Duysal İşleme Otizm ve Dehb İçin Düzenleme Yönleri
Duysal İşleme Otizm ve DEHB için Düzenleme Yönleri:
Otizm Spektrum Bozukluğu ve DEHB'nin özellikleri ve ortak yönlerinin araştırıldığı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda, bu iki nörogelişimsel bozukluğun ortak alanları olduğu görülmüştür. Ortak alan paylaşımlarını gösteren temel ve ortak somut kanıtlar görülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre bu kanıtlar oluşturulmuştur. Bu iki bozukluğun ortak noktalarını ele alan ve açıklayan genel bakış kısaca sıralanabilir:
Otizm spektrum bozukluğu ve dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB), her ikisi de gelişimsel farklılıklara ve gecikmelere neden olabilen iki tür nörolojik farklılıktır. Kişiyi, danışanı veya öğrenciyi değerlendirirken, etkili müdahaleler ve destekler planlayabilmek için, bu iki durum arasında ayrım yapabilmek önemlidir. Ancak Otizm ve DEHB aynı yetenekleri etkileyebilir, davranışın, yetersizliğin veya gücün arkasında hangi durumun olduğunu belirlemek biraz klinik beceri gerektirir.
Örneğin, otizmli olanların yaklaşık %62'si semptomları, DEHB tanısı için gereken eşiğe ulaşacak kadar şiddetli olmasa bile dikkat ve hiperaktivite sorunları yaşarlar. DEHB'li birey sosyal iletişimde veya tekrarlayan davranışlarda gelişimsel farklılıklar gösterebilir. Ancak vakanın otizm için klinik eşiğe ulaşmaması mümkün olabilir (otizm ve DEHB birlikte görülebilir, ancak üst teşhisin diğerini kapsadığı unutulmamalıdır) (1,2).
Güncel klinik araştırmalar, otizm ve DEHB'nin %30 ila %78 oranında birlikte görüldüğünü göstermektedir. Toplum çalışmaları ve klinik çalışmalar birleştirildiğinde, birlikte görülme oranı %21 civarında seyreder. Bunlar sadece istatistikler veya veri noktaları değildir. Kişiler otizm + DEHB birlikte yaşadıklarında, her iki durumun özellikleri daha yoğun olabilir ve daha büyük yaşam etkilerine sahip olabilirler. Otizm + DEHB net tanı ve erken müdahale her kişinin genel yaşam kalitesi için çok daha önemlidir (3,4).
Genel bilimsel gelişmeleri değerlendirmek için, otizm hakkında konuşmak için kullanılan dil önemlidir. Günümüzde giderek artan nöroçeşitlilik, araştırma gruplarında otizm etkileşimleri, kişi odaklı değil, kimlik odaklı dil kullanılması önerilmektedir. Terapatik müdahalelerin düzenleyici etkisi önemlidir (3,4).
OSB + DEHB için İlaç Olmayan, Araştırma Tabanlı Müdahaleler
İlaç, DEHB için birinci basamak tedavi olarak kabul edilir ve otistik kişiler semptomları yönetmek için ilaç da alabilirler (çocuk nörologları veya psikiyatristleri tedaviyi düzenler). Araştırmalar, ikili tanıya sahip kişilerde duysal işlevselliği artırmak ve sorunlu semptomları en aza indirmek için ilaçla birlikte kullanılabilecek diğer tedavileri belirlemiştir. Terapi tekniklerinin düzenlenmesi rehabilitasyon meslek elemanlarının alanıdır (4).
1. Bireysel ve Aile Eğitimi
Psikoeğitim, çoğu müdahale planının değerli parçasıdır. Çoğu insanın ihtiyaçları zamanla değişeceğinden psikoeğitimin yaşam boyu süren bir süreç olması önemlidir.
Müdahale ekibi üyeleri genellikle şunlar hakkında bilgi sunar:
- yaygın stres tetikleyicileri
- semptomlar ve güçlükler
- OSB + DEHB ile birlikte ortaya çıkan diğer sağlık koşulları
- toplumdaki kaynaklar ve destek hizmetleri
- tedavi seçenekleri
2. Eğitimsel ve Yaşam Kalite Destekleri:
Kişiler okul yıllarında değerlendirilip teşhis konulduğunda, müdahale ekibi OSB + DEHB'li kişilerin eğitim ortamında işlev görme biçimini iyileştirmeyi amaçlayan müdahaleler uygulayabilir. Bu destekler genellikle şunları içerir:
-Genellikle okullarda bulunan konuşma-dil patologları veya fizyoterapistler ilgili sağlık profesyonelleriyle birlikte gelişimsel gecikmeleri, öğrenme güçlüklerini ve iletişim bozukluklarını ele alan müdahaleler uygulanır
-Bazı öğrencilerin okula katılımını engelleyebilen kaygıyı azaltmaya yönelik destekler sağlanır
-Öğrencilerin uyaranlarla başa çıkmasına yardımcı olmak için sınıf ortamlarında ayarlamalar
-Ergenlerde cinsellik ve madde kullanım sorunlarını önlemeyi amaçlayan sağlık eğitimi
-Bireysel Eğitim Planları, öğrencinin düzenlemelerini ve sağlık ihtiyaçlarını belirleyen Eğitim, Sağlık ve Bakım Planları
-Adaptif (uyarlanabilir) becerilerin açık şekilde öğretilmesi
-Grup öğrenme ortamları ve görsel destekler (grafik düzenleyiciler ve görsel zaman çizelgeleri gibi)
-Davranışsal terapiler (olumlu davranış takviyesi, ödül ve destek gibi).
Nörogelişimsel geçiş dönemlerine dikkat edilmelidir (örneğin eğitim seviyesinden diğerine veya ergenlikten yetişkinliğe geçişe özel dikkat gösterilmelidir).
