Çocuklara Sınır Koyma
Çocuklara Sınır Koyma
Çocuklar için birçok yabancı durum ve kavramla dolu olan dünya, onlar için hem merak kaynağıdır hem de bilinmezliğin getirdiği endişelerle doludur. Bu nedenle çocuklar, onlara yeni yollar gösterecek, nelerin güvenli nelerin güvensiz olduğunu anlatacak, davranışlarının sonuçlarını öngörmelerine yardım edecek ebeveynlere ihtiyaç duyarlar.
Sınırlar;
• Çocukların araştırma yapmalarına yardımcı olur
• Onaylanan davranışları tanımlar
• İlişkileri tanımlar
• Büyümenin ölçütüdür
• Güvenlik sağlar
Sınırlar konusunda dikkat edilmesi gereken noktalardan biri; çok kısıtlayıcı, çok geniş ve tutarsız olmamalarıdır. Sınırlar, çocukların deneme ve keşif için gerekli olan özgürlük alanlarını ellerinden alacak düzeyde kısıtlayıcı olduklarında, çocuklarda ihtiyaçlarının anlaşılmadığı hissine ve aileye isyana zemin hazırlar. Sağlıklı büyüme, gelişme ve öğrenmeye ket vurur. Sınırlar tersi yönde çok geniş olduklarında çocuklar sınırları görmezden gelirler; ailelerinin koydukları sınırların ne kadar esneyebileceğini görmek için sınırları sürekli test ederler; kabul edilebilir davranışların dışına çıkarlar ve sorumluluk kazanamazlar. Sınırlar tutarsız olduğunda ise (anne-babanın aynı konuda farklı sınırlar koyması, bir gün hayır denilen şeyin başka bir gün görmezden gelinmesi, vb.) çocuk yaptığının uygun bir davranış olup olmadığına yönelik net bir algı geliştiremez ve ailesi istikrarlı bir tutum takınana kadar ailesini ve sınırları sınamaya devam ederek bir cevap bulmaya çalışır. Öğrenmeye ve sorumluk almaya imkân vermeyen bu yaklaşım çocuk için yorucu ve kafa karıştırıcıdır. Ailelerin özgürlük ve sorumluluk arasındaki dengeyi sağlayarak sınırlar koyması yeni becerilerin öğrenilmesi için uygun keşif alanı yaratarak sağlıklı büyüme ve gelişmeye imkân sağlar.
Velilerimiz sık sık çocuklarına sınırlar koymak için çabaladıklarını ancak çocuklarının istenmeyen davranışlarını engelleme konusunda sorun yaşadıkları dile getirmektedirler. Ailelerin çocuklarına gerçekten “hayır” anlamına gelen mesajlar verme konusunda dikkate alması gereken bazı öneriler şu şekilde sıralanabilir;
• Mesajınızı davranış üzerinde yoğunlaştırın. Amaç çocuğun kişiliğine değil olumsuz davranışına tepki göstermektir.
Örnek: Çocuğunuz parkta oynarken arkadaşına vurduğunda;
“Bıktım artık. Ne kadar kötü bir çocuk oldun sen böyle” demek yerine aşağıdaki gibi demeliyiz.
“Ali arkadaşına vurmayı bırak.”
• Doğrudan ve belirgin ifadeler kullanın. Sınırlar net bir şekilde belirtilmelidir. “Kardeşine bağırmamaya çalış” bir kural değildir. Onun yerine çocuğunuzun kardeşine bağırmamasını istiyorsanız “Kardeşine bağırma” denmelidir.
• Normal sesinizi kullanın. Kesin sınırlar koymak yüksek sesle sert bir vurguyla konuşmak demek değildir. Önemli olan kontrolün sizde olduğunu, kararlı olduğunuzu ve ondan istediğinizi yerine getirmesini beklediğinizi belli eden bir ton kullanmaktır. Normal bir sesle isteğinizi belirtin ve işe yaramazsa bir sonraki aşama olan (aşağıda anlatacağım) davranışsal aşamaya geçin.
• Gerekiyorsa, sonuçlarınızı belirleyin. Gerekliyse istenmeyen davranışın sonucunda kendisini neyin beklediğini söyleyip işbirliği için gerekli olan bilgilere sahip olmasına imkân verebilirsiniz. Davranışın sonucunda kendisini neyin beklediğini söylemek ve tehdit etmek farklı şeylerdir bu arada.
• Sözlerinizi davranışlarınızla destekleyin. “Yemekten önce tatlı yemek yok” derseniz ama yediklerinde “ Ama yemek yok dememiş miydim?”diyerek arkanızı dönüp giderseniz verdiğiniz asıl mesaj “Yemekten önce tatlı yemen hoşuma gitmiyor ama bununla ilgili pek bir şey de yapmayacağım” olur. Çocuklar gelişimsel olarak somut yollarla öğrenmeye meyilli olduklarından sınırlara yönelik sözel ifadeler her zaman yeterli olmamakta kimi zaman davranışsal sonuçlara da ihtiyaç duyulmaktadır.
Sonuçlar;
• Yanlış davranışı durdururlar
• Çocukların zihnindeki neyin kabul edilebilir ve kimin yetkili olduğu konusundaki sorulara net ve kesin cevaplar verirler.
• Yaptıkları seçimlerin ve davranışların sorumluluğunu üstlenmelerini sağlayarak sorumluluk kazanmalarına yardımcı olurlar.
• Tutarlılıkla kullanıldığında sözlerinizin duyulmasını ve ciddiye alınmasını sağlarlar
Davranışsal sonuçları kullanmaya karar verildiğinde şöyle bir açıklama yapılabilir;
“Artık yapman gereken şeyleri senden istediğimizde hatırlatma ve tekrarlama yapmayacağız. Sana sadece bir kere söyleyeceğiz. Eğer işbirliği yapmamayı seçersen, yeni sonuçlar uygulayacağız.”
Tabii ki buna alışık olmayan bir çocuğun, başlarda eskisinden daha fazla direnç göstermesi ve test etmesi beklenen bir durumdur. Ancak sözler ve davranışsal sonuç arasındaki tutarlılık arttıkça çocuklar sınırları daha az sınayacaktır ve bir süre sonra sınırlara yönelik sözel ifadelerin gücü artacaktır. Bir sonucun etkili olabilmesi için yanlış davranışın hemen ardından yapılması, tutarlı davranılması önemlidir. Sınırların öğretilmesinde kullanılabilecek davranışsal sonuçlar aşağıda sıralanmıştır.
1. Doğal Sonuçlar
Adından da anlaşılacağı gibi durumun ya da olayın doğal sürecini takip ederek elde edilir. Doğal sonuçlar ortaya çıktığında “ben sana söylemiştim” demek, problemi düzeltmeye dâhil olmak ya da ilave sonuçlar eklemeye çalışmak, doğal derslerin öğreticiliğine gölge düşürebilir. Bu doğal sonuçlar aileler ekstra bir çaba sarf etmeden çocukların kendi yanlış ve hatalarını fark edebilmeleri için bir fırsat olarak görülmelidir.
Örnek: Dondurmasını bir kılıçmışçasına arkadaşına doğru sallayan bir çocuğun dondurmasını düşürmesi
2. Mantıksal Sonuçlar
Anne babalar tarafından ortaya konan, durum ya da yanlış davranışla mantıksal ilişki içinde olan, güç ve kontrolü çocuktan alan ama sorumluluğu ona veren sonuçlardır. İstenmeyen davranışı durdurur, sorumluk kazandırır, öğretir ve tutarlı olmanız durumunda çocuğun gözündeki güvenilirliğinizi artırır.
Örnek: Oyuncağını arkadaşıyla paylaşmayı reddeden bir çocuğa ailesi “Oyuncağını arkadaşınla paylaşabilirsin ya da bugünlük oyuncağını bugünlük kaldırabilirim. Hangisini seçmek istersin?” şeklinde bir ifade ile davranışının sonucuna yönelik bilgi verebilir. Eğer istenmeyen davranış devam ederse çocuğa “Bugünlük bu oyuncağı kaldırmayı seçtin. Yarın tekrar deneriz” denebilir.
3. Mola Süreci
Çocuğun kişisel kontrol sağlayabilmesi için bir süreliğine pekiştireçlerden uzakta yalnız kalmasını amaçlayan bir yöntemdir. Bu yöntemi uygularken cezacı ya da gevşek bir tutum takınılmaması yöntemin etkililiği açısından önemlidir. Mola hapis değildir; doğru davranışı öğretmeyi amaçlayan bir yöntemdir. Bu nedenle mola için çok uzun süreler yerine çocuğun da yaşı göz önüne alınarak 5-10 dakika gibi bir süre seçilmelidir, bizim öğrencilerimiz için 5 dakika idealdir. Bu yöntem uygulanmadan önce molanın ne olduğu ve kendisinden ne beklenildiği açıkça anlatılmalıdır.
“Senin işbirliği yapmana ve kurallarımı öğrenmene yardımcı olması için yeni bir planım var. Sanırım bu daha iyi geçinmemizi sağlayacak. Şöyle uygulayacağız. Senin işbirliği yapmadığını fark ettiğimde, önce bunu sana söyleyeceğim. Şöyle bir şey söyleyebilirim “Ali, bunu şimdi durdurman gerekiyor.” Sana söyledikten sonra sen durmamayı seçersen, o zaman senden beş dakikalığına ya da kontrolü kazanana kadar (ya da çok öfkeli olan çocuğun sakinleşinceye kadar) odana gitmeni isteyeceğim. Her seferinde saati kuracağım ve zaman dolunca sana haber vereceğim. Eğer süre dolmadan odandan çıkarsan, geri gideceksin ve süre yeni baştan başlayacak. Uygulayacağımızı kendi sözcüklerinle bana anlatır mısın?
Molaya gitmek istemezse şöyle bir teklif sunabilirsiniz;
“Molaya kendin giderek odada 5 dakika kalmayı seçebilirsin, ya da benim seni götürmemi ve odada 10 dakika kalmayı seçebilirsin. Hangisini seçmek istersin?”
Mola sürecinde çocuğun odasını darmadağın etmesi durumunda, çocuğun odadan çıkmadan önce ortalığı toplaması gerektiğini söyleyin. Molaya giderken size bağırıp saygısızca konuşursa mola sürelerine ekleme yapmayın. O bunu yapmanızı isteyebilir ancak siz bunu yaparsanız mola hapishaneye dönüşür. O nedenle kışkırtmasına aldanmayın. Eğer odasına kendi başına gidiyorsa ve sürenin tümünü orada geçiriyorsa moladan beklentiniz karşılanmış demektir.
Değişim her zaman kolay değildir. Bu süreçte karşılaşacağınız direncin sizi vazgeçirmesine izin vermeyin ve umutsuzluğa düşmeyin. Kararlı ve tutarlı bir tutum bu yolda daha rahat ilerlemenizi sağlayacaktır. Çocuklarınızın sizin sınırlarınıza yönelik inancı değiştikçe, karşılaşacağınız direnç azalacak ve istenmeyen davranışlar ortadan kalkacaktır.
Kaynakça
MecKenzie, R. J. (2004) Çocuğunuza Sınır Koyma. Ankara: HYB Yayınları.
Psikolog Ahmet Sert
Çocuklar için birçok yabancı durum ve kavramla dolu olan dünya, onlar için hem merak kaynağıdır hem de bilinmezliğin getirdiği endişelerle doludur. Bu nedenle çocuklar, onlara yeni yollar gösterecek, nelerin güvenli nelerin güvensiz olduğunu anlatacak, davranışlarının sonuçlarını öngörmelerine yardım edecek ebeveynlere ihtiyaç duyarlar.
Sınırlar;
• Çocukların araştırma yapmalarına yardımcı olur
• Onaylanan davranışları tanımlar
• İlişkileri tanımlar
• Büyümenin ölçütüdür
• Güvenlik sağlar
Sınırlar konusunda dikkat edilmesi gereken noktalardan biri; çok kısıtlayıcı, çok geniş ve tutarsız olmamalarıdır. Sınırlar, çocukların deneme ve keşif için gerekli olan özgürlük alanlarını ellerinden alacak düzeyde kısıtlayıcı olduklarında, çocuklarda ihtiyaçlarının anlaşılmadığı hissine ve aileye isyana zemin hazırlar. Sağlıklı büyüme, gelişme ve öğrenmeye ket vurur. Sınırlar tersi yönde çok geniş olduklarında çocuklar sınırları görmezden gelirler; ailelerinin koydukları sınırların ne kadar esneyebileceğini görmek için sınırları sürekli test ederler; kabul edilebilir davranışların dışına çıkarlar ve sorumluluk kazanamazlar. Sınırlar tutarsız olduğunda ise (anne-babanın aynı konuda farklı sınırlar koyması, bir gün hayır denilen şeyin başka bir gün görmezden gelinmesi, vb.) çocuk yaptığının uygun bir davranış olup olmadığına yönelik net bir algı geliştiremez ve ailesi istikrarlı bir tutum takınana kadar ailesini ve sınırları sınamaya devam ederek bir cevap bulmaya çalışır. Öğrenmeye ve sorumluk almaya imkân vermeyen bu yaklaşım çocuk için yorucu ve kafa karıştırıcıdır. Ailelerin özgürlük ve sorumluluk arasındaki dengeyi sağlayarak sınırlar koyması yeni becerilerin öğrenilmesi için uygun keşif alanı yaratarak sağlıklı büyüme ve gelişmeye imkân sağlar.
Velilerimiz sık sık çocuklarına sınırlar koymak için çabaladıklarını ancak çocuklarının istenmeyen davranışlarını engelleme konusunda sorun yaşadıkları dile getirmektedirler. Ailelerin çocuklarına gerçekten “hayır” anlamına gelen mesajlar verme konusunda dikkate alması gereken bazı öneriler şu şekilde sıralanabilir;
• Mesajınızı davranış üzerinde yoğunlaştırın. Amaç çocuğun kişiliğine değil olumsuz davranışına tepki göstermektir.
Örnek: Çocuğunuz parkta oynarken arkadaşına vurduğunda;
“Bıktım artık. Ne kadar kötü bir çocuk oldun sen böyle” demek yerine aşağıdaki gibi demeliyiz.
“Ali arkadaşına vurmayı bırak.”
• Doğrudan ve belirgin ifadeler kullanın. Sınırlar net bir şekilde belirtilmelidir. “Kardeşine bağırmamaya çalış” bir kural değildir. Onun yerine çocuğunuzun kardeşine bağırmamasını istiyorsanız “Kardeşine bağırma” denmelidir.
• Normal sesinizi kullanın. Kesin sınırlar koymak yüksek sesle sert bir vurguyla konuşmak demek değildir. Önemli olan kontrolün sizde olduğunu, kararlı olduğunuzu ve ondan istediğinizi yerine getirmesini beklediğinizi belli eden bir ton kullanmaktır. Normal bir sesle isteğinizi belirtin ve işe yaramazsa bir sonraki aşama olan (aşağıda anlatacağım) davranışsal aşamaya geçin.
• Gerekiyorsa, sonuçlarınızı belirleyin. Gerekliyse istenmeyen davranışın sonucunda kendisini neyin beklediğini söyleyip işbirliği için gerekli olan bilgilere sahip olmasına imkân verebilirsiniz. Davranışın sonucunda kendisini neyin beklediğini söylemek ve tehdit etmek farklı şeylerdir bu arada.
• Sözlerinizi davranışlarınızla destekleyin. “Yemekten önce tatlı yemek yok” derseniz ama yediklerinde “ Ama yemek yok dememiş miydim?”diyerek arkanızı dönüp giderseniz verdiğiniz asıl mesaj “Yemekten önce tatlı yemen hoşuma gitmiyor ama bununla ilgili pek bir şey de yapmayacağım” olur. Çocuklar gelişimsel olarak somut yollarla öğrenmeye meyilli olduklarından sınırlara yönelik sözel ifadeler her zaman yeterli olmamakta kimi zaman davranışsal sonuçlara da ihtiyaç duyulmaktadır.
Sonuçlar;
• Yanlış davranışı durdururlar
• Çocukların zihnindeki neyin kabul edilebilir ve kimin yetkili olduğu konusundaki sorulara net ve kesin cevaplar verirler.
• Yaptıkları seçimlerin ve davranışların sorumluluğunu üstlenmelerini sağlayarak sorumluluk kazanmalarına yardımcı olurlar.
• Tutarlılıkla kullanıldığında sözlerinizin duyulmasını ve ciddiye alınmasını sağlarlar
Davranışsal sonuçları kullanmaya karar verildiğinde şöyle bir açıklama yapılabilir;
“Artık yapman gereken şeyleri senden istediğimizde hatırlatma ve tekrarlama yapmayacağız. Sana sadece bir kere söyleyeceğiz. Eğer işbirliği yapmamayı seçersen, yeni sonuçlar uygulayacağız.”
Tabii ki buna alışık olmayan bir çocuğun, başlarda eskisinden daha fazla direnç göstermesi ve test etmesi beklenen bir durumdur. Ancak sözler ve davranışsal sonuç arasındaki tutarlılık arttıkça çocuklar sınırları daha az sınayacaktır ve bir süre sonra sınırlara yönelik sözel ifadelerin gücü artacaktır. Bir sonucun etkili olabilmesi için yanlış davranışın hemen ardından yapılması, tutarlı davranılması önemlidir. Sınırların öğretilmesinde kullanılabilecek davranışsal sonuçlar aşağıda sıralanmıştır.
1. Doğal Sonuçlar
Adından da anlaşılacağı gibi durumun ya da olayın doğal sürecini takip ederek elde edilir. Doğal sonuçlar ortaya çıktığında “ben sana söylemiştim” demek, problemi düzeltmeye dâhil olmak ya da ilave sonuçlar eklemeye çalışmak, doğal derslerin öğreticiliğine gölge düşürebilir. Bu doğal sonuçlar aileler ekstra bir çaba sarf etmeden çocukların kendi yanlış ve hatalarını fark edebilmeleri için bir fırsat olarak görülmelidir.
Örnek: Dondurmasını bir kılıçmışçasına arkadaşına doğru sallayan bir çocuğun dondurmasını düşürmesi
2. Mantıksal Sonuçlar
Anne babalar tarafından ortaya konan, durum ya da yanlış davranışla mantıksal ilişki içinde olan, güç ve kontrolü çocuktan alan ama sorumluluğu ona veren sonuçlardır. İstenmeyen davranışı durdurur, sorumluk kazandırır, öğretir ve tutarlı olmanız durumunda çocuğun gözündeki güvenilirliğinizi artırır.
Örnek: Oyuncağını arkadaşıyla paylaşmayı reddeden bir çocuğa ailesi “Oyuncağını arkadaşınla paylaşabilirsin ya da bugünlük oyuncağını bugünlük kaldırabilirim. Hangisini seçmek istersin?” şeklinde bir ifade ile davranışının sonucuna yönelik bilgi verebilir. Eğer istenmeyen davranış devam ederse çocuğa “Bugünlük bu oyuncağı kaldırmayı seçtin. Yarın tekrar deneriz” denebilir.
3. Mola Süreci
Çocuğun kişisel kontrol sağlayabilmesi için bir süreliğine pekiştireçlerden uzakta yalnız kalmasını amaçlayan bir yöntemdir. Bu yöntemi uygularken cezacı ya da gevşek bir tutum takınılmaması yöntemin etkililiği açısından önemlidir. Mola hapis değildir; doğru davranışı öğretmeyi amaçlayan bir yöntemdir. Bu nedenle mola için çok uzun süreler yerine çocuğun da yaşı göz önüne alınarak 5-10 dakika gibi bir süre seçilmelidir, bizim öğrencilerimiz için 5 dakika idealdir. Bu yöntem uygulanmadan önce molanın ne olduğu ve kendisinden ne beklenildiği açıkça anlatılmalıdır.
“Senin işbirliği yapmana ve kurallarımı öğrenmene yardımcı olması için yeni bir planım var. Sanırım bu daha iyi geçinmemizi sağlayacak. Şöyle uygulayacağız. Senin işbirliği yapmadığını fark ettiğimde, önce bunu sana söyleyeceğim. Şöyle bir şey söyleyebilirim “Ali, bunu şimdi durdurman gerekiyor.” Sana söyledikten sonra sen durmamayı seçersen, o zaman senden beş dakikalığına ya da kontrolü kazanana kadar (ya da çok öfkeli olan çocuğun sakinleşinceye kadar) odana gitmeni isteyeceğim. Her seferinde saati kuracağım ve zaman dolunca sana haber vereceğim. Eğer süre dolmadan odandan çıkarsan, geri gideceksin ve süre yeni baştan başlayacak. Uygulayacağımızı kendi sözcüklerinle bana anlatır mısın?
Molaya gitmek istemezse şöyle bir teklif sunabilirsiniz;
“Molaya kendin giderek odada 5 dakika kalmayı seçebilirsin, ya da benim seni götürmemi ve odada 10 dakika kalmayı seçebilirsin. Hangisini seçmek istersin?”
Mola sürecinde çocuğun odasını darmadağın etmesi durumunda, çocuğun odadan çıkmadan önce ortalığı toplaması gerektiğini söyleyin. Molaya giderken size bağırıp saygısızca konuşursa mola sürelerine ekleme yapmayın. O bunu yapmanızı isteyebilir ancak siz bunu yaparsanız mola hapishaneye dönüşür. O nedenle kışkırtmasına aldanmayın. Eğer odasına kendi başına gidiyorsa ve sürenin tümünü orada geçiriyorsa moladan beklentiniz karşılanmış demektir.
Değişim her zaman kolay değildir. Bu süreçte karşılaşacağınız direncin sizi vazgeçirmesine izin vermeyin ve umutsuzluğa düşmeyin. Kararlı ve tutarlı bir tutum bu yolda daha rahat ilerlemenizi sağlayacaktır. Çocuklarınızın sizin sınırlarınıza yönelik inancı değiştikçe, karşılaşacağınız direnç azalacak ve istenmeyen davranışlar ortadan kalkacaktır.
Kaynakça
MecKenzie, R. J. (2004) Çocuğunuza Sınır Koyma. Ankara: HYB Yayınları.
Psikolog Ahmet Sert
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Çocuklara Sınır Koyma" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Psk.Ahmet SERT'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Psk.Ahmet SERT'in izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
1 Beğeni 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
