İlköğretim ve Lise Öğrencilerinde Akran Zorbalığı ve Akran Zorbalığına Maruz Kalma
GİRİŞ
İnsanoğlunun en ilkel silahlarından şiddet; düşmanlık ve öfke duygularının, kişilere veya nesnelere yönelik fiili, yıkıcı, fiziksel zor yoluyla dile getirilmesidir. Bu haliyle her türlü çatışma ilişkisinde (ailede, okulda, gruplar, ırklar, vb. arasında) rastlanan şiddet, saldırganlığın özgürlüğü, insan iradesini hiçe sayan en ileri, en aşırı boyutudur (Gökler 1993).
Günümüzde şiddet, her şeyin tek çözümüymüş gibi her yaş grubunun ilk olarak başvurduğu ve gerek görsel gerek yazılı basında hatta otobüste, sokakta ve her yerde duyduğumuz ve her an karşımıza çıkabilen bir eylem haline gelmiştir. Son zamanlarda okul gibi davranışlarımızın ve düşüncelerimizin geliştiği yerlerde, yetişkin birer birey olmaya hazırlanan ergenler ve hatta belki de onları model alan ilköğretim öğrencilerinin sorunların çözümünde, tepkilerin belli edilmesinde fiziksel ve sözlü saldırılara başvurması dikkat çekicidir. Küçük dünyalarındaki büyük problemlerini ölümü bile normalleştirerek çözmeleri acı bir şekilde tüm dikkatin ergenlerin akranlar arası kullandığı şiddete odaklanmasına sebep olmuştur. Şiddetin en çok görüldüğü yerlerden birisinin okullar olmasının nedeni şiddetin gelişimsel risk faktörü olarak görülmesi olabilir. Yapılan araştırmaların artan yaşla birlikte şiddetin de arttığını göstermesi okullarda şiddetin yaşa bağlı olarak arttığını desteklemektedir (Pietrzak, Petersen ve Speaker 1998). Okullarda başvurulan şiddet toplumsal şiddetin bir uzantısı olarak görülmektedir. Bu şiddet eylemleri bireysel olabileceği gibi grup halinde yani çete olarak da görülebilmektedir (Pişkin 2002).
Ergenlerde şiddet, akranlar arası yaşanan zorbalık şeklinde ön plana çıkmaktadır. Öfke ve saldırganlığın en fazla görüldüğü dönemin ergenlik olması ve bunun uçlarda yaşanarak davranım bozukluğu ve suç boyutlarına ulaşması pek çok Batılı ülke için bu durumun psikolojik ve sosyolojik bir sorun olarak ciddiye alınmasına neden olmuştur (Hatipoğlu-Sümer ve Aydın 2000). Ergenler, akran zorbalığına hem maruz kalan, hem de uygulayan durumundadırlar. Yapılan bir araştırmada ilköğretim 5. ve 6. sınıf öğrencilerinin %23’ünün ya kurban ya zorba durumunda ya da her iki davranışı birden sergiledikleri belirlenmiştir( Pekel-Uludağlı N ve Uçanok Z 2005 ). Benzer bir araştırmada ise lise öğrencilerinin okul hayatları boyunca ayda en az 1–2 kez zorbalığa maruz kaldıkları saptanmıştır (Wilson, Rosenthal ve Austin 2003).