Otizm Spektrum Bozukluğu + Dikkat Eksikliği - Hiperaktivite Bozukluğu olan yetişkinler şunlardan faydalanabilir:
- iş taleplerine hazırlanmak ve uyum sağlamak için kariyer eğitmenleri ve terapistlerle çalışma
- kolej ve üniversite düzeyinde eğitim desteği
- iş başvuruları, mülakatlar ve işe başlama süreçlerinde yardım
- organizasyon, zaman yönetimi ve işyeri anlaşmazlık çözümü gibi iş ile ilgili becerilerin geliştirilmesi dahil olmak üzere bir çalışma ortamında kendini savunma konusunda eğitim
- finansal koçluk
3. Mental (Ruh) Sağlığı Destekleri:
Çalışmalar, DEHB semptomları olan otistik kişilerin DEHB semptomları olmayan otistik kişilere göre iki kat daha fazla kaygı yaşadığını göstermiştir. Müdahale planları genellikle şunları içerir:
-Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kişilerin doğru veya sağlıklı olmayan düşünceleri tanımasına, bunları gerçekçi ve yararlı düşünce kalıplarıyla değiştirmesine yardımcı olur. Otizmli ve DEHB'li kişilerin bu terapilerden faydalandığına dair önemli kanıtlar vardır (5,6).
-Duysal Farkındalığa dayalı müdahaleler: Bazı kanıtlar, farkındalık terapilerinin duygu farkındalığı da dahil olmak üzere duygu düzenlemesini iyileştirmeye yardımcı olabileceğini göstermektedir. Bu terapilerin otistik kişilerde kaygı ve depresyonu azalttığı da gösterilmiştir (5,6).
4. Uyku Terapileri:
Nörogelişimsel bozukluklarda hem OSB hem de DEHB uyku düzeninin bozulmasına yol açabilir. Bunlar kaygı ve depresyonu kötüleştirebilir. Duysal ve davranışsal müdahaleler, uyku sorunlarının ele alınmasıyla kaygı ve depresyon semptomlarını iyileştirebilir (5,6).
5. Ebeveynler ve Aileler için Kaynaklar:
DEHB'li otistik çocukların birincil bakıcıları genellikle genel sağlıklarını etkileyen ekstra stres, kaygı ve depresyon yaşarlar. Bakıcıların ruh sağlığı ihtiyaçlarını ele almak, müdahale planının etkinliğini ve otistik birey ve bakıcılar için yaşam kalitesini iyileştirebilir. Araştırmalar, aileler ve bakıcılar için en etkili ruh sağlığı müdahalelerinin şunları içerdiğini göstermektedir (4):
-izolasyonu azaltan ve akranlar tarafından onay sağlayan sosyal destek ağları oluşturmak
-stres yönetimi çalışmaları
-problem çözme becerileri
-kaygı-öfke yönetimi stratejileri
-duygu-davranış yönetimi eğitimi
-OSB + DEHB hakkında psikoeğitim
-tedavi programları ve duysal savunuculuk kaynakları hakkında bilgi vermek
6. Ailelerle Güven, Bağlantı ve Katılım Oluşturmak İçin Nasıl İletişim Kurulur:
Danışanlar ve öğrenciler için en iyi sonuçlar, ebeveynler, bakıcılar, eğitimciler ve klinisyenler işbirliği yaptığında ortaya çıkar. Ancak etkili ortaklıklar geliştirmek zor olabilir. İnsanlar masaya stresli, aceleci ve endişeli şekilde geldiğinde güven oluşturmak ve açık iletişimi teşvik etmek zordur. Herkesin değerlendirme ve müdahale sürecine tam olarak katılmasını kolaylaştırmak için ebeveyn ve bakıcı etkileşimlerine nasıl hazırlanabiliriz?
7. Bağlantı kurmanın önünde engel oluşturabilecek engellerin farkında olunur:
Araştırmacılar, ebeveynlerin, ailelerin ve bakıcıların sağlık hizmeti sağlayıcıları ve eğitimcilerle etkileşim kurmasını ve bağlantı kurmasını zorlaştırabilecek birkaç faktöre işaret ediyor. Bu faktörlerden bazıları şunlardır:
-kültürel farklılıklar
-dil farklılıkları
-sağlık hizmeti sağlayıcılarına veya eğitimcilere duyulan güvensizlik
-genel yaşam stresi
-öğrenme sorunu veya sağlık durumuyla ilgili damgalanma
-eğitim veya sağlık hizmeti sistemlerinde nasıl gezinileceği konusunda anlayış eksikliği
-çocuklarına yardım etmenin gerektirdiği maliyet, zaman ve beceriler konusunda kaygı
-gelir, eğitim, ırk veya göçmenlik statüsündeki algılanan farklılıkların yarattığı güç dengesizlikleri
Bu tür iletişim engelleri sağlık ve eğitim eşitsizliklerini artırabilir (Butler 2021). Aile ve klinisyenlerin doğru iletişimi önemlidir. İletişim engellerini küçültmek zaman ve düzen gerektirir; insanlar genellikle toplantıya yılların olumsuz deneyimlerini getirirler. Terapide başlangıç noktası sıcak karşılamadır. Ayrıca, klinik ekibinin masanın tarafında, ailenin diğer tarafında olmaması için oturma düzenini ayarlamak yardımcı olabilir; bu da karşıtlık hissini azaltmış olur. Ebeveynleri hazır olduklarında soru sormaya ve düşüncelerini paylaşmaya açıkça davet etmek her zaman iyi bir uygulamadır (4,5,6).
8. Değerlendirmeler neden, nasıl ve ne zaman olduğunu açıklanır:
Gerekli tarama veya tanısal değerlendirme, değerlendirmenin amacını anlamak ebeveynlerin ve bakıcıların sürece dahil olmasına yardımcı olur. Doğru tanıdan kaynaklanabilecek hizmetleri ve faydaları açıklamak önemlidir. Ebeveynler ve bakıcılar bir değerlendirmenin veya değerlendirmenin çocuklarına nasıl yardımcı olacağını açıkça görebildiğinde, bu direnci azaltabilir ve katılımı artırabilir.
