BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMLARI-
A. BİLGİYİ İŞLEME KURAMI
Bilgiyi işleme kuramı, bilginin algılanması, işlenmesi, kodlanması ve gerekli olduğu zaman geri getirilerek kullanılması üzerinde durur. Bu süreçte duyusal bellek, kısa süreli bellek ve uzun süreli bellek olmak üzere üç çeşit belleğin rol oynadığı kabul edilmektedir. Ayrıca süreç boyunca yapılan işlemleri kontrol eden bir mekanizma olarak yürütücü kontrolden ve işlemlerin yapılmasını sağlayan bilişsel süreçler vardır.
Bilgiyi İşlemenin İlkeleri;
• Zihnimiz bilginin nasıl işleneceği noktasında genetik olarak programlanmıştır.
• Bazı bellek birimleri sınırsız kapasiteye sahip olsa da, zihnimizin işlem yapabilme kapasitesi sınırsız değildir.
• Bilgiyi işleme sürecini gerçekleştiren bazı özel mekanizmalar(bilişsel süreçler-yürütücü biliş) ve bu süreçleri kontrol eden bazı sistemler(yürütücü kontrol) vardır.
• Bilişsel süreçler bireyden bireye bazı farklılıklar gösterebilirler. Ancak bu farklılığın boyutu küçüktür.
• Bilgiyi işleme sürecinin başlayabilmesinin ilk ve temel şartı, çevresel uyarıcının duyum eşiği arasında olmasıdır. Duyum eşiği arasında olmayan bilgiler alınamayacağı için dikkat de edilemez, bu nedenle de bilgiyi işleme süreci başlayamaz.
ÇEVRE DUYUSAL KAYIT KISA SÜRELİ BELLEK  KODLAMA-HATIRLAMA UZUN SÜRELİ BELLEK
1. Bellek Depoları;
a. Duyusal kayıt; Duyusal kayıt duyu organları aracılığıyla gelen bilgilerin tamamını alabilmekte ancak bir anda bir tür uyarıcı grubuna dikkat edebilmekte ve kısa süreli belleğe aktarabilmektedir.
Duyusal Kayıtın Temel Özellikleri;
• Çevresel uyarıcıları almadan kapasitesi sınırsızdır. Buna karşın bilgiyi saklama süreci çok sınırlıdır. (görsel bilgiler yaklaşık 1 sn, işitsel bilgiler 4 sn kadardır.)
• İçerdiği bilgi miktarı ile bilgiyi saklama süreci arasında en büyük oranda ters ilişkiye sahip olan bellek deposudur.
• Bilgiler orijinal (bire-bir) haliyle bulunur.
• Kısa süreli belleğe aktarılamayan bilgiler bir daha geri getirilmemek üzere unutulmaktadır.(yok olmaktadır)
• Duyusal kayıt bilinçli olarak çalışmaz. Bilgi burada anlamsız halde bulunur. Çünkü bilginin bilince ulaşması ancak beklenti(seçici algı) ve dikkatle mümkündür. Oysa duyusal kayıt dikkat edelim etmeyelim çevredeki duyum eşiği arasında olmak kaydıyla tüm uyaranları alır.
b. Kısa süreli bellek; Duyusal kayıttan dikkat ve seçici algı mekanizması ile aktarılan bilgiler bu belleğe gelir. Kısa süreli belleğin iki temel görevi vardır;
1. Duyusal kayıttan aktarılan bilgileri sınırlı süreyle geçici olarak depolar. Kısa süreli belleğin kapasitesi ve bilgiyi saklama süresi sınırlıdır.
2. Bilgiyi işler, anlamlı hale getirir, yani öğrenme bu bellekte gerçekleşir. Öğrenilen bilgiyi uzun süreli belleğe gönderir. Zihinsel işlemler bu bellekte gerçekleştirilir.
Bilgilerin anlamlandırılması kısa süreli bellekte gerçekleştirilir. Anlamlandırılan bilgiler duruma göre, uzun süreli belleğe göndermeye gerek kalmadan hemen tepki üreticilere davranışa dönüştürülebilir ya da bu bilgiye ilerleyen süreçte ihtiyaç olacağı düşünülerek geri getirilmek üzere kodlanır ve uzun süreli belleğe aktarılır. Örneğin; yolda gördüğümüz bir numarayı doğrudan cep telefonumuza girerek arayabiliriz. Böyle bir işlemin uzun süreli belleğe gönderilmesine gerek yoktur.
Kısa Süreli Belleğin Özellikleri;
• Her türlü öğrenmemiz bu bellekte gerçekleşir.