Hayatın her alanında rastlanan şiddet ergenler arasında endişe verici boyutlara ulaşmıştır. Denver, Colombia; Jonesboro ve Arjantin’deki yerel okullarda ergenler üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda en yoğun şiddet şekli olarak cinayetin görülmesi de bu durumun önemini bir kez daha vurgulamaktadır. Ülkemizde cinayet gibi aşırı şiddet davranışının çok yüksek oranda olmamasına rağmen, adli istatistikler ergenlerde adam öldürme, dövme eylemleriyle ön plana çıkan şiddetin her geçen gün artış gösterdiğine işaret etmektedir (Hatipoğlu-Sümer ve Aydın 2000). Yazında akran zorbalığı olarak isimlendirilen bu eylemlerin sıklığı ve şiddeti kişiden kişiye değişmekle beraber; okul yolunda fiziksel veya lafla taciz, tehdit, grup halinde saldırı, alay etme, dayak, cinayet, silah kullanma ve belki de henüz karşımıza çıkmamış birçok şekilde görülebilir (Astor ve Meyer 2001). Bunlar arasından en çok görülen zorbalık türlerinden birisi sözlü sataşma veya laf atmadır (Özönder 2005). Ebeveynler tarafından bazen gülüp geçilen, hatta çocuğun kendisini koruması diye yorumlanıp onay gören sözlü sataşmayla ergen; akranlarına öfke, utanç ve küçük düşürme gibi duygular yaşatmayı hedeflemektedir (Warm 1997). Dünya genelinde endişe uyandıran bir sorun olarak ergenlerin akranları arası başvurduğu zorbalık sadece fiziksel şiddetle sınırlı kalmayıp, psikolojik etki yaratan diğer türleriyle de karşımıza çıkmaktadır. Bunlar toplum tarafından dışlanma ve akran ilişkilerine yönelik zorbalık gibi dolaylı şekillerde de olabilmektedir (Land 2003).
Kimler başvuruyor ya da maruz kalıyor çocukluk çağının saldırgan ve kabadayı davranışlarına sorusuna yanıt arayan kültürel araştırmalar; okullarına veya toplumlarına yeni gelen kişilerin güçsüz, yalnız ve sessiz olarak algılanmalarının, zorba kişiler tarafından daha fazla şiddete maruz kalmalarına neden olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırma sonuçlarına göre, bu yeni gelen kişiler kısa sürede üyelerini sapkınlık için cesaretlendiren, çatışma yaratan veya diğer problemli davranışlar gösteren akran gruplarına kabul edilmekte veya çatışmaya devam etmektedirler (Haynie ve South 2005). Zorba kişiler ise genellikle birkaç yakın arkadaşa sahip olmakta, arkadaşlarıyla daha az yakın ilişki kurmakta ve sosyal bağların merkezinde olmaktan kaçınmaktadırlar (Haynie ve South 2005). Ayrıca okuldan atılan veya uzaklaştırılan çocukların çeşitli şiddet türlerine başvurdukları bulunmuştur (Pişkin 2002).
Zorbalığın belki de en acı verici yanı geride bıraktıklarıdır. Akranlar arasında başvurulan zorbalığın hem kurban hem de davranışı uygulayan ergende uzun ya da kısa vadeli oldukça olumsuz etkileri gözlenmektedir (Neary ve Joseph 1994). Zorba davranışı uygulayan ve maruz kalanın kendilerini algılayış şekillerine bakıldığında; kaygı düzeylerinin yükseldiği, benlik değerlerinin düştüğü ve bu durumu arkadaş çevresi için kabul ya da dışlanma ölçütü olarak gördükleri sonucuna ulaşılmıştır (Kapıkıran-Acun N ve Fiyakalı 2005). Bir başka araştırmada zorba davranışlarda bulunan ergenlerin akranlarına karşı işbirliğine kapalı, düşmanca ve saldırgan bir tutum sergiledikleri, güvensiz oldukları ve okula uyumlarının az olduğu, kurban durumundakilerin ise daha fazla kaygılı, depresif, içe dönük ve sessiz kişiler oldukları bulunmuştur (Bayraktar 2006). Erkek çocuklar kızlara göre daha çok zorba davranışlar sergilemekte, fakat maruz kalanlara bakıldığında kızlarla erkekler arasındaki farkın az olduğu görülmektedir. Erkek çocuklarda daha çok fiziksel saldırganlık ve doğrudan yapılan zorbalık gözlemlenirken kızlarda ise ilişkisel saldırganlık ve dolaylı zorbalık gözlemlenmektedir. Tehdit etme ve fiziksel saldırganlık erkeklerde, kişisel eşya alma ise kızlarda daha yaygındır ( Bayraktar 2006 ). Hem maruz kalan hem de uygulayan erkeklerin daha çok kaygı, depresyon, yeme bozuklukları ve psikosomatik semptomlar gösterdikleri görülmektedir (Kaltiala-Heino ve ark 2003). Bu tip saldırgan davranışlar ve aşırı sinirlilik, akademik başarısızlık, okuldan kaçma ve okuldan ayrılma gibi sonuçlara yol açmaktadır (Kazdin 1996). Ayrıca zorba davranışlarda bulunan ergenler ilerleyen zamanlarda çocuk ve yetişkin suçluluğuna ve alkol kötüye kullanımına daha fazla yatkın hale gelmektedirler (Haynie ve ark 2001).
Türkiye’de zorbalıkla ilgili çalışmaların sayısı konunun ciddiyet kazanmasına bağlı olarak her geçen gün artmaktadır. Kapcı’nın (2004) yaptığı bir çalışmada en sık görülen zorbalık türleri araştırılmıştır. Araştırmada bu davranışlar; itme, ad takma, alay etme ve cinsellik içeren sözler söyleme olarak belirtilmiştir. Başka bir çalışmada ise, zorbalık ilk ve orta öğretim kurumları düzeyinde ele alınmış ve görüldüğü ortamlara ilişkin bilgiler idareci ve öğretmenlerden elde edilmiştir (Çınkır ve Karaman-Kepenekçi 2003). Yakın tarihli bir çalışmada ise annenin eğitim düzeyi arttıkça çocuklarda maruz kalma oranının arttığı sonucuna ulaşılması şaşırtıcı bir bulgu olarak dikkati çekmektedir (Kapıkıran-Acun N ve Fiyakalı 2005).
Bu çalışmada ilköğretim ve lisedeki öğrencilerin akran zorbalığına maruz kalma ve bu davranışları uygulama sıklıklarını belirleyerek; yaş, cinsiyet ve gelir durumu açısından ilköğretim ve lise öğrencileri arasındaki benzerlik ve farklılaşma düzeylerine bakılması hedeflenmiştir.
Örneklem
Bu araştırmaya Mersin, Hatay ve İstanbul illerinin değişik semtlerindeki 11 okuldan 2883 öğrenci katılmıştır. Örneklem ilköğretim 6, 7, 8 ve lise 1, 2, 3. Sınıf öğrencilerinden oluşmaktadır. Öğrencilerin 1414’ü kız ( %49) ve 1469’u erkektir (%51). Örneklemin temsil ediciliğini sağlamak amacıyla normal okulların yanı sıra özel okulda okuyan öğrencilerin de katılımı sağlanmıştır. Gruplar arası yaş ortalaması 15,01’dir.
Veri Toplama Araçları
Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği: Yürütülen çalışmada okul çocuklarının akran zorbalığına hedef olma durumlarını belirtmek amacıyla Mynard ve Joseph’in (2000) oluşturduğu ölçek temelinde Gültekin ve Sayıl’ın (2005) geliştirdikleri “Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği” kullanılmıştır.
Akran zorbalığını belirleme ölçeği 5 faktörlü olup “korkutma/sindirme”, “açık saldırı”, “alay”, “ilişkisel saldırı” ve kişisel eşyalara saldırı” alt ölçeklerinden meydana gelmektedir. Toplam 28 maddeden oluşan ölçekte her maddenin iki alt sorusu bulunmaktadır. Bu sorular 1a-1b şeklinde nitelendirilmiştir. Her bir alt sorunun “hiçbir zaman”, “bir kere” ve “birden fazla” seçenekleri bulunmaktadır. Katılımcılardan bu seçeneklerden kendilerine en uygun olanı seçmeleri istenmiştir. 1a-27a’ya kadar olan sorular kişilerin akran zorbalığına ne kadar maruz kaldıklarını, 1b-27b arası kısım ise kişilerin ne kadar akranlarına zorba davranışlar gösterdikleri sorulmaktadır. 28a’da kişilerin bu davranışları hangi cinsten daha çok gördükleri, 28b’de ise bu davranışı hangi cinse daha çok yaptıkları sorulmuştur. Seçenek olarak da “çoğunlukla kızlar”, “çoğunlukla erkekler” ve “hem kızlar hem erkekler” verilmiştir.
Ölçeğin güvenirliği Croanbach alpha iç tutarlılık kat sayısı cinsinden hesaplanmış ve korkutma/sindirme için .73, açık saldırı için .72, alay için .68, ilişkisel saldırı için .72 ve kişisel eşyalara saldırı için .67 olarak bulunmuştur. Geçerliğe bakıldığında ölçüt geçerliği temel alınarak öğrencilerin bildirimleri ile akran zorbalığına maruz kalan ve kalmayanların ayırt edilip edilemediği incelenmiştir. Bulgulara göre geçerlik ve güvenirlik yeterli görülmektedir (Gültekin ve Sayıl 2005).
Bilgi Formu: Araştırmada ölçekle birlikte bir bilgi formu kullanılmıştır. Bu form yaş, cinsiyet, kardeş sayısı, ekonomik düzey gibi sosyo-demografik özellikleri belirlemeye yönelik sorulardan oluşmuştur.
İşlem
Araştırma, çocuklara uygun oldukları ders saatlerinde okul yönetiminin izniyle uygulanmıştır. Uygulama sınıflarda toplu olarak yapılmıştır. Öğrencilere ölçekleri dağıtmadan önce gerekli açıklamalar yapılmış ve bu ölçekle akranlarıyla olan ilişkilerinin araştırıldığı söylenmiştir. Sosyal beğenirlikten etkilenebilecekleri düşünülerek zorbalık kelimesinin kullanılmamasına özen gösterilmiştir. Ayrıca öğrencilerden ölçeklerin üzerine kesinlikle isimlerini yazmamaları istenmiş, içten olmaları sağlanmaya çalışılmış ve verdikleri yanıtların gizliliği konusunda güvence verilmiştir. Uygulamanın ardından çocuklara gösterdikleri işbirliğinden ötürü teşekkür edilmiştir.
Örneklemde normal dağılım sağlanamadığı için parametrik testler kullanılamamıştır. Gruplar arasındaki farkları görebilmek için Kruskal Wallis testi kullanılmıştır. Anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alınmıştır. Ayrıca cinsiyetler arasındaki farkları belirlerken de Mann Whitney U testi kullanılmıştır.
Çocuklar arasında korkutma/sindirme davranışına maruz kalma sıklığı yaşa göre ele alındığında 12 yaş grubundaki öğrencilerin 14,15 ve 16 yaş gruplarındaki öğrencilerle arasında anlamlı bir farklılık bulgulanmıştır (Kruskal -Wallis H4,2883= 50,38; p=.00). Korkutma davranışına en çok maruz kalanlar 12 yaş grubundaki öğrenciler olarak gözlenmiştir. Korkutma davranışında bulunmaya bakıldığında ise 12 ve 14 yaş arasında anlamlı bir farklılık elde edilmiştir ve bu davranış en çok 12 yaş grubu öğrencileri tarafından sergilenmektedir (Kruskal -Wallis H4,2883= 22,79; p=.00). Yaş değişkeniyle ilgini sonuçlar tablo 1’de sunulmaktadır.
Alay etme davranışına maruz kalma durumu yaşla beraber incelendiğinde 12 yaş grubundakilerin diğer tüm yaş gruplarıyla ve 13 yaş grubundakilerin de kendinden büyük yaş gruplarıyla aralarında farklılık bulgulanmıştır. En çok alay edilen 12 yaş grubu olarak gözlemlenmiştir (Kruskal -Wallis H4,2883= 124,63; p=.00). 12 yaş grubundakiler 14 ve 15 yaş gruplarındakilerden, 13 yaş grubundakiler 14 yaş grubundakilerden, 14 yaş grubundakiler de 16 yaş grubundakilerden daha çok alay etme davranışını sergilemektedir. Bu davranışa en çok başvuranlar ise 12 yaş grubundakilerdir (Kruskal -Wallis H4,2883= 54,49; p=.00) .
Açık saldırıya maruz kalmada gruplar arası farklılık bulunmuştur. 12 ve 13 yaş grubundakiler ile kendilerinden büyük gruplardakiler arasında anlamlı bir farklılık gözlenmiştir. En çok maruz kalan 12 yaş grubudur (Kruskal -Wallis H4,2883= 143,69; p=.00) . Açık saldırıda bulunma durumunda ise 12 yaş ile 14, 15 ve 16 yaş grupları arasında ve 13–14 yaş grupları arasında farklılaşma bulunmuştur. Burada da en çok açık saldırıda bulunan 12 yaş grubudur (Kruskal -Wallis H4,2883= 47,12; p=.00).
Çocuğun sosyal ilişkilerinin bozulması anlamında ilişkisel saldırıya maruz kalma ve yaş değişkeni arasındaki ilişkiye bakıldığında 12 yaş grubundakilerle 14, 15 ve 16 yaş gruplarındakiler arasında; 13 yaş grubundakiler ile de kendilerinden büyük yaş grupları arasında anlamlı bir farklılık saptanmıştır. En çok maruz kalan 12 yaş grubundakiler olarak belirlenmiştir (Kruskal -Wallis H4,2883= 45,37; p=.00). 12 yaş grubu bu davranışı en fazla sergilemektedir (Kruskal -Wallis H4,2883= 20,34; p=.00).
Kişisel eşyalara zarar verme davranışına maruz kalma, yaş değişkeni ile birlikte incelendiğinde 12, 13 ve 14 yaş grubundakilerle kendilerinden büyük yaş grupları ile aralarında anlamlı bir farklılık elde edilmiştir. 12 yaş grubu bu davranışa en çok maruz kalan kesimi oluşturmaktadır (Kruskal -Wallis H4,2883= 60,10; p=.00). En çok 12 yaş grubu öğrencileri kişisel eşyalara zarar vermektedir (Kruskal -Wallis H4,2883=76; p=.00).
Gelir düzeylerine göre ele alındığında korkutma davranışına maruz kalmada gruplar arası farklılığa rastlanılmamıştır (Kruskal -Wallis H2,2883=5,52; p=.06). Korkutma davranışında bulunma da düşük ve yüksek gelir düzeyleri; orta ve yüksek gelir düzeyleri arası farklılık bulgulanmıştır. Bu davranışta bulunan orta gelir düzeyindekilerdir (Kruskal -Wallis H2,2883= 31,53; p=.00). Gelir değişkeniyle ilgili sonuçlar tablo 2’de sunulmaktadır.
Alay etme davranışına maruz kalmada düşük ve yüksek gelir düzeylerindekiler; orta ve yüksek gelir düzeylerindekiler arasında farklılık bulgulanmıştır. En çok maruz kalan üst gelir düzeyindeki öğrencilerdir (Kruskal -Wallis H2,2883=16,03; p=.00). Alay etme davranışını sergilemede ise düşük gelir düzeyindekiler diğer gelir düzeyindekilerle; orta gelir düzeyindekiler ise yüksek gelir düzeyindekiler ile anlamlı bir farklılık göstermektedir. Bu davranışı en çok sergileyenler de yüksek gelir düzeyinkilerdir (Kruskal -Wallis H2,2883= 56,21; p=.00).
Açık saldırıya maruz kalma orta ve yüksek gelir düzeyindekiler arasında farklılık gösterirken (Kruskal -Wallis H2,2883= 6,05; p=.04) açık saldırıda bulunma ve maruz kalma en sık yüksek gelir düzeyindekilerde görülmektedir (Kruskal -Wallis H2,2883= 40.05;p=.00).
İlişkisel saldırıya maruz kalmada yüksek gelir düzeyindekilerin diğer gruplarla arasında (Kruskal -Wallis H2,2883=17,71; p=.00) ve bu davranışta bulunmada orta ve yüksek gelir düzeyindekiler arasında farklılık bulgulanmıştır (Kruskal -Wallis H2,2883=13,17;p=.00). İlişkisel saldırıda bulunma ve bu davranışa maruz kalma en çok yüksek gelir düzeyindekilerde görülmektedir.
Kişisel eşyalara saldırıya maruz kalma yüksek gelir düzeyindekilerle diğer gruplarla arasında farklılık göstermektedir. Bu duruma en çok yüksek gelir düzeyindekiler maruz kalmaktadır (Kruskal -Wallis H2,2883=20,93; p=.00). Bu davranışta bulunmada orta ve yüksek gelir düzeyindekiler arasında farklılık bulgulanmıştır. En çok üst gelir düzeyindekiler kişisel eşyalara saldırıda bulunmaktadır (Kruskal -Wallis H2,2883= 10,97; p=.00).
Cinsiyet değişkeni, korkutma davranışında bulunma ve bu davranışa maruz kalma; açık saldırıda bulunma ve bu davranışa maruz kalma; ilişkisel saldırıda bulunma son olarak da kişisel eşyalara saldırıda bulunma davranışları arasında anlamlı bir farklılık göstermektedir. Korkutma ve korkutulma, açık saldırı ve açık saldırıya uğrama, ilişkisel saldırıda bulunma davranışı daha çok erkek öğrencilerde gözlenmektedir. Kız öğrenciler ise daha çok kişisel eşyalara saldırıda bulunmaktadır. Cinsiyet değişkeniyle ilgili sonuçlar tablo 3’de verilmiştir.
Bu araştırmada Sayıl ve Gültekin (2005) tarafından geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılmış akran zorbalığı ölçeği kullanılarak ilköğretim 6-7-8 ve lise 1-2-3 öğrencileri arasında zorbalık davranışları ve bu davranışlara maruz kalma incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen bulgular sonucunda ölçekteki bütün faktörler (korkutma, alay etme, açık saldırı, ilişkisel saldırı ve eşyaya saldırı) yaş, cinsiyet ve gelir değişkenleri açısından incelenmiştir.
Araştırma bulgularına bakıldığında, ilköğretim 6. sınıf öğrencilerinin akranlarına yönelik zorba davranışlarda bulunmaları ve bu davranışlara maruz kalmaları diğer gruplara kıyasla daha yüksek bulunmuştur. Başka bir deyişle araştırmadaki en küçük yaş grubunda zorbalık en yüksek seviyede bulunmuştur. Yazındaki çalışmalar da akran zorbalığına hedef olma riskinin yaş büyüdükçe azalma eğilimi gösterdiği bildirilmektedir (Menesini ve ark. 1997, Olweus 1991, Rigby ve ark 1997, Rivers ve Smith 1994, Salmon ve ark. 1998). Diğer bir yazın çalışmasında ise Andreou (2000); Mynard ve Joseph (2000) herhangi bir yaşla zorbalığın azalma bulgusunu elde etmemişlerdir.
Gelir durumuna bakıldığında ise ekonomik durumu iyi olan ergenlerde daha fazla zorba davranışlar ve bu davranışlara maruz kalma görülmektedir. Bunun yanı sıra ilköğretim 4. ve 5. sınıf öğrencilerinin maruz kaldıkları zorbalık türleri (bedensel, sözel, duygusal ve cinsel) ve bunların görülme sıklığı ile ilgili yapılan bir çalışmada sosyo ekonomik düzey (SED) açısından gruplar arasında belirgin farklılıklar bulunmamış, yalnızca, orta SED’den gelen çocukların bedensel zorbalığa daha fazla maruz kaldıkları görülmüştür (Kapcı 2004). Balat ve Akman’nın (2006) 11-18 yaş gençler üzerinde yaptığı bir araştırmada SED’e göre, suça yönelik davranışlar alt testine bakıldığında üst SED’deki lise öğrencilerinin alt ve orta SED’deki lise öğrencilerine göre anlamlı olarak daha yüksek puan aldıkları görülmüştür. Bu bulgu, araştırmadaki SED’i yüksek olanların zorba davranışlarda bulunma oranlarının yüksek olduğu bulgusuyla tutarlılık göstermektedir.
Cinsiyet farklılıklarına bakıldığında erkek öğrencilerde akran zorbalığına maruz kalma ve uygulamanın kız öğrencilerden daha fazla olduğu bulgulanmıştır. Bu sonuç, akran zorbalığına maruz kalma riskinin erkek öğrencilerde daha fazla olduğunun bildirildiği bir çok araştırmayla tutarlılık göstermektedir (Boivin ve Hymel 1997, Rigby ve Slee, 1991, Salmivalli ve ark. 1999, Wolke ve ark. 2001). Bununla birlikte araştırma sonucunda eşyaları en çok çalınan öğrencilerin kız öğrenciler olduğu bulunmuştur.