Birçok ebeveyn ayrıca değerlendirmenin tam olarak nasıl gerçekleşeceğini bilmek ister. Roller ve sorumluluklar açıkça tanımlandığında ve ebeveynler süreçteki adımları anladığında, kaygılar azalabilir ve net beklentiler oluşturulabilir. Ayrıntılı program, güven oluşturmanın bir başka yoludur. Bir tarihin değiştirilmesi gerekiyorsa, ebeveynlere erken bildirin. Rahatsızlığı en aza indirmek için herkesin programına uyan yeni tarihler belirlenir (4,5,6).
9. Kelime seçimlerini göz önünde bulundurulmalıdır:
Hassas konular hakkında ebeveynlerle konuşmanız gerekebilir. Kelime seçimlerinizin deneyimi nasıl şekillendirebileceğini düşünmek iyi bir uygulamadır. Bazı ebeveynler çocuklarının zorlukları konusunda utanç veya suçluluk hisseder. Diğerleri sağlık sisteminin veya okul sisteminin onları yüzüstü bıraktığını hissedebilir. Bu nedenle, daha fazla gerginlikten kaçınmak için kapsayıcı, damgalayıcı olmayan bir dil kullanmak özellikle önemlidir (Sim 2021).
Ayrıca engellilere yönelik dil kullanımından kaçınmak da önemlidir (O şundan muzdariptir..." "normal ve anormal" "yüksek işlevli ve düşük işlevli’ gibi). (4,5,6)
10. Travma bilgili uygulamalarla güven oluşturulur:
Yeni aile veya danışanla ilişkinizin başlarında, travmanın hayatlarını etkileyip etkilemediği bilinmeyebilir. Bu nedenle travmaya duyarlı iletişim stratejilerine aşina olmak istenebilir. Birkaç uygulama önerilebilir:
- Kişisel olarak tanımlanabilir bilgilerin gizliliği korunmalıdır
- Ebeveynlere sizinle nasıl iletişim kurmak istediklerini sorun, hangi yöntemlerin ve günün hangi saatlerinin en iyi olduğu dahil edilir
- Belgeleri ve bilgileri tercih edilen dilde ve çeşitli erişilebilir formatlarda sağlanır
- Doğrudan, duyarlı ve saygılı şekilde iletişim kurulur
- Ailelerin kendileri için neyin işe yarayıp neyin yaramadığını paylaşabilmeleri için güvenli geri bildirim yöntemleri oluşturulur
- Öğrenciler ve aileler için sürece seçim olanağı eklenir (4,5,6)
11. Kültürel tanıma uygulanır:
Ebeveyn ve bakıcı etkileşimlerine öğrenme açısından yaklaştığınızda, bireysel tercihler, geçmişler ve deneyimler hakkında sorular sorduğunuzda anlamlı bağlantılar kurma olasılığınız daha yüksektir (Stubbe 2020).
Kişilerin kültürü hakkında bilgi alınır, klişeleri değil, dinamiğin parçası olabilecek sosyal normlar araştırılır. Edinilen bilgi, iletişim tarzınızı uyarlamanıza veya sağlık koşulları ve müdahaleler hakkındaki farklı bakış açılarının farkında olmanıza yardımcı olabilir (Maul 2016).
12. Kişilerle Tanıştığınızda olumlu noktalarla başlanır:
Çalışmalar, ebeveynlerin çocuklarının güçlü yönleri olarak gördükleriniz hakkında daha fazla şey duymak istediğini göstermektedir (Azad 2018). Birçok değerlendirme artık yetenekleri ve eksiklikleri de belirler, bu nedenle bu olumlu noktaları moral verici bir ton oluşturmak için kullanılır. Güçlü noktaları vurgulamak, öğrenme sorunları veya sağlık koşullarıyla ilişkili herhangi bir damgayı azaltmaya yardımcı olabilir. Olumlu özelliklere odaklanmak, sorun veya teşhis değil, kişiyi normal gördüğünüze dair net mesaj gönderir. Göçmen çocuklarla çalışan erken çocukluk eğitimcilerini içeren bazı çalışmalarda, öğretmenler göçmen çocukların sınıfı zenginleştirme yollarına odaklanmak yerine farklılıkları eksiklik olarak gördüklerinde ebeveynlerle işbirliği yapmanın sorunlu olduğunu gösterir (Licardo 2021). Net, erişilebilir bir dil kullanmak önemlidir (4,5,6).
Daha fazla değerlendirmenin neden gerekli olduğunu açıkladığınızda veya ebeveynleri bulgudan haberdar ettiğinizde, herkesin anlayabileceği terimler kullanılır. Sunduğunuz bilgiler, özellikle tanı şok edici şekilde gelirse, insanların tam olarak kavraması zor olabilir. Eğitimsel veya tıbbi jargonlardan kaçınırsanız, kısaltmaları sınırlandırırsanız ve önemli noktaları vurgularsanız bunu kolaylaştırmış olursunuz.
İnsanlar farklı tepkiler verdiğinden, insanların duygularını işlemeleri ve anlamadıkları bir şey varsa soru sormaları için biraz alan bırakmak problem çözücüdür. Herkesin önemli noktaları kavradığından emin olmak için sorular sormak isteyebilirsiniz (4,5,6) .
13. Aktif olarak dinleme sağlanmalıdır:
Araştırmalar, sağlık hizmeti sağlayıcılarının ziyaretler sırasında ebeveynlerden veya bakıcılardan çok daha fazla zamanı açıklamaya, soru sormaya, savunmaya ve rolleri müzakere etmeye harcadığını göstermektedir (Giambra 2017). Aynı dinamik eğitim ortamlarında da yaşanmaktadır (Gwernan-Jones 2015).
Ancak araştırmalar, insanların kendilerini gerçekten dinleyen sağlık hizmeti profesyonellerine değer verdiğini göstermektedir (Washington 2019). Aktif dinleme, daha iyi bakıma ve daha iyi sonuçlara yol açan empatiyi geliştirir (Haley 2017).