• Kapasitesi ve bilgiyi saklama süresi sınırlıdır.
• Bilgi bu bellekte orijinal halliyle değil, sadeleşmiş halde bulunur.
• Uzun süreli belleğe aktarılamayan bilgiler bir daha geri getirilememek üzere unutulmaktadır.(yok olmaktadır)
• Bu bellek duyusal kayıttan farklı olarak bilinçli olarak çalışır.
c. Uzun süreli bellek; Kısa süreli bellekten tekrar ve kodlama stratejileriyle kendisine aktarılan bilgileri sınırsız süreyle saklar. Uzun süreli belleğin kapasitesi sınırsızdır. Uzun süreli belleğin üç temel kısmı vardır;
I. Anlamsal (semantik) Bellek; Okulda öğrendiğimiz bilgilerin çoğu bu bellekte depolanır. Semantik bellek seçenekler, tanımlar ve gramer kurallarıyla ilgili bilgileri kapsayan bir uzun süreli bellek türüdür. Örneğin; Türkiye’nin başkenti neresidir?
II. Anısal (epizodik) Bellek; Öznel, geçmiş yaşantılarımızın depolandığı alandır. Ne zaman, nerede, kiminle ne yapmıştık soruların cevabı bu bellektedir. Örneğin; Sabah kahvaltısında ne yediniz?
III. İşlemsel (procedural) Bellek; Bir şeyin nasıl yapılacağına ilişkin bilgiler bu bellekte depolanır. (Çoğunlukla psikomotor davranışların nasıl gerçekleştirileceği ile ilgiler bilgiler vardır.) Örneğin; bisikleti sürerken, arabayı kullanırken, koşarken, herhangi bir spor etkinliğini gerçekleştirirken ihtiyaç duyduğumuz devinişsel hareketlere ilişkin bilgiler burada yer alır.
Uzun Süreli Belleğin Temel Özellikleri;
• Kapasitesi sınırsızdır.
• Görevi kendisine aktarılan bilgileri sonsuza kadar saklamaktadır.
• Bilgi bu belleğe geldiğinde bir daha yok olmaz. Ancak geri getirmede güçlük yaşanabilir. (Geri getirmede karışma, geriye ket vurma ve ileriye ket vurma nedeniyle güçlük yaşanmaktadır.
2. Bilişsel Süreçler;
a. Dikkat (bilgiyi duyusal kayıttan kısa süreli belleğe getirme); Bilginin duyusal kayıttan kısa süreli belleğe aktarılmasında kullanılan temel mekanizma dikkattir. Dikkati etkileyen dört temel dışsal (çevresel) uyarıcı vardır.
- Fiziksel uyarıcılar; harita, slâyt, öğretmenin jest ve mimikleri...
- Aykırı uyarıcılar; zıtlık etkisi yaratan (örneğin bir yanda denize girip güneşlenen, diğer yanda kartopu oynayan çocuklar) uyarıcılar
- Duygusal uyarıcılar; sınıfta öğrenciye ismiyle hitap etmek.
- Emir verici uyarıcılar; “Burayı dikkatli okuyun”, “Şimdi dikkatle resme bakın” gibi ifadeler.
b. Algılama (bilgiyi kısa süreli bellekte anlamlandırma-yorumlama); algılama duyusal bellekten anlamsız olarak gelen bilginin anlamlandırılması, yorumlanmasıdır.
ÖRNEK; “B” işareti duruma göre “B” harfi olarak algılanabileceği gibi 13 rakamı olarak da algılanabilir. Bu tamamen bireyin beklentileriyle ilgilidir.
c. Tekrar ve Gruplama (bilgiyi kısa süreli bellekte saklama);
Tekrar; Kısa süreli bellek önemli gördüğü bilgiyi sesli ya da sessiz olarak tekrar ederek bu 20 saniyelik süreyi uzatmaya çalışır.
ÖRNEK; Arkadaşınız size telefon numarasını söylediğinde yanınızda kalem kâğıt yoksa hemen bu numarayı tekrar etmeye başlarsınız. Bu tekrarı zihnimizden sessizce yapabileceğimiz gibi, sesli olarak da gerçekleştirebilirsiniz. Her tekrar sonrasında bu 20 saniyelik süre yenilenir.
Tekrar iki şekilde karşımıza çıkar;
- Kısa süreli bellekte bilginin tutulması için tekrarlama (Buna “sürekli tekrar” denir.)
- Kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe göndermek için tekrarlama (Buna “özümleyerek tekrar” denir)
Gruplama; Kısa süreli bellek önemli gördüğü bilgiyi tekrarlamanın yanı sıra gruplama yoluna giderek 5-9 birimlik kapasitesini (ortalama 7 birim) daha verimli kullanmaya çalışır. Bu sayede hatırda tutmayı kolaylaştırmış oluruz.
d. Kodlama-Anlamlandırma (bilgiyi kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe gönderme); Bilginin kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarılmasında kullanılan temel stratejiler, örtük-açık tekrar ve kodlama-anlamlandırmadır. Kodlama; kısa süreli bellekten gelen bilginin uzun süreli bellekte var olan bilgilerle ilişkilendirilmesi ve uzun süreli belleğe transfer edilmesidir.
Kodlama sürecini zenginleştiren 4 temel faktör vardır;
I. Etkinlik; Bilgiye ulaşmada bireyin aktif olmasıdır.
II. Örgütleme; Farklı kavramları, benzer özelliklerine göre gruplandırmaktır. Yani bireyin zihninde biliş haritaları oluşturmasıdır.
III. Eklemleme (genişletme); Bilginin anlamlılığını arttırmak için yeni bilgi ile bireyde var olan eski bilgiler ilişkilendirilir. Örneğin; kan dolaşımını anlatacak bir öğretmen, şehirdeki trafik akışını örnek verebilir. Yolları damarlara, arabaları kanda bulunan hücrelere benzetebilir.
IV. Bellek Destekleyici İpucu Kullanımı; Yeni bilgilerle, eski bilgilerle ilişik kurulamaması halinde imajlar ve sözel semboller olmak üzere iki temel ipucu kullanılır. İmajlar; yerleşim yöntemi, zincirleme yöntem, askı yöntemi ve anahtar sözcük yöntemiyle kullanılır.
• Zincirleme Yöntemi; Bilgide ilk cümleyi hatırlayan birey, diğerlerini de hatırlamış olur.
• Askı Sözcük Yönteminde; sırayla hatırlanması gereken her öğe için birden ona kadar sayılar belirli sözcüklerle eşleştirilir ve bu sözcüklerin yer aldığı cümleler oluşturulur.
• Anahtar Sözcük Yönteminde; Bu yöntemde yabancı dildeki sözcüğün, ana dildeki söylenişine uygun kelimeler bulunur.
• Sözel Semboller ise; Oluşturulan şifreler, bir bilginin belli bir sıraya göre hatırlanmasını destekler.
ÖRNEK;
e. Geri Getirme(uzun süreli bellekten kısa süreli belleğe geri çağırma); Geri getirme, uzun süreli bellekten bilginin çağırılıp kısa süreli belleğe getirilmesidir.
f. Unutma ve Nedenleri; Duyusal kayıt ya da kısa süreli bellekte gerçekleşen unutmalarda bellek izi bu bilgilere bir daha ulaşamaz. Uzun süreli bellekte gerçekleşen unutmalar, sadece geri getirmedeki güçlüklerdir. Unutmanın 3 temel nedeni vardır.
I. Karışma; Kısa süreli belleğe yeni gelen bilgi, zihinsel olarak yeterince tekrar edilmeden hemen arkasından başka bilgi geldiğinde karışma meydana gelmektedir.
II. İleriye Ket Vurma; Eskiden öğrenilmiş bilginin yeni öğrenilmiş bilgiyi engellemesidir.
III. Geriye Ket Vurma; Yeni öğrenilen bilginin, eskiden öğrenilmiş bilgiyi engellemesidir.
3. Yürütücü Kontrol ve Yürütücü Biliş; Yürütücü kontrol sistemi, zihinsel süreçlerimizin kontrolünü sağlar. Kontrolü sağlanan zihinsel süreçler “güdüsel süreçler” ve “bilgiyi işlemeyle ilgili süreçler” olmak üzere ikiye ayrılır. Güdüsel süreçlerin kontrolü bireyin amacı, beklentileri, tutumlarıyla ilgilidir. Bu noktada bireyin geçmiş yaşam tecrübeleri, ön öğrenmeleri güdüsel süreç üzerinde oldukça etkilidir. Örneğin; sevgilisiyle buluşmak için Cumartesi günü saat 14.00’da Konakta olma amacı
Bilgiyi işlemeyle ilgili süreçlerin kontrolü, bilginin duyu organları aracılığıyla duyusal kayda alınması, duyusal kayıttan dikkat yoluyla kısa süreli belleğe aktarılması bu süreçte tekrar, gruplama gibi stratejilerin kullanılması, kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe getirilmesi, ihtiyaç duyulduğunda bilginin uzun süreli bellekten alınıp kısa süreli belleğe getirilmesi ve tepki üreticilere gönderilerek davranışın oluşmasına kadar geçen tüm süreci kapsamaktadır. Bazı yazarlar yürütücü kontrol sisteminin işe koştuğu bu süreçlere yürütücü biliş stratejileri adı da vermektedir. Yürütücü biliş, bireyin kendi biliş sisteminin farkında olması yani nasıl öğrendiğini bilmesidir. Örneğin; görsel eğilimli bir öğrenci, kavram haritaları oluşturmanın, yeni bilgiyi anlama ve anımsamada kendisi için iyi bir yol olduğunu bilir. Yürütücü bilişin, biliş bilgisi, biliş becerisi ve biliş deneyimi olmak üzere üç boyutu vardır. Biliş bilgisi bireyin şu an için bildiklerini, bilgi birikimini, biliş becerisini, bireyin gerçekleştirmekte olduğu düşünsel etkinliklerini, biliş deneyimi ise bireyin bilişsel alandaki duyuşsal durumunu yansıtmaktadır.
