Bağımlılık Davranışında Değişim ‘eylem’ Aşaması
Söz konusu olan bağımlı kişilerin değişimi olduğu zaman, bu insanlar için gereken tek özelliğin ‘irade’ olduğu düşünülür. Fakat irade anlaşılması zor bir kavramdır. İradenin sözlük anlamı, ‘bir şeyi yapmamaya karar verme gücü, istenç’ olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre değişim için güçlü bir şekilde karar vermek yeterli görünmektedir. Oysa bir davranış alışkanlığı olan herkes birçok gece yatarken değişim kararını verip sabah kalktığında vazgeçtiğini gözlemlemiştir. Burada tek başına yeterli olduğu düşünülen irade kavramı çoğunlukla döngüseldir. ‘Eğer yapmama yönünde çok güçlü bir isteğin olursa sonuca ulaşırsın. Olmadı demek ki yeterince istemiyorsun. İraden yok.’ şeklinde. Bağımlılık davranışını sadece iradeye indirgemek, diğer faktörlerin varlığını göz ardı etmek ve bir planlama yapmamak, sorunu basite almak olur. Bir davranışın kişinin hayatındaki rolünü anlayarak o davranışı değiştirmeye çalışmak, değişimi kalıcı hale getirebilecek önemli bir faktördür. Davranışın hayatımızdaki rolünü anlayabilmemiz için ise davranışın ne zaman nerede ve nasıl ortaya çıktığı ile artı ve eksilerinin neler olduğuna bakmamız gerekir. Ayrıca bu davranış değişiminin kişisel, ailesel, sosyal ve ekonomik etkileri de göz ardı edilemeyecek şekilde büyüktür. Karar vermenin sonrasında bütün bu faktörleri kapsayan bir plan yapmak değişim eyleminin başarısını da arttıracaktır.
‘Eylem aşaması kişinin bağımlılığı bırakmak için girişimde bulunduğu ilk gün başlar. Bu aşama bağımlık davranışı ile olan bağlar daha az bağlayıcı olana ve alışkanlığı kırmak için yapılması gerekenler daha az dikkat ve daha az yoğunlukta çaba gerektirene kadar haftanın her günü ve ayın her haftası devam eder. Bağımlılık davranışının olmadığı günlük yaşamın sağlıklı bir şekilde sürdürülmesi ile baş etme yolunun sağlam bir şekilde kurulması genellikle, 3-6 ay arası bir dönemi kapsar.’ (DiClemente, 2016). Uzun süredir devam eden ve sıklığı fazla olan bağımlılıklar kişinin yaşam tarzının ve baş etme becerilerinin bir parçası olmaya başlar. Davranış alışkanlığını kırmak, bağımlılığın birçok alana yayılmış olan yaşamsal durumlar ile olan bağını kesmekle olur. Yani bu aşamada kişiler onları bağımlılık davranışına bağlayan fizyolojik, psikolojik ve sosyal bağları koparmaya ve yeni davranış örüntüleri yaratmaya çalışırlar. Eylem aşamasının, bağımlılıktan kopmak için planı uygulamaya koymak, daha sonra kararlılıkla uygulamaya devam etmek, gerektiğinde planı revize etmek, yeniden kullanıma götüren istek ve kaymaları yönetebilmek şeklinde adımlar vardır.
Bağımlılığı bırakmak için eyleme geçmeden önce üzerinde düşünerek sağlam bir plan yapmak, kişilerin yemek yemek, içki içmek, kumar oynamak, madde kullanmak için duydukları istekle baş edebileceklerine dair güvenlerini de arttırır. Aksi halde birçok kez denemiş ve başarılı olamamış olmak ya da hiç denememiş ama denemekten korkuyor olmak, kişide eylemsizliğe neden olur. ‘Nasıl olsa, ne yaparsam yapayım değişemiyorum’ düşüncesi hakim olunca çaresizlik baş gösterebilir. Aksine atılan ilk adımlar sağlam olursa bu kişinin kişisel yeterliliğini destekler ve ona başarılı olma umudu aşılar. Bu aşamada kararlılık en temel iştir. Kişi bırakma kararında şaşmadan devam eden bir dengeye sahip ise kararlı demektir. Kararlılık; bağımlının, değişimi hayatının ilk sırasına yerleştirmesini sağlar ve değişim için gerekli enerji ve kaynakları ayırmaya hazır olduğunu gösterir. Kişi kararlılıkla kabul edilebilir, uygulanabilir ve etkili bir plan hazırlayıp uygulamaya koyabilir.
Eylem aşamasından önce yapılan planlamanın ilk adımı tarih belirlemektir. Bir tarih koymak, kişinin değişim ile ilgili düşünceleri olduğunu ve bunun için de somut eylem planı geliştirdiğini gösterir. Bu tarih erişilemeyecek kadar uzak bir zamanda olursa eyleme geçme konusunda motivasyonun düşmesine neden olur. Ayrıca tarih çok yakın bir zamanda olursa hazırlık yapılamadığından başarı oranını düşürebilir. Tarih belirledikten sonra plan, istenen özgül değişim için kullanılabilecek yolları, bu konuda yardımcı olacak kişileri, engel oluşturan unsurları ve üstesinden gelinmesi gereken problemleri içerecek şekilde oluşturulur. Burada kararı başkaları ile paylaşmak aile ve çevrenin desteğini almak açısından yararlı olur. Ancak bu paylaşım esnasında ‘Ya başaramazsam’ şeklinde düşünerek eylemden uzaklaşma isteği olabilir. Bu düşüncede daha önce yaşanılan olumsuz deneyimler etkili olabilir ya da hiç denememiş olmanın verdiği belirsizlik vardır. Unutulmamalıdır ki, denemeden, adım atmadan başarmak mümkün değildir. Daha önce birçok kez başarısız olmak yine başarısız olunacağı anlamına gelmez. ‘Ya başaramazsam’ düşüncesine rağmen eyleme geçmek cesaret ister ve bu cesaretle eyleme geçtikçe korkular azalır, eylemin gücü ise artar.
Eylem aşamasının en önemli amacı bağımlılıktan uzun vadede uzak durmayı sağlamaktır. Bu şekilde bağımlılık esnasında kişi zayıflayan öz düzenleme ve öz kontrol becerilerini yeniden elde edebilir. Uzak durmak, hiçbir durumda o davranışta bulunmamaktır. Burada kişi bağımlılık davranışı ile arasına mesafe koyar, adeta bir duvar örer. Davranıştan uzak durmanın yanında davranışı tetikleyen ortam ve kişilerden de uzak durmak gerekebilir. Örneğin alkol-madde kullanan kişiler ve ortamdan uzak durmak, kumar oynayan arkadaşlar ile görüşmemek ve oynatılan yerlere gitmemek gibi. Bu mesafeyi koymak, ilk ay kişiyi zorlarken ilerleyen aylarda kolaylaşır ve kişinin davranışları üzerindeki kontrol seviyesini arttırmasına da yardımcı olur. Bu dönemde fizyolojik veya biyokimyasal ilişkiyi kırmak için detoksifikasyon (vücudun temizlenmesi) önemlidir. Detoksifikasyon süresi ortalama bir aydır. Burada bazı bağımlılar için eylem aşamasının ilk ayında yatarak tedavi gerekirken bazılarında ayakta tedavi işe yarar. Özellikle ilk ayda kişinin istenmeyen davranışı yapmama konusundaki becerisine karşı olan güveni zorlanır. Bu beceri geliştikçe yani isteklilik ile başarılı şekilde başa çıktıkça, kişinin öz yeterliliği de artar. Bu dönemde istek fazla fakat baş etme yetersiz ise öz yeterlilik düşer. Bu nedenle ilk ayda baş etme becerilerinin desteklenmesi için, bağımlılık danışma merkezlerine başvurmak ve psikolojik yardım almak gerekebilir.
Eylem aşamasının başında, bağımlılık davranışı ile diğer davranışsal süreçler birbirlerinden ayrılır ve bu durum uzun süre kararlılıkla devam ettirilir. Bağımlılığın davranışsal süreçler ile bağlarını kırabilmek için karşıt koşullanma, uyaran kontrolü ve pekiştirme yöntemleri kullanılır ayrıca yardımcı ilişkiler ve destekler devreye sokulur. Uyaran kontrolü, bağımlı kişiyi tetikleyen faktörlerden kaçınmayı, bu faktörleri ortadan kaldırmayı ya da davranıştan kaçınabileceği bir şekilde ortam değiştirmeyi gerektirir. Örneğin alkol bağımlısının bardan uzak durması, riskli mahallede oturan madde kullanıcısının mahalleden taşınması, sigara içen kişinin yemekten hemen sonra masadan kalması gibi. Koşullanma bir hatırlatıcı ve bir tepki arasında öğrenilmiş bir bağlantıyı temsil etmektedir. Karşıt koşullanma ise uyaranın kendisi yerine kişinin uyarana tepkisini değiştirmeye yöneliktir. Genellikle istekliliği tetikleyen unsurlardan her zaman kaçınılamaz ve bunlarla baş etmeyi öğrenmek gerekir. Örneğin alkol bulunan ortamda bulunmak zorunda olunduğunda içmeden durabilmek, daha önce satın aldığı mahalleden geçmek zorunda kalınca madde almadan geçmek gibi. Karşıt koşullanma için duyarsızlaştırma, rahatlama teknikleri, dikkatin dağıtılması ve yapıcı iç konuşma yöntemleri uygulanarak süreç kolaylaştırılabilir. Ayrıca istekliliğin yüksek olduğu ilk aylarda bu rahatlatıcı tekniklerin öğrenilmesi şiddetli madde isteği ile baş etme konusunda yardımcı olur.
Eylem aşamasının ilk evresinde, standart yaşam aktiviteleri ve bağımlı davranış arasındaki her bir bağlantı ayrılmalıdır. Örneğin sigara içen kişiler için sigara; yemek yemek, telefonda konuşmak, mola vermek, sabah kalkmak gibi şeylerle bağlantı olabilir. Buradaki her aktivite ile bağımlı davranış o güne kadar tekrarlandığından, klasik koşullanma oluşmuştur. Bu nedenle örneğin ‘yemek yemek’ onu yedikten sonra sigaranın içileceği sinyalini verir. Böylece bağımlılık davranışını tetikleyen hatırlatıcı haline gelirler. Bu bağlantıları koparmak zaman ve enerji ister. Başarılı bir değişim, hatırlatıcılar ve bağımlılık davranışları arasındaki bağlantıların uzun süre üzerinde çalışılarak kırılmasını gerekli kılar. Eğer bağlantılar koparılmaz ise zaman içinde geçmişteki bir olayı hatırlanması ile bu bağlantılar tekrar canlanabilir. Bu dönemde koşullanma ilişkisini kırmak daha önce atlatılmış olan fizyolojik veya biyokimyasal ilişkiyi kırmak kadar önemlidir. Bazen bir yer ya da durum, bazen renk ya da koku veya kişiler hatırlatıcı olabilir. Madde satın alınan yer ile bazen bir mahalleye giriş ya da bir yol sapağı arasındaki bağlantıyı etkisiz hale getirmek zaman alabilir. Hatırlatıcılar ve davranışlar arasındaki bağlantıyı koparmak için ya hatırlatıcının (uyaran kontrolü) ya da buna verilen tepkinin (karşıt koşullanma) değiştirilmesi gerekmektedir. Bu noktada sadece hayır demek hatırlatıcının yoğunluğunu, istekliliğin gücünü her zaman azaltmaz; aslında her iki durumda da kişinin bazı somut adımlar atması şarttır. Bunlar arasında, temizlik yapmak, spor yapmak, kitap okumak, bulmaca çözmek gibi etkinlikler sayılabilir. İstekliliğin arttığı bir zamanda hareket etmek, pasta yemek yerine kısa bir yürüyüşe çıkmak, molada sigara içmek yerine bulmaca çözmek gibi.
Bağımlılık davranışı gücünü, bağımlılık yaratan şeyin güçlü, hemen ortaya çıkan ve tutarlı pekiştirici etkilerinin olmasından alır. Bu nedenle bağımlılık davranışı yerine yeni davranışın yerleşmesi için yeni davranışı olumlu şekilde pekiştirmek de gerekir. Örneğin sigara içen kişinin her gün parasını biriktirmesi, kendine haftada bir hediye alması ya da sözel olarak kendini takdir etmesi gibi pekiştirme, bağımlılık davranışını başarılı bir şekilde değiştirmede güçlü bir stratejidir. ‘Bıraktığım zaman param cebimde kalacak ancak bu keyfi yaşayamayacağım.’ diyen kişi için pekiştirmenin ödülü zamanla artacaktır. Bu arada kişi keyfin başka alanlara kayması ile birlikte bağımlılık davranışının değerinin giderek azaldığını görecektir. Bunun yanı sıra pekiştirme etkileri karşıt koşullanma stratejileri ile de bir sinerji yaratır. Örneğin kişinin sigara içmek yerine yürüyüş yaptığında yaşadığı rahatlamayı ele alalım; rahatlama, içmeme davranışının ödülü gibi görülüp uzak durma eylemi de bu yolla pekişebilir. İnsanlar için önemli pekiştireç kaynaklarından biri de onlar için önemli olan kişilerin varlığı ve desteğidir. Bu kişiler ile zaman geçirmek, rahatlama ve memnuniyet yarattığından bağımlılık davranışını sürdüren çevreden uzak durmayı da kolaylaştırır. Ayrıca eylem aşamasında zorlayıcı durumlarda onları destekleyen, cesaretlendiren kişiler, öz denetime de destek olarak işe yarayabilir. Bu dönemde bir miktar rahatlama, memnuniyet veya tatmin sağlayan alternatif aktivitelerde bulunmayan kişiler ise bağımlılık davranışlarına dönme açısından risk altındadır. Bu nedenle olumlu pekiştirme kaynakları bulmak uzun vadede yeni davranışın sürdürülebilmesi için önemlidir.
Eylem aşamasında ilk aydan itibaren düzenli egzersiz yapmak, davranışı bırakmanın yarattığı boşluğun doldurulmasında ve davranışın haz verici etkisinin yerine sağlıklı ve iyi olma hissinin konmasında yardımcı olur. Pek çok kişinin bırakma davranışı ile birlikte eşzamanlı olarak egzersize başlaması gerekmektedir. Egzersiz yapmak öz güveni arttırarak kişinin eylemle ilgili kararlılığını güçlendirir ve bağımlılık nedeni ile bozulan keyif alma mekanizmasını yeniden düzenleyerek, istekliliği azaltır. Bu dönemde kişinin kendine uygun aktivitelere yönelmesi bunları hayatının bir parçası haline getirmesi eyleminin uzun vadede sürdürebilmesine de katkıda bulunur.
Birçok bağımlı, bağımlılık davranışını hayattaki zorluklar için bir problem çözme aracı olarak kullanır. Bu nedenle bağımlı davranışın kişi için adaptif bir yönü olduğundan bunu durdurmak özellikle zordur. Bu da bu davranışın avantajlarını arttırır ve davranışın kaybı ile yüzleşmeyi daha zor hale getirir. Eylem aşamasında bağımlılık davranışının kişi için işlevini tespit etmek ve onun yerine iletişim, problem çözme, stresle baş etme, hayır deme gibi becerileri geliştirmek nüksü önlemek için önemlidir. Kişi için uzak durma davranışı yanında bu becerilerin de geliştirildiği tedavi programları uzun vadede etkili olabilir.
Sonuç olarak eylem aşamasında; değişim istekliliğinin yanında daha önce ayrıntılı şekilde hazırlanmış bir planı devreye koymak, bağımlılığın fizyolojik, psikolojik ve sosyal bağlarını koparacak girişimlerde bulunmak ve yeni davranış örüntülerini kararlılıkla uygulamak önemlidir. Bu uygulamalar sırasında kendini kontrol ve rahatlama tekniklerini uygulamak, keyif alınacak aktivitelere yönelmek, ihtiyaç duyulan yaşam becerilerini geliştirmek değişimin kalıcılığına katkıda bulunur.
KAYNAKLAR
Bağımlılık ve Değişim, Carlo C. DiClemente, (2016) Çeviri Editörü Muzaffer Şahin, Çevirenler; Ezgi Ildırın, Hanife Uğur Kural; Nobel Akademik Yayıncılık, Eğitim Danışmanlık TİC. LTD ŞTİ.
İsteklendirici Görüşme Yöntemi (Motivasyonel Görüşme) Ertuğrul Köroğlu, (2018) HYB Yayıncılık.
Psikolojik Problemlerin Tedavisinde Motivasyonel Görüşme Editörler: Hal Arkowitz, William R. Miller, Stephen Rollnik, (2019) Çeviri Editörü Muzaffer Şahin, Çeviren; Hanife Uğur Kural. Atlas Akademik Basın Yayın Dağıtım TİC. LTD ŞTİ.
‘Eylem aşaması kişinin bağımlılığı bırakmak için girişimde bulunduğu ilk gün başlar. Bu aşama bağımlık davranışı ile olan bağlar daha az bağlayıcı olana ve alışkanlığı kırmak için yapılması gerekenler daha az dikkat ve daha az yoğunlukta çaba gerektirene kadar haftanın her günü ve ayın her haftası devam eder. Bağımlılık davranışının olmadığı günlük yaşamın sağlıklı bir şekilde sürdürülmesi ile baş etme yolunun sağlam bir şekilde kurulması genellikle, 3-6 ay arası bir dönemi kapsar.’ (DiClemente, 2016). Uzun süredir devam eden ve sıklığı fazla olan bağımlılıklar kişinin yaşam tarzının ve baş etme becerilerinin bir parçası olmaya başlar. Davranış alışkanlığını kırmak, bağımlılığın birçok alana yayılmış olan yaşamsal durumlar ile olan bağını kesmekle olur. Yani bu aşamada kişiler onları bağımlılık davranışına bağlayan fizyolojik, psikolojik ve sosyal bağları koparmaya ve yeni davranış örüntüleri yaratmaya çalışırlar. Eylem aşamasının, bağımlılıktan kopmak için planı uygulamaya koymak, daha sonra kararlılıkla uygulamaya devam etmek, gerektiğinde planı revize etmek, yeniden kullanıma götüren istek ve kaymaları yönetebilmek şeklinde adımlar vardır.
Bağımlılığı bırakmak için eyleme geçmeden önce üzerinde düşünerek sağlam bir plan yapmak, kişilerin yemek yemek, içki içmek, kumar oynamak, madde kullanmak için duydukları istekle baş edebileceklerine dair güvenlerini de arttırır. Aksi halde birçok kez denemiş ve başarılı olamamış olmak ya da hiç denememiş ama denemekten korkuyor olmak, kişide eylemsizliğe neden olur. ‘Nasıl olsa, ne yaparsam yapayım değişemiyorum’ düşüncesi hakim olunca çaresizlik baş gösterebilir. Aksine atılan ilk adımlar sağlam olursa bu kişinin kişisel yeterliliğini destekler ve ona başarılı olma umudu aşılar. Bu aşamada kararlılık en temel iştir. Kişi bırakma kararında şaşmadan devam eden bir dengeye sahip ise kararlı demektir. Kararlılık; bağımlının, değişimi hayatının ilk sırasına yerleştirmesini sağlar ve değişim için gerekli enerji ve kaynakları ayırmaya hazır olduğunu gösterir. Kişi kararlılıkla kabul edilebilir, uygulanabilir ve etkili bir plan hazırlayıp uygulamaya koyabilir.
Eylem aşamasından önce yapılan planlamanın ilk adımı tarih belirlemektir. Bir tarih koymak, kişinin değişim ile ilgili düşünceleri olduğunu ve bunun için de somut eylem planı geliştirdiğini gösterir. Bu tarih erişilemeyecek kadar uzak bir zamanda olursa eyleme geçme konusunda motivasyonun düşmesine neden olur. Ayrıca tarih çok yakın bir zamanda olursa hazırlık yapılamadığından başarı oranını düşürebilir. Tarih belirledikten sonra plan, istenen özgül değişim için kullanılabilecek yolları, bu konuda yardımcı olacak kişileri, engel oluşturan unsurları ve üstesinden gelinmesi gereken problemleri içerecek şekilde oluşturulur. Burada kararı başkaları ile paylaşmak aile ve çevrenin desteğini almak açısından yararlı olur. Ancak bu paylaşım esnasında ‘Ya başaramazsam’ şeklinde düşünerek eylemden uzaklaşma isteği olabilir. Bu düşüncede daha önce yaşanılan olumsuz deneyimler etkili olabilir ya da hiç denememiş olmanın verdiği belirsizlik vardır. Unutulmamalıdır ki, denemeden, adım atmadan başarmak mümkün değildir. Daha önce birçok kez başarısız olmak yine başarısız olunacağı anlamına gelmez. ‘Ya başaramazsam’ düşüncesine rağmen eyleme geçmek cesaret ister ve bu cesaretle eyleme geçtikçe korkular azalır, eylemin gücü ise artar.
Eylem aşamasının en önemli amacı bağımlılıktan uzun vadede uzak durmayı sağlamaktır. Bu şekilde bağımlılık esnasında kişi zayıflayan öz düzenleme ve öz kontrol becerilerini yeniden elde edebilir. Uzak durmak, hiçbir durumda o davranışta bulunmamaktır. Burada kişi bağımlılık davranışı ile arasına mesafe koyar, adeta bir duvar örer. Davranıştan uzak durmanın yanında davranışı tetikleyen ortam ve kişilerden de uzak durmak gerekebilir. Örneğin alkol-madde kullanan kişiler ve ortamdan uzak durmak, kumar oynayan arkadaşlar ile görüşmemek ve oynatılan yerlere gitmemek gibi. Bu mesafeyi koymak, ilk ay kişiyi zorlarken ilerleyen aylarda kolaylaşır ve kişinin davranışları üzerindeki kontrol seviyesini arttırmasına da yardımcı olur. Bu dönemde fizyolojik veya biyokimyasal ilişkiyi kırmak için detoksifikasyon (vücudun temizlenmesi) önemlidir. Detoksifikasyon süresi ortalama bir aydır. Burada bazı bağımlılar için eylem aşamasının ilk ayında yatarak tedavi gerekirken bazılarında ayakta tedavi işe yarar. Özellikle ilk ayda kişinin istenmeyen davranışı yapmama konusundaki becerisine karşı olan güveni zorlanır. Bu beceri geliştikçe yani isteklilik ile başarılı şekilde başa çıktıkça, kişinin öz yeterliliği de artar. Bu dönemde istek fazla fakat baş etme yetersiz ise öz yeterlilik düşer. Bu nedenle ilk ayda baş etme becerilerinin desteklenmesi için, bağımlılık danışma merkezlerine başvurmak ve psikolojik yardım almak gerekebilir.
Eylem aşamasının başında, bağımlılık davranışı ile diğer davranışsal süreçler birbirlerinden ayrılır ve bu durum uzun süre kararlılıkla devam ettirilir. Bağımlılığın davranışsal süreçler ile bağlarını kırabilmek için karşıt koşullanma, uyaran kontrolü ve pekiştirme yöntemleri kullanılır ayrıca yardımcı ilişkiler ve destekler devreye sokulur. Uyaran kontrolü, bağımlı kişiyi tetikleyen faktörlerden kaçınmayı, bu faktörleri ortadan kaldırmayı ya da davranıştan kaçınabileceği bir şekilde ortam değiştirmeyi gerektirir. Örneğin alkol bağımlısının bardan uzak durması, riskli mahallede oturan madde kullanıcısının mahalleden taşınması, sigara içen kişinin yemekten hemen sonra masadan kalması gibi. Koşullanma bir hatırlatıcı ve bir tepki arasında öğrenilmiş bir bağlantıyı temsil etmektedir. Karşıt koşullanma ise uyaranın kendisi yerine kişinin uyarana tepkisini değiştirmeye yöneliktir. Genellikle istekliliği tetikleyen unsurlardan her zaman kaçınılamaz ve bunlarla baş etmeyi öğrenmek gerekir. Örneğin alkol bulunan ortamda bulunmak zorunda olunduğunda içmeden durabilmek, daha önce satın aldığı mahalleden geçmek zorunda kalınca madde almadan geçmek gibi. Karşıt koşullanma için duyarsızlaştırma, rahatlama teknikleri, dikkatin dağıtılması ve yapıcı iç konuşma yöntemleri uygulanarak süreç kolaylaştırılabilir. Ayrıca istekliliğin yüksek olduğu ilk aylarda bu rahatlatıcı tekniklerin öğrenilmesi şiddetli madde isteği ile baş etme konusunda yardımcı olur.
Eylem aşamasının ilk evresinde, standart yaşam aktiviteleri ve bağımlı davranış arasındaki her bir bağlantı ayrılmalıdır. Örneğin sigara içen kişiler için sigara; yemek yemek, telefonda konuşmak, mola vermek, sabah kalkmak gibi şeylerle bağlantı olabilir. Buradaki her aktivite ile bağımlı davranış o güne kadar tekrarlandığından, klasik koşullanma oluşmuştur. Bu nedenle örneğin ‘yemek yemek’ onu yedikten sonra sigaranın içileceği sinyalini verir. Böylece bağımlılık davranışını tetikleyen hatırlatıcı haline gelirler. Bu bağlantıları koparmak zaman ve enerji ister. Başarılı bir değişim, hatırlatıcılar ve bağımlılık davranışları arasındaki bağlantıların uzun süre üzerinde çalışılarak kırılmasını gerekli kılar. Eğer bağlantılar koparılmaz ise zaman içinde geçmişteki bir olayı hatırlanması ile bu bağlantılar tekrar canlanabilir. Bu dönemde koşullanma ilişkisini kırmak daha önce atlatılmış olan fizyolojik veya biyokimyasal ilişkiyi kırmak kadar önemlidir. Bazen bir yer ya da durum, bazen renk ya da koku veya kişiler hatırlatıcı olabilir. Madde satın alınan yer ile bazen bir mahalleye giriş ya da bir yol sapağı arasındaki bağlantıyı etkisiz hale getirmek zaman alabilir. Hatırlatıcılar ve davranışlar arasındaki bağlantıyı koparmak için ya hatırlatıcının (uyaran kontrolü) ya da buna verilen tepkinin (karşıt koşullanma) değiştirilmesi gerekmektedir. Bu noktada sadece hayır demek hatırlatıcının yoğunluğunu, istekliliğin gücünü her zaman azaltmaz; aslında her iki durumda da kişinin bazı somut adımlar atması şarttır. Bunlar arasında, temizlik yapmak, spor yapmak, kitap okumak, bulmaca çözmek gibi etkinlikler sayılabilir. İstekliliğin arttığı bir zamanda hareket etmek, pasta yemek yerine kısa bir yürüyüşe çıkmak, molada sigara içmek yerine bulmaca çözmek gibi.
Bağımlılık davranışı gücünü, bağımlılık yaratan şeyin güçlü, hemen ortaya çıkan ve tutarlı pekiştirici etkilerinin olmasından alır. Bu nedenle bağımlılık davranışı yerine yeni davranışın yerleşmesi için yeni davranışı olumlu şekilde pekiştirmek de gerekir. Örneğin sigara içen kişinin her gün parasını biriktirmesi, kendine haftada bir hediye alması ya da sözel olarak kendini takdir etmesi gibi pekiştirme, bağımlılık davranışını başarılı bir şekilde değiştirmede güçlü bir stratejidir. ‘Bıraktığım zaman param cebimde kalacak ancak bu keyfi yaşayamayacağım.’ diyen kişi için pekiştirmenin ödülü zamanla artacaktır. Bu arada kişi keyfin başka alanlara kayması ile birlikte bağımlılık davranışının değerinin giderek azaldığını görecektir. Bunun yanı sıra pekiştirme etkileri karşıt koşullanma stratejileri ile de bir sinerji yaratır. Örneğin kişinin sigara içmek yerine yürüyüş yaptığında yaşadığı rahatlamayı ele alalım; rahatlama, içmeme davranışının ödülü gibi görülüp uzak durma eylemi de bu yolla pekişebilir. İnsanlar için önemli pekiştireç kaynaklarından biri de onlar için önemli olan kişilerin varlığı ve desteğidir. Bu kişiler ile zaman geçirmek, rahatlama ve memnuniyet yarattığından bağımlılık davranışını sürdüren çevreden uzak durmayı da kolaylaştırır. Ayrıca eylem aşamasında zorlayıcı durumlarda onları destekleyen, cesaretlendiren kişiler, öz denetime de destek olarak işe yarayabilir. Bu dönemde bir miktar rahatlama, memnuniyet veya tatmin sağlayan alternatif aktivitelerde bulunmayan kişiler ise bağımlılık davranışlarına dönme açısından risk altındadır. Bu nedenle olumlu pekiştirme kaynakları bulmak uzun vadede yeni davranışın sürdürülebilmesi için önemlidir.
Eylem aşamasında ilk aydan itibaren düzenli egzersiz yapmak, davranışı bırakmanın yarattığı boşluğun doldurulmasında ve davranışın haz verici etkisinin yerine sağlıklı ve iyi olma hissinin konmasında yardımcı olur. Pek çok kişinin bırakma davranışı ile birlikte eşzamanlı olarak egzersize başlaması gerekmektedir. Egzersiz yapmak öz güveni arttırarak kişinin eylemle ilgili kararlılığını güçlendirir ve bağımlılık nedeni ile bozulan keyif alma mekanizmasını yeniden düzenleyerek, istekliliği azaltır. Bu dönemde kişinin kendine uygun aktivitelere yönelmesi bunları hayatının bir parçası haline getirmesi eyleminin uzun vadede sürdürebilmesine de katkıda bulunur.
Birçok bağımlı, bağımlılık davranışını hayattaki zorluklar için bir problem çözme aracı olarak kullanır. Bu nedenle bağımlı davranışın kişi için adaptif bir yönü olduğundan bunu durdurmak özellikle zordur. Bu da bu davranışın avantajlarını arttırır ve davranışın kaybı ile yüzleşmeyi daha zor hale getirir. Eylem aşamasında bağımlılık davranışının kişi için işlevini tespit etmek ve onun yerine iletişim, problem çözme, stresle baş etme, hayır deme gibi becerileri geliştirmek nüksü önlemek için önemlidir. Kişi için uzak durma davranışı yanında bu becerilerin de geliştirildiği tedavi programları uzun vadede etkili olabilir.
Sonuç olarak eylem aşamasında; değişim istekliliğinin yanında daha önce ayrıntılı şekilde hazırlanmış bir planı devreye koymak, bağımlılığın fizyolojik, psikolojik ve sosyal bağlarını koparacak girişimlerde bulunmak ve yeni davranış örüntülerini kararlılıkla uygulamak önemlidir. Bu uygulamalar sırasında kendini kontrol ve rahatlama tekniklerini uygulamak, keyif alınacak aktivitelere yönelmek, ihtiyaç duyulan yaşam becerilerini geliştirmek değişimin kalıcılığına katkıda bulunur.
KAYNAKLAR
Bağımlılık ve Değişim, Carlo C. DiClemente, (2016) Çeviri Editörü Muzaffer Şahin, Çevirenler; Ezgi Ildırın, Hanife Uğur Kural; Nobel Akademik Yayıncılık, Eğitim Danışmanlık TİC. LTD ŞTİ.
İsteklendirici Görüşme Yöntemi (Motivasyonel Görüşme) Ertuğrul Köroğlu, (2018) HYB Yayıncılık.
Psikolojik Problemlerin Tedavisinde Motivasyonel Görüşme Editörler: Hal Arkowitz, William R. Miller, Stephen Rollnik, (2019) Çeviri Editörü Muzaffer Şahin, Çeviren; Hanife Uğur Kural. Atlas Akademik Basın Yayın Dağıtım TİC. LTD ŞTİ.
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Bağımlılık Davranışında Değişim ‘eylem’ Aşaması" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Psk.Fahriye YERGİN ÖZKAHRAMAN'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Psk.Fahriye YERGİN ÖZKAHRAMAN'ın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
2 Beğeni 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
bağımlılık, bağımlılıkta değişim, bağımlılıkta eylem aşaması, alkol bağımlılığı, madde bağımlılığı, kumar bağımlılığı, yeme bağımlılığı, irade, kararlılık, bağımlılıktan kurtulma
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