14. Kişilerin kendilerini duyulmuş hissettikleri ortam yaratmak için şunları yapabiliriz:
- açık uçlu sorular sorun (evet veya hayır olarak cevaplanmayan sorular) (4,5,6)
- konferansta veya sonrasında açıkça soru davet edin
- dil farklılıkları olduğunda tıbbi bir tercüman, sağlık savunucusu veya aracı ile çalışmayı düşünün
- beden dilini ve diğer sözlü olmayan mesajları fark edin
- ne duyduğunuzdan emin değilseniz açıklayıcı sorular sorun
- birisi konuşurken yanıtınızı düşünmekten kaçının
- söylediklerine inandığınız şeyi kendi kelimelerinizle tekrarlayın
- kişilik, kültürel farklılıklar ve nöroçeşitliliğin getirdiği iletişim farklılıklarının farkında olun
15. Eyleme dönüştürülebilir sonraki adımlar eklenir:
Değerlendirmeler, tedavi ve teşhislerin başlangıç noktalarıdır. Ebeveyn veya bakıcı konferansının en değerli kısımlarından biri, insanların ileriye doğru bir yol görmelerine ve bunu yaratmadaki rollerini öngörmelerine yardımcı olmaktır. Bunun için sonraki adımları birlikte sıralama ve planlama fırsatı sağlanır. Müdahale veya tedavi planı üzerinde işbirliği yaparken şunları yapabilirsiniz: (4,5,6)
- ebeveynleri hedef belirlemeye davet edin
- sonraki adımları listeleyin ve her eylemden kimin sorumlu olduğunun açık olduğundan emin olun
- birlikte takip toplantıları düzenleyin
- destek grupları ve organizasyonları hakkında bilgi sağlayın
- ebeveynlerin ve bakıcıların size nasıl ulaşacaklarını bilmelerini sağlayın
Birçok klinisyen ve eğitimci ayrıca ailelere belirli becerileri geliştirmeye odaklanan işlevsel ödevler verir. Bunun nedeni sadece evde müdahalelerin oldukça etkili olabilmesi değildir. Ayrıca çok sayıda çalışmanın ebeveynlerin sağlayıcılarla işbirliği yapıp müdahalelere doğrudan katıldıklarında kendi yaşam kalitelerinin arttığını bulmuş olmasıdır.
16. Ebeveyn Kendine İyi bakmalıdır:
Ebeveyn ve bakıcı konuşmaları her zaman kolay değildir. Bu etkileşimler özellikle şu durumlarda zor olabilir: (4,5,6)
- yeniyseniz ve deneyiminizi ve güveninizi oluşturuyorsanız
- yakın zamanda kendiniz zorluk, hastalık veya travma yaşadıysanız
- kişisel hayatınızda benzer rahatsızlığı olan birini savunuyorsanız
- çalışma ortamınızda desteklendiğinizi hissetmiyorsanız
- kişisel olarak yüz yüze etkileşimlerden hoşlanmıyorsanız
Ebeveyn ve bakıcı iletişimleri sırasında konforunuzu ve güveninizi oluşturmak için neye ihtiyacınız olduğunu düşünerek biraz zaman geçirmeniz sorun değildir. Mentorluk, gölgeleme deneyimleri, rol yapma veya senaryo yazma yardımcı olabilir. Diğer değerlendirme ekibi üyeleriyle sorumlulukları paylaşmak iyi bir fikirdir. Değerlendirme sağlayıcılarıyla eğitim almak, değerlendirmeleri sunma ve sonuçları raporlama yeteneğinize olan güveninizi artırabilir.
Her beceride olduğu gibi, büyüme ve gelişme zihniyetini benimsemeye yardımcı olur. Bilinçli pratik ve klinik, etkili ortaklıklar kurmak için ihtiyaç duyduğunuz iletişim becerilerini geliştirebilir (4,5,6).
KAYNAKLAR:
1. Papadopoulos, N., Sciberras, E., Hiscock, H., Mulraney, M., McGillivray, J., & Rinehart, N. (2019). The efficacy of a brief behavioral sleep intervention in school-aged children with ADHD and comorbid autism spectrum disorder. Journal of Attention Disorders, 23(4), 341–350. https://doi.org/10.1177/1087054714568565
2. Mousavi, S., Pahlavanzadeh, S., & Mehrabi, T. (2017). The effect of Barkley’s family-oriented program on the burden of care on families of children with attention deficit-hyperactive disorder. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research, 22(2), 123–127. https://doi.org/10.4103/ijnmr.IJNMR_12_16
3. Young, S., Hollingdale, J., Absoud, M., Bolton, P., Branney, P., Colley, W., Craze, E., Dave, M., Deeley, Q., Farrag, E., Gudjonsson, G., Hill, P., Liang, H. L., Murphy, C., Mackintosh, P., Murin, M., O’Regan, F., Ougrin, D., Rios, P., Stover, N., Taylor, E., & Woodhouse, E. (2020). Guidance for identification and treatment of individuals with attention deficit/hyperactivity disorder and autism spectrum disorder based upon expert consensus. BMC Medicine, 18, 146. https://doi.org/10.1186/s12916-020-01585-y
4. Ventola, P., Saulnier, C. A., Steinberg, E., Chawarska, K., & Klin, A. (2014). Early-emerging social adaptive skills in toddlers with autism spectrum disorders: An item analysis. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44, 283–293. https://doi.org/10.1007/s10803-011-1278-x
5. Avni, E., Ben-Itzchak, E., & Zachor, D. A. (2018). The presence of comorbid ADHD and anxiety symptoms in autism spectrum disorder: Clinical presentation and predictors. Frontiers in Psychiatry, 9, 717. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2018.00717
6. Catalano, D., Holloway, L., & Mpofu, E. (2018). Mental health interventions for parent carers of children with autistic spectrum disorder: Practice guidelines from a critical interpretive synthesis (CIS) systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(2), 341. https://doi.org/10.3390/ijerph15020341
Otizm Spektrum Bozukluğu ve DEHB'nin özellikleri ve ortak yönlerinin araştırıldığı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda, bu iki nörogelişimsel bozukluğun ortak alanları olduğu görülmüştür. Ortak alan paylaşımlarını gösteren temel ve ortak somut kanıtlar görülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre bu kanıtlar oluşturulmuştur. Bu iki bozukluğun ortak noktalarını ele alan ve açıklayan genel bakış kısaca sıralanabilir:
Otizm spektrum bozukluğu ve dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB), her ikisi de gelişimsel farklılıklara ve gecikmelere neden olabilen iki tür nörolojik farklılıktır. Kişiyi, danışanı veya öğrenciyi değerlendirirken, etkili müdahaleler ve destekler planlayabilmek için, bu iki durum arasında ayrım yapabilmek önemlidir. Ancak Otizm ve DEHB aynı yetenekleri etkileyebilir, davranışın, yetersizliğin veya gücün arkasında hangi durumun olduğunu belirlemek biraz klinik beceri gerektirir.