BİLGİ TÜRLERİ
I. Dekleratif Bilgi; Dış uyaranların büyük bir çoğunluğu gerçeklere, olaylara ve durumlara ilişkin yalın bilgilerdir. Çocuk gelişim çağının başında “Bu ne?” sorularıyla daha çok dekleratif bilgi kazanım çabası içerisindedir. Bu bilgiler yeni bilgilerin kazanımında ve bellekte örgütlenmelerinde işlev görür.
II. Prosedürel Bilgi; “Nasıllar” bilgisi olarak da bilinir. Bir doktorun ameliyat yapabilmesi anatomik dekleratif bilgilerin ötesinde, ameliyat yaparken sırayla nelerin yapılacağının ve nasıl yapılacağının bilinmesiyle mümkündür.
III. Metabilişsel Bilgi; Birey kendi düşüncelerinin farkındadır ve bunları derinliğine analiz edebilir.
B. BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMLARI (ÖĞRETİM DURUMLARI MODELİ- GAGNE)
Gagne’nin bilgiyi işleme kuramına dayanarak oluşturduğu bu model davranışçı ve bilişsel kurama ait özellikler taşır. Çünkü ona göre öğrenme iç bilişsel) ve dış (davranışçı) faktörlerin etkisiyle oluşmaktadır. Ona göre öğrenme ürünleri beş ana grupta toplanmaktadır.
1. Entelektüel (zihinsel) beceriler; Çok basit dil becerilerinden oldukça karmaşık kuralara kadar sekiz alt başlık altında incelenen öğrenme hiyerarşisidir.
a. İşaret öğrenme; Öğrenmelerin en alt basamağıdır. ( Bir çocuğun çevresindeki seslerin farkında olması gibi)
b. Uyarıcı-Davranım Bağını Öğrenme; Bir sürücünün kırmızı ışık yandığında durması gerektiğini öğrenmesi gibi.
c. Basit Zincirleme; Birey birden fazla sayıda uyarıcı-tepki bağını tek bir olayda kullanır. Örneğin; çay demleme gibi
d. Sözel Bağ Kurma; Bireyin uyarıcı-tepki bağını birbirine bağlayarak tepkide bulunur. Örneğin; şiir ezberleme
e. Ayırt Etmeyi Öğrenme; Birey nesneleri, olayları, olguları birbirinden ayırt etmeyi öğrenir. Örneğin; kareyle dikdörtgen arasındaki farkı anlama
f. Kavram Öğrenme; Birey belli bir grubu oluşturan şeylere toplu olarak tepkide bulunur. Örneğin; memeli hayvanlar gibi
g. İlke Öğrenme; Kavramlar arasındaki neden-sonuç, öncelik-sonralık ilişkilerinin öğrenilmesidir. Örneğin; ısıtılan suyun 1 atm basınç altında 100 C ‘de kaynayacağının öğrenilmesi gibi
h. Problem Çözme; Öğrenmelerin en üst basamağıdır. Birey bu basamakta öğrendiği ilkeleri uygulayarak problem çözebilir.
2. Sözel Bilgiler; Bilişsel hedef sıralamasında “bilgi” basamağındaki davranışları içerir.
3. Tutumlar; Duyuşsal hedeflerdeki davranışları içerir.
4. Psikomotor Beceriler; psikomotor (devinişsel) alandaki davranışları içerir.
5. Bilişsel Stratejiler; Bireyin öğrenmesini etkileyen ve bireyler tarafından kullanılan davranış ve düşünme biçimlerine rehberlik eder.