilmiş ve dışsallaştırılmış problem davranışlar ergenin genel iyilik halini etkilediği gibi yaşanan problemler, kişinin yetişkinlik dönemindeki uyumunu da aksatmaktadır (Steinberg, 2007).
Ergenlik döneminde yaşanan problem davranışlar değerlendirilirken, bu davranışın arada sırada yapılan bir etkinlik mi yoksa tehlikeli davranışların bir örüntüsü mü olduğunun belirlenmesi önemli bir rol oynamaktadır. Ergenlerin büyük bir çoğunluğunun, alkollü içecekleri, liseden mezun olmadan önce denemiş olması veya en azından bir bardak alkollü içecek içmiş olması söz konusudur. Ancak ergenlerin çok az bir kısmı alkol bağımlısı olmakta ya da alkolün okul yaşantısını ve bireysel ilişkilerini etkilemesine izin vermektedir (Steinberg, 2007).
Ergenlerin içerisinde yer aldıkları kişilerarası, toplumsal ve kurumsal yapılar ergenlerin değer sistemlerini, yönelimlerini ve davranışlarını etkilemektedir (Nash ve Bowen, 1999). Yapılan araştırmalar, yaşanılan çevrenin ergenin problem davranışlarını belirlemede rol oynadığını göstermektedir (Shoemaker, 1996; Akt: Nash ve Bowen, 1999). Ebeveyn ile ergen arasındaki ilişkinin niteliği ergenin riskli davranışlar gösterme eğiliminin en önemli yordayıcısıdır (Yılmaz, 2000). Ergenlik döneminde akranlar da, ergenlerin yaşamında en az aile kadar önemli bir yer tutmaktadır. Akranlar; ergenler için arkadaşlık, sosyal ve duygusal destek, yakınlık sağlama gibi birçok olumlu işleve hizmet ederken, olumsuz etkilere de neden olabilmekte ve riskli davranışlar göstermelerine yol açmaktadır (Arnett, 1992; Berk, 1998; Goldstein ve ark., 2005).
Ergenlerde riskli davranışların sıklığı ile ilgili veriler incelendiğinde; son yıllarda dünyada ve çeşitli ülkelerde ergenler arasında yaygın sorun haline gelen sigara, alkol kullanımı ve kendine zarar verme girişiminin Türkiye’de de giderek arttığından söz edilmektedir. Türkiye’de ergenler arasında yapılan çeşitli çalışmalarda sigara içme yaygınlığı %4,1-% 37.5 arasında değişmektedir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yapılan farklı çalışmalarda ise lise öğrencilerinde sigara içme oranının %7-25 arasında olduğu, alkol içme oranının % 4 ve üzerinde olduğu belirlenmiştir (Güler ve ark, 2009).
Yapılan çalışmalarda; ergenin çevresindeki yetişkinlerle olumlu ilişkilerinin olmasının, olumlu davranış örüntülerine sahip arkadaşlıklarının olmasının, olumlu sosyal desteğinin bulunmasının ve ailenin çocuk üzerinde sağlıklı kontrolünün olmasının ve ailesiyle birlikte yaşıyor olmasının, sağlıklı ebeveyn modellerinin var olmasının problem davranışların görülme sıklığını azalttığı belirlenmiştir (Jessor, Van Den Bos, Vanderryn, Costa ve Turbin, 1995). Aile ilişkilerinin, duygusal açıdan yakın ve destekleyici olması, baskıcı ve yasaklayıcı olmayan, uyumlu olunması ergenin riskli davranışlara karışmasını engellemekte; ergenin olumsuz akran gruplarıyla birlikte olma olasılığını azaltarak, akran grubunun olumsuz etkilerinden korumaktadır (Bayar, 1999; Fisher ve Feldman, 1998). Ergenlerin; akademik başarıya verdikleri önemin fazla olmasının, geleceğe yönelik olumlu beklentilerinin olmasının, okula yönelik pozitif tutumlarının var olmasının da problem davranışları sergileme olasılığını azalttığı belirtilmiştir.
Çocuk ve ergenler için, “risk” tanımı, çocuk ve ergenlerin gelecekte ruhsal ve bedensel olumsuz sonuçlar yaşamasına yol açabilecek bir takım olası neden-sonuç dinamiklerini açıklamak için kullanılmaktadır. Örneğin, alkol kullanan ergenler madde kullanma, madde deneyen ergenlerde ise madde bağımlısı olma riski yüksektir (McWhirter, ve ark., 2004; akt. Ögel).
Riskli davranışlar ise; doğrudan ya da dolaylı olarak gençlerin sağlık ve iyilik hallerini ve yaşamlarını etkileyen olumsuz sonuçları olabilecek davranışlar olarak tanımlanır (Jessor, 1998).
Ergenlerdeki riskli davranışlar arasında evden veya okuldan kaçma, şiddet eğilimi, suç işleme, intihar girişimi, korunmasız cinsel ilişkiye girme, kendine zarar verme, alkol ve madde kullanma gibi davranışlar sayılabilir (Lindberg, ve ark, 2000; Boggess, ve ark., 2000; akt. Ögel). Araştırmalarda erkeklerin kızlara göre daha fazla riskli davranış gösterdikleri bulunmuştur (Karahan, Sardoğan, Gençoğlu & Yılan, 2006; Hair ve ark., 2009; Zimmermann, 2010). Erkeklerde; madde kötüye kullanımı, şiddet ve korunmasız cinsel ilişki, kızlarda ise intihar girişimi (kendine zarar verme) daha sık olarak bildirilen riskli davranışlardır (Aras ve ark. 2007). Riskli davranışların bireylerde genel olarak tek bir davranış olarak değil, farklı riskli davranışların bir araya gelmesiyle ortaya çıktığı bildirilmektedir. Yapılan araştırmalar, alkol ve madde kullanımı, sigara içme, erken dönemde aktif cinsel yaşantı gibi riskli davranışların iç içe geçtiğini ve herhangi bir alanda problem davranış sergileyen bir ergenin diğer alanlardaki problem davranışları gösterme olasılığının da yüksek olduğunu göstermektedir (Jessor, 1998).
Ergenler yeni deneyimler edinmeye yönelik duydukları kontrol edilemeyen istekleri nedeniyle bu davranışların getireceği sonuçları hesaba katmadan sıklıkla riskli davranışlarda bulunurlar. Bu davranışlar her ne kadar ergenin özgürlük gelişimini desteklese de, aynı zamanda ergeni zararlara karşı korunmasız kılmaktadır. Bu nedenle, yaralanma, ölüm riski, uyuşturucu kullanma veya ilaç bağımlılığı çocukluk ve yetişkinlik yıllarına kıyasla ergenlik döneminde çok daha fazla görülmektedir (Kelley, Schochet ve Landry, 2004). Ergenlikte risk alma davranışı dönem içerisinde yaşanan deneyimlerin ortak bir özelliği olarak görülmektedir (Steinberg, 2007). Baumrind 1987'de, riskli davranışların, ergenler tarafından pekiştirilen ve tercih edilen özellikler arasında yer aldığını, dolayısıyla ergenlik döneminin bir özelliği olarak ele alınabileceğini vurgulamaktadır (akt. DiClemente, Hansen & Ponton, 1996).
Gonzalez ve diğerleri (1994), risk davranışının ergenlere birtakım olanaklar ya da fırsatlar sağladığını da ifade etmektedir. Bu olanakların; Kendi yaşamlarını kontrol edebilme, yetişkin otoritesine ve geleneksel topluma karşı açıkça karşı koyma, yetersizlik ve başarısızlıkla baş etme, akran grubuna kabul edilme ve gençlik kültürünü benimseme, kişisel kimliğini doğrulama, olgunlaşmasının onaylanması ve kanıtlanması, genç yetişkinliğe geçişin gelişimsel işareti olduğunu ileri sürmektedir (Gonzalez ve ark, 1994).
Ergenlik döneminde yaşanan uyum problemleri genel olarak içselleştirilmiş ve dışsallaştırılmış problem davranışlar olmak üzere iki kategoride toplanmaktadır. İçselleştirilmiş problem davranışlarda birey yaşadığı sıkıntıyı kendisine döndürerek abartılı korku, anksiyete, depresyon, psikosomatik bozukluklar gibi duygusal ve bilişsel semptomlar ortaya çıkmaktadır. Dışsallaştırılmış problem davranışlarda ise; birey yaşadığı sıkıntı veya öfkeyi dışarıya yönlendirerek agresyon, hırsızlık, alkol ve madde kullanımı, yalan söyleme gibi olumsuz davranışlar sergilemektedir. İçselleştirilmiş ve dışsallaştırılmış problem davranışlar ergenin genel iyilik halini etkilediği gibi yaşanan problemler, kişinin yetişkinlik dönemindeki uyumunu da aksatmaktadır (Steinberg, 2007).
Ergenlik döneminde yaşanan problem davranışlar değerlendirilirken, bu davranışın arada sırada yapılan bir etkinlik mi yoksa tehlikeli davranışların bir örüntüsü mü olduğunun belirlenmesi önemli bir rol oynamaktadır. Ergenlerin büyük bir çoğunluğunun, alkollü içecekleri, liseden mezun olmadan önce denemiş olması veya en azından bir bardak alkollü içecek içmiş olması söz konusudur. Ancak ergenlerin çok az bir kısmı alkol bağımlısı olmakta ya da alkolün okul yaşantısını ve bireysel ilişkilerini etkilemesine izin vermektedir (Steinberg, 2007).
Ergenlerin içerisinde yer aldıkları kişilerarası, toplumsal ve kurumsal yapılar ergenlerin değer sistemlerini, yönelimlerini ve davranışlarını etkilemektedir (Nash ve Bowen, 1999). Yapılan araştırmalar, yaşanılan çevrenin ergenin problem davranışlarını belirlemede rol oynadığını göstermektedir (Shoemaker, 1996; Akt: Nash ve Bowen, 1999). Ebeveyn ile ergen arasındaki ilişkinin niteliği ergenin riskli davranışlar gösterme eğiliminin en önemli yordayıcısıdır (Yılmaz, 2000). Ergenlik döneminde akranlar da, ergenlerin yaşamında en az aile kadar önemli bir yer tutmaktadır. Akranlar; ergenler için arkadaşlık, sosyal ve duygusal destek, yakınlık sağlama gibi birçok olumlu işleve hizmet ederken, olumsuz etkilere de neden olabilmekte ve riskli davranışlar göstermelerine yol açmaktadır (Arnett, 1992; Berk, 1998; Goldstein ve ark., 2005).
Ergenlerde riskli davranışların sıklığı ile ilgili veriler incelendiğinde; son yıllarda dünyada ve çeşitli ülkelerde ergenler arasında yaygın sorun haline gelen sigara, alkol kullanımı ve kendine zarar verme girişiminin Türkiye’de de giderek arttığından söz edilmektedir. Türkiye’de ergenler arasında yapılan çeşitli çalışmalarda sigara içme yaygınlığı %4,1-% 37.5 arasında değişmektedir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yapılan farklı çalışmalarda ise lise öğrencilerinde sigara içme oranının %7-25 arasında olduğu, alkol içme oranının % 4 ve üzerinde olduğu belirlenmiştir (Güler ve ark, 2009).
Yapılan çalışmalarda; ergenin çevresindeki yetişkinlerle olumlu ilişkilerinin olmasının, olumlu davranış örüntülerine sahip arkadaşlıklarının olmasının, olumlu sosyal desteğinin bulunmasının ve ailenin çocuk üzerinde sağlıklı kontrolünün olmasının ve ailesiyle birlikte yaşıyor olmasının, sağlıklı ebeveyn modellerinin var olmasının problem davranışların görülme sıklığını azalttığı belirlenmiştir (Jessor, Van Den Bos, Vanderryn, Costa ve Turbin, 1995). Aile ilişkilerinin, duygusal açıdan yakın ve destekleyici olması, baskıcı ve yasaklayıcı olmayan, uyumlu olunması ergenin riskli davranışlara karışmasını engellemekte; ergenin olumsuz akran gruplarıyla birlikte olma olasılığını azaltarak, akran grubunun olumsuz etkilerinden korumaktadır (Bayar, 1999; Fisher ve Feldman, 1998). Ergenlerin; akademik başarıya verdikleri önemin fazla olmasının, geleceğe yönelik olumlu beklentilerinin olmasının, okula yönelik pozitif tutumlarının var olmasının da problem davranışları sergileme olasılığını azalttığı belirtilmiştir.
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Ergenlerde Riskli Davranışlar" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Psk.Ece Gürani ŞANDA'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Psk.Ece Gürani ŞANDA'nın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
ergenlik, riskli davranışlar, ergenlerde alkol, ergenlerde sigara, ergenlerde bağımlılık, okuldan kaçma, akran ilişkileri
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