Örneğin, otizmli olanların yaklaşık %62'si semptomları, DEHB tanısı için gereken eşiğe ulaşacak kadar şiddetli olmasa bile dikkat ve hiperaktivite sorunları yaşarlar. DEHB'li birey sosyal iletişimde veya tekrarlayan davranışlarda gelişimsel farklılıklar gösterebilir. Ancak vakanın otizm için klinik eşiğe ulaşmaması mümkün olabilir (otizm ve DEHB birlikte görülebilir, ancak üst teşhisin diğerini kapsadığı unutulmamalıdır) (1,2).
Güncel klinik araştırmalar, otizm ve DEHB'nin %30 ila %78 oranında birlikte görüldüğünü göstermektedir. Toplum çalışmaları ve klinik çalışmalar birleştirildiğinde, birlikte görülme oranı %21 civarında seyreder. Bunlar sadece istatistikler veya veri noktaları değildir. Kişiler otizm + DEHB birlikte yaşadıklarında, her iki durumun özellikleri daha yoğun olabilir ve daha büyük yaşam etkilerine sahip olabilirler. Otizm + DEHB net tanı ve erken müdahale her kişinin genel yaşam kalitesi için çok daha önemlidir (3,4).
Genel bilimsel gelişmeleri değerlendirmek için, otizm hakkında konuşmak için kullanılan dil önemlidir. Günümüzde giderek artan nöroçeşitlilik, araştırma gruplarında otizm etkileşimleri, kişi odaklı değil, kimlik odaklı dil kullanılması önerilmektedir. Terapatik müdahalelerin düzenleyici etkisi önemlidir (3,4).
OSB + DEHB için İlaç Olmayan, Araştırma Tabanlı Müdahaleler
İlaç, DEHB için birinci basamak tedavi olarak kabul edilir ve otistik kişiler semptomları yönetmek için ilaç da alabilirler (çocuk nörologları veya psikiyatristleri tedaviyi düzenler). Araştırmalar, ikili tanıya sahip kişilerde duysal işlevselliği artırmak ve sorunlu semptomları en aza indirmek için ilaçla birlikte kullanılabilecek diğer tedavileri belirlemiştir. Terapi tekniklerinin düzenlenmesi rehabilitasyon meslek elemanlarının alanıdır (4).
1. Bireysel ve Aile Eğitimi
Psikoeğitim, çoğu müdahale planının değerli parçasıdır. Çoğu insanın ihtiyaçları zamanla değişeceğinden psikoeğitimin yaşam boyu süren bir süreç olması önemlidir.
Müdahale ekibi üyeleri genellikle şunlar hakkında bilgi sunar:
- yaygın stres tetikleyicileri
- semptomlar ve güçlükler
- OSB + DEHB ile birlikte ortaya çıkan diğer sağlık koşulları
- toplumdaki kaynaklar ve destek hizmetleri
- tedavi seçenekleri
2. Eğitimsel ve Yaşam Kalite Destekleri:
Kişiler okul yıllarında değerlendirilip teşhis konulduğunda, müdahale ekibi OSB + DEHB'li kişilerin eğitim ortamında işlev görme biçimini iyileştirmeyi amaçlayan müdahaleler uygulayabilir. Bu destekler genellikle şunları içerir:
-Genellikle okullarda bulunan konuşma-dil patologları veya fizyoterapistler ilgili sağlık profesyonelleriyle birlikte gelişimsel gecikmeleri, öğrenme güçlüklerini ve iletişim bozukluklarını ele alan müdahaleler uygulanır
-Bazı öğrencilerin okula katılımını engelleyebilen kaygıyı azaltmaya yönelik destekler sağlanır
-Öğrencilerin uyaranlarla başa çıkmasına yardımcı olmak için sınıf ortamlarında ayarlamalar
-Ergenlerde cinsellik ve madde kullanım sorunlarını önlemeyi amaçlayan sağlık eğitimi
-Bireysel Eğitim Planları, öğrencinin düzenlemelerini ve sağlık ihtiyaçlarını belirleyen Eğitim, Sağlık ve Bakım Planları
-Adaptif (uyarlanabilir) becerilerin açık şekilde öğretilmesi
-Grup öğrenme ortamları ve görsel destekler (grafik düzenleyiciler ve görsel zaman çizelgeleri gibi)
-Davranışsal terapiler (olumlu davranış takviyesi, ödül ve destek gibi).
Nörogelişimsel geçiş dönemlerine dikkat edilmelidir (örneğin eğitim seviyesinden diğerine veya ergenlikten yetişkinliğe geçişe özel dikkat gösterilmelidir).
Otizm Spektrum Bozukluğu + Dikkat Eksikliği - Hiperaktivite Bozukluğu olan yetişkinler şunlardan faydalanabilir:
- iş taleplerine hazırlanmak ve uyum sağlamak için kariyer eğitmenleri ve terapistlerle çalışma
- kolej ve üniversite düzeyinde eğitim desteği
- iş başvuruları, mülakatlar ve işe başlama süreçlerinde yardım
- organizasyon, zaman yönetimi ve işyeri anlaşmazlık çözümü gibi iş ile ilgili becerilerin geliştirilmesi dahil olmak üzere bir çalışma ortamında kendini savunma konusunda eğitim
- finansal koçluk
3. Mental (Ruh) Sağlığı Destekleri:
Çalışmalar, DEHB semptomları olan otistik kişilerin DEHB semptomları olmayan otistik kişilere göre iki kat daha fazla kaygı yaşadığını göstermiştir. Müdahale planları genellikle şunları içerir:
-Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kişilerin doğru veya sağlıklı olmayan düşünceleri tanımasına, bunları gerçekçi ve yararlı düşünce kalıplarıyla değiştirmesine yardımcı olur. Otizmli ve DEHB'li kişilerin bu terapilerden faydalandığına dair önemli kanıtlar vardır (5,6).
-Duysal Farkındalığa dayalı müdahaleler: Bazı kanıtlar, farkındalık terapilerinin duygu farkındalığı da dahil olmak üzere duygu düzenlemesini iyileştirmeye yardımcı olabileceğini göstermektedir. Bu terapilerin otistik kişilerde kaygı ve depresyonu azalttığı da gösterilmiştir (5,6).
4. Uyku Terapileri:
Nörogelişimsel bozukluklarda hem OSB hem de DEHB uyku düzeninin bozulmasına yol açabilir. Bunlar kaygı ve depresyonu kötüleştirebilir. Duysal ve davranışsal müdahaleler, uyku sorunlarının ele alınmasıyla kaygı ve depresyon semptomlarını iyileştirebilir (5,6).
5. Ebeveynler ve Aileler için Kaynaklar:
DEHB'li otistik çocukların birincil bakıcıları genellikle genel sağlıklarını etkileyen ekstra stres, kaygı ve depresyon yaşarlar. Bakıcıların ruh sağlığı ihtiyaçlarını ele almak, müdahale planının etkinliğini ve otistik birey ve bakıcılar için yaşam kalitesini iyileştirebilir. Araştırmalar, aileler ve bakıcılar için en etkili ruh sağlığı müdahalelerinin şunları içerdiğini göstermektedir (4):
-izolasyonu azaltan ve akranlar tarafından onay sağlayan sosyal destek ağları oluşturmak
-stres yönetimi çalışmaları
-problem çözme becerileri
-kaygı-öfke yönetimi stratejileri
-duygu-davranış yönetimi eğitimi
-OSB + DEHB hakkında psikoeğitim
-tedavi programları ve duysal savunuculuk kaynakları hakkında bilgi vermek
6. Ailelerle Güven, Bağlantı ve Katılım Oluşturmak İçin Nasıl İletişim Kurulur:
Danışanlar ve öğrenciler için en iyi sonuçlar, ebeveynler, bakıcılar, eğitimciler ve klinisyenler işbirliği yaptığında ortaya çıkar. Ancak etkili ortaklıklar geliştirmek zor olabilir. İnsanlar masaya stresli, aceleci ve endişeli şekilde geldiğinde güven oluşturmak ve açık iletişimi teşvik etmek zordur. Herkesin değerlendirme ve müdahale sürecine tam olarak katılmasını kolaylaştırmak için ebeveyn ve bakıcı etkileşimlerine nasıl hazırlanabiliriz?
7. Bağlantı kurmanın önünde engel oluşturabilecek engellerin farkında olunur:
Araştırmacılar, ebeveynlerin, ailelerin ve bakıcıların sağlık hizmeti sağlayıcıları ve eğitimcilerle etkileşim kurmasını ve bağlantı kurmasını zorlaştırabilecek birkaç faktöre işaret ediyor. Bu faktörlerden bazıları şunlardır:
-kültürel farklılıklar
-dil farklılıkları
-sağlık hizmeti sağlayıcılarına veya eğitimcilere duyulan güvensizlik
-genel yaşam stresi
-öğrenme sorunu veya sağlık durumuyla ilgili damgalanma
-eğitim veya sağlık hizmeti sistemlerinde nasıl gezinileceği konusunda anlayış eksikliği
-çocuklarına yardım etmenin gerektirdiği maliyet, zaman ve beceriler konusunda kaygı
-gelir, eğitim, ırk veya göçmenlik statüsündeki algılanan farklılıkların yarattığı güç dengesizlikleri
Bu tür iletişim engelleri sağlık ve eğitim eşitsizliklerini artırabilir (Butler 2021). Aile ve klinisyenlerin doğru iletişimi önemlidir. İletişim engellerini küçültmek zaman ve düzen gerektirir; insanlar genellikle toplantıya yılların olumsuz deneyimlerini getirirler. Terapide başlangıç noktası sıcak karşılamadır. Ayrıca, klinik ekibinin masanın tarafında, ailenin diğer tarafında olmaması için oturma düzenini ayarlamak yardımcı olabilir; bu da karşıtlık hissini azaltmış olur. Ebeveynleri hazır olduklarında soru sormaya ve düşüncelerini paylaşmaya açıkça davet etmek her zaman iyi bir uygulamadır (4,5,6).
8. Değerlendirmeler neden, nasıl ve ne zaman olduğunu açıklanır:
Gerekli tarama veya tanısal değerlendirme, değerlendirmenin amacını anlamak ebeveynlerin ve bakıcıların sürece dahil olmasına yardımcı olur. Doğru tanıdan kaynaklanabilecek hizmetleri ve faydaları açıklamak önemlidir. Ebeveynler ve bakıcılar bir değerlendirmenin veya değerlendirmenin çocuklarına nasıl yardımcı olacağını açıkça görebildiğinde, bu direnci azaltabilir ve katılımı artırabilir.
Birçok ebeveyn ayrıca değerlendirmenin tam olarak nasıl gerçekleşeceğini bilmek ister. Roller ve sorumluluklar açıkça tanımlandığında ve ebeveynler süreçteki adımları anladığında, kaygılar azalabilir ve net beklentiler oluşturulabilir. Ayrıntılı program, güven oluşturmanın bir başka yoludur. Bir tarihin değiştirilmesi gerekiyorsa, ebeveynlere erken bildirin. Rahatsızlığı en aza indirmek için herkesin programına uyan yeni tarihler belirlenir (4,5,6).
9. Kelime seçimlerini göz önünde bulundurulmalıdır:
Hassas konular hakkında ebeveynlerle konuşmanız gerekebilir. Kelime seçimlerinizin deneyimi nasıl şekillendirebileceğini düşünmek iyi bir uygulamadır. Bazı ebeveynler çocuklarının zorlukları konusunda utanç veya suçluluk hisseder. Diğerleri sağlık sisteminin veya okul sisteminin onları yüzüstü bıraktığını hissedebilir. Bu nedenle, daha fazla gerginlikten kaçınmak için kapsayıcı, damgalayıcı olmayan bir dil kullanmak özellikle önemlidir (Sim 2021).
Ayrıca engellilere yönelik dil kullanımından kaçınmak da önemlidir (O şundan muzdariptir..." "normal ve anormal" "yüksek işlevli ve düşük işlevli’ gibi). (4,5,6)
10. Travma bilgili uygulamalarla güven oluşturulur:
Yeni aile veya danışanla ilişkinizin başlarında, travmanın hayatlarını etkileyip etkilemediği bilinmeyebilir. Bu nedenle travmaya duyarlı iletişim stratejilerine aşina olmak istenebilir. Birkaç uygulama önerilebilir:
- Kişisel olarak tanımlanabilir bilgilerin gizliliği korunmalıdır
- Ebeveynlere sizinle nasıl iletişim kurmak istediklerini sorun, hangi yöntemlerin ve günün hangi saatlerinin en iyi olduğu dahil edilir
- Belgeleri ve bilgileri tercih edilen dilde ve çeşitli erişilebilir formatlarda sağlanır
- Doğrudan, duyarlı ve saygılı şekilde iletişim kurulur
- Ailelerin kendileri için neyin işe yarayıp neyin yaramadığını paylaşabilmeleri için güvenli geri bildirim yöntemleri oluşturulur
- Öğrenciler ve aileler için sürece seçim olanağı eklenir (4,5,6)
11. Kültürel tanıma uygulanır:
Ebeveyn ve bakıcı etkileşimlerine öğrenme açısından yaklaştığınızda, bireysel tercihler, geçmişler ve deneyimler hakkında sorular sorduğunuzda anlamlı bağlantılar kurma olasılığınız daha yüksektir (Stubbe 2020).
Kişilerin kültürü hakkında bilgi alınır, klişeleri değil, dinamiğin parçası olabilecek sosyal normlar araştırılır. Edinilen bilgi, iletişim tarzınızı uyarlamanıza veya sağlık koşulları ve müdahaleler hakkındaki farklı bakış açılarının farkında olmanıza yardımcı olabilir (Maul 2016).
12. Kişilerle Tanıştığınızda olumlu noktalarla başlanır:
Çalışmalar, ebeveynlerin çocuklarının güçlü yönleri olarak gördükleriniz hakkında daha fazla şey duymak istediğini göstermektedir (Azad 2018). Birçok değerlendirme artık yetenekleri ve eksiklikleri de belirler, bu nedenle bu olumlu noktaları moral verici bir ton oluşturmak için kullanılır. Güçlü noktaları vurgulamak, öğrenme sorunları veya sağlık koşullarıyla ilişkili herhangi bir damgayı azaltmaya yardımcı olabilir. Olumlu özelliklere odaklanmak, sorun veya teşhis değil, kişiyi normal gördüğünüze dair net mesaj gönderir. Göçmen çocuklarla çalışan erken çocukluk eğitimcilerini içeren bazı çalışmalarda, öğretmenler göçmen çocukların sınıfı zenginleştirme yollarına odaklanmak yerine farklılıkları eksiklik olarak gördüklerinde ebeveynlerle işbirliği yapmanın sorunlu olduğunu gösterir (Licardo 2021). Net, erişilebilir bir dil kullanmak önemlidir (4,5,6).
Daha fazla değerlendirmenin neden gerekli olduğunu açıkladığınızda veya ebeveynleri bulgudan haberdar ettiğinizde, herkesin anlayabileceği terimler kullanılır. Sunduğunuz bilgiler, özellikle tanı şok edici şekilde gelirse, insanların tam olarak kavraması zor olabilir. Eğitimsel veya tıbbi jargonlardan kaçınırsanız, kısaltmaları sınırlandırırsanız ve önemli noktaları vurgularsanız bunu kolaylaştırmış olursunuz.
İnsanlar farklı tepkiler verdiğinden, insanların duygularını işlemeleri ve anlamadıkları bir şey varsa soru sormaları için biraz alan bırakmak problem çözücüdür. Herkesin önemli noktaları kavradığından emin olmak için sorular sormak isteyebilirsiniz (4,5,6) .
13. Aktif olarak dinleme sağlanmalıdır:
Araştırmalar, sağlık hizmeti sağlayıcılarının ziyaretler sırasında ebeveynlerden veya bakıcılardan çok daha fazla zamanı açıklamaya, soru sormaya, savunmaya ve rolleri müzakere etmeye harcadığını göstermektedir (Giambra 2017). Aynı dinamik eğitim ortamlarında da yaşanmaktadır (Gwernan-Jones 2015).
Ancak araştırmalar, insanların kendilerini gerçekten dinleyen sağlık hizmeti profesyonellerine değer verdiğini göstermektedir (Washington 2019). Aktif dinleme, daha iyi bakıma ve daha iyi sonuçlara yol açan empatiyi geliştirir (Haley 2017).
14. Kişilerin kendilerini duyulmuş hissettikleri ortam yaratmak için şunları yapabiliriz:
- açık uçlu sorular sorun (evet veya hayır olarak cevaplanmayan sorular) (4,5,6)
- konferansta veya sonrasında açıkça soru davet edin
- dil farklılıkları olduğunda tıbbi bir tercüman, sağlık savunucusu veya aracı ile çalışmayı düşünün
- beden dilini ve diğer sözlü olmayan mesajları fark edin
- ne duyduğunuzdan emin değilseniz açıklayıcı sorular sorun
- birisi konuşurken yanıtınızı düşünmekten kaçının
- söylediklerine inandığınız şeyi kendi kelimelerinizle tekrarlayın
- kişilik, kültürel farklılıklar ve nöroçeşitliliğin getirdiği iletişim farklılıklarının farkında olun
15. Eyleme dönüştürülebilir sonraki adımlar eklenir:
Değerlendirmeler, tedavi ve teşhislerin başlangıç noktalarıdır. Ebeveyn veya bakıcı konferansının en değerli kısımlarından biri, insanların ileriye doğru bir yol görmelerine ve bunu yaratmadaki rollerini öngörmelerine yardımcı olmaktır. Bunun için sonraki adımları birlikte sıralama ve planlama fırsatı sağlanır. Müdahale veya tedavi planı üzerinde işbirliği yaparken şunları yapabilirsiniz: (4,5,6)
- ebeveynleri hedef belirlemeye davet edin
- sonraki adımları listeleyin ve her eylemden kimin sorumlu olduğunun açık olduğundan emin olun
- birlikte takip toplantıları düzenleyin
- destek grupları ve organizasyonları hakkında bilgi sağlayın
- ebeveynlerin ve bakıcıların size nasıl ulaşacaklarını bilmelerini sağlayın
Birçok klinisyen ve eğitimci ayrıca ailelere belirli becerileri geliştirmeye odaklanan işlevsel ödevler verir. Bunun nedeni sadece evde müdahalelerin oldukça etkili olabilmesi değildir. Ayrıca çok sayıda çalışmanın ebeveynlerin sağlayıcılarla işbirliği yapıp müdahalelere doğrudan katıldıklarında kendi yaşam kalitelerinin arttığını bulmuş olmasıdır.
16. Ebeveyn Kendine İyi bakmalıdır:
Ebeveyn ve bakıcı konuşmaları her zaman kolay değildir. Bu etkileşimler özellikle şu durumlarda zor olabilir: (4,5,6)
- yeniyseniz ve deneyiminizi ve güveninizi oluşturuyorsanız
- yakın zamanda kendiniz zorluk, hastalık veya travma yaşadıysanız
- kişisel hayatınızda benzer rahatsızlığı olan birini savunuyorsanız
- çalışma ortamınızda desteklendiğinizi hissetmiyorsanız
- kişisel olarak yüz yüze etkileşimlerden hoşlanmıyorsanız
Ebeveyn ve bakıcı iletişimleri sırasında konforunuzu ve güveninizi oluşturmak için neye ihtiyacınız olduğunu düşünerek biraz zaman geçirmeniz sorun değildir. Mentorluk, gölgeleme deneyimleri, rol yapma veya senaryo yazma yardımcı olabilir. Diğer değerlendirme ekibi üyeleriyle sorumlulukları paylaşmak iyi bir fikirdir. Değerlendirme sağlayıcılarıyla eğitim almak, değerlendirmeleri sunma ve sonuçları raporlama yeteneğinize olan güveninizi artırabilir.
Her beceride olduğu gibi, büyüme ve gelişme zihniyetini benimsemeye yardımcı olur. Bilinçli pratik ve klinik, etkili ortaklıklar kurmak için ihtiyaç duyduğunuz iletişim becerilerini geliştirebilir (4,5,6).
KAYNAKLAR:
1. Papadopoulos, N., Sciberras, E., Hiscock, H., Mulraney, M., McGillivray, J., & Rinehart, N. (2019). The efficacy of a brief behavioral sleep intervention in school-aged children with ADHD and comorbid autism spectrum disorder. Journal of Attention Disorders, 23(4), 341–350. https://doi.org/10.1177/1087054714568565
2. Mousavi, S., Pahlavanzadeh, S., & Mehrabi, T. (2017). The effect of Barkley’s family-oriented program on the burden of care on families of children with attention deficit-hyperactive disorder. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research, 22(2), 123–127. https://doi.org/10.4103/ijnmr.IJNMR_12_16
3. Young, S., Hollingdale, J., Absoud, M., Bolton, P., Branney, P., Colley, W., Craze, E., Dave, M., Deeley, Q., Farrag, E., Gudjonsson, G., Hill, P., Liang, H. L., Murphy, C., Mackintosh, P., Murin, M., O’Regan, F., Ougrin, D., Rios, P., Stover, N., Taylor, E., & Woodhouse, E. (2020). Guidance for identification and treatment of individuals with attention deficit/hyperactivity disorder and autism spectrum disorder based upon expert consensus. BMC Medicine, 18, 146. https://doi.org/10.1186/s12916-020-01585-y
4. Ventola, P., Saulnier, C. A., Steinberg, E., Chawarska, K., & Klin, A. (2014). Early-emerging social adaptive skills in toddlers with autism spectrum disorders: An item analysis. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44, 283–293. https://doi.org/10.1007/s10803-011-1278-x
5. Avni, E., Ben-Itzchak, E., & Zachor, D. A. (2018). The presence of comorbid ADHD and anxiety symptoms in autism spectrum disorder: Clinical presentation and predictors. Frontiers in Psychiatry, 9, 717. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2018.00717
6. Catalano, D., Holloway, L., & Mpofu, E. (2018). Mental health interventions for parent carers of children with autistic spectrum disorder: Practice guidelines from a critical interpretive synthesis (CIS) systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 15(2), 341. https://doi.org/10.3390/ijerph15020341
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Duysal İşleme Otizm ve Dehb İçin Düzenleme Yönleri" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Fzt.Ümmühan ÇÖPKES'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Fzt.Ümmühan ÇÖPKES'in izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