Bu tip çalışmalar günümüzde önemli bir sorun olan ergenlerdeki zorba davranışların anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Bununla birlikte belirlenen zorba davranışların ortadan kaldırılması için ergenlerle yürütülmesi gereken bir takım çalışmalar ve eğitimler oluşturulmasına ağırlık verilmelidir.
Andreou E (2000) Bully/victim problems and their association with psychosocial constructs
in 8- to 12- year-old Greek school children. Aggressive Behaviour, 26, 49-56.
Avi Astor R ve Meyer A (2001) Elementary- and middle-school teachers' reasoning about intervening in school violence: an examination of violence-prone school subcontexts. J Moral Educ 30: 131-153.
Balat G U ve Akman B (2006) Lise Öğrencilerinin Psikolojik Durumlarının Sosyodemografik Özelliklerine Göre İncelenmesi. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Dergisi. 13(1):3-12
Bayraktar F (2006) İlköğretimde Zorbalık ve Kurban Olma: Ergenlik Öncesi Çocuklarda Zorbaların, Kurbanların, Zorba/Kurbanların ve Katılmayan Grubun Karşılaştırılması. Türk Psikoloji Bülteni, 12(38), 43-58.
Benda B B ve Turney H M (2002) Youthful Violence: Problems and Prospects. Child and Adolescent Social Work Journal, Vol. 19, No. 1.
Boivin L ve Hynel S (1997) Peer experiences and social self-perceptions: A sequential
model. Dev Psychol, 33, 135-145.
Çınkır Ş ve Karaman-Kepenekci Y (2003) Öğrenciler Arası Zorbalık. Kuram Ve
Uygulamada Eğitim Yönetimi. 34, 236-253.
Gökler B (1993) Çağımızda çocuk ve şiddet. Violence and children in contemporary
society. 3P Dergisi 1(4): 33–36.
Gültekin Z ve Sayıl M (2005) Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği Geliştirme Çalışması. Türk Psikoloji Yazıları, 8(15)47-61.
Hatipoğlu-Sümer Z ve Aydın G (2000) Incidence of violence in Turkish schools:A review. Internetional Journal for the advancement of counseling 21: 335-347.
Haynie D L, Nansel T, Eitel P, Davis Crump A, Saylor K, Yu K ve Simmons-Morton B (2001) Bullies, Victims And Bully/Victims: Distinct Groups Of Youth at Risk. Journal of Early Adolescence. 21, 29-49.
Haynie D L ve South S C (2005) Geographic Mobility and Adolescent Violence: Evaluating the Mechanisms. Social Forces, 84(1): 363-376.
Jackson S M, Cram F ve Seymour F W ( 2000 ) Violence and Sexual Coercion in High
School Students’ Dating Relationships. Journal of Family Violence, Vol. 15, No. 1.
Kaltiala-Heinor, Rimpela M, Rantanen P ve Rimpela A (2000) Bullying at School an Indicator of Adolescents at Risk for Mental Disorders. J Adolesc, 23, 661–674.
Kaltiala-Heino R, Kosunen E, Rimpela M (2003) Pubertal timing, sexual behaviour and self-reported depression in middle adolescence. J Adolesc 26(5):531-45.
Kapcı E G (2004) İlköğretim Öğrencilerinin Zorbalığa Maruz Kalma Türünün ve Sıklığının Depresyon, Kaygı ve Benlik Saygısıyla İlişkisi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 37(1), 1-13.
Kapıkıran-Acun N, Fiyakalı C (2005) Lise Öğrencilerinde Akran Baskısı ve Problem Çözme. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi.
Kazdin AE (1996) Conduct disorders in childhooh and adolescense. 2nd edition. Sage Publication Thousand Oaks, California.
Kochenderfer B J, ve Ladd G W (1996) Peer Victimization: Cause or consequenceof
school maladjustment? Child Dev, 67, 710-722.
Land D (2003) Teasing Apart Secondary Students Conceptualizations of Peer Teasing, Bullying and Sexual Harassmen, School Psychology International, Vol. 24
(2), pp. 147-165.
Leach F (2006) Researching Gender Violence in Schools: Methodological and Ethical Considerations. World Development Vol. 34, No. 6, 1129–1147.
Menesini E, Eslea M, Smith P K, Genta M L, Gianet E, Fonzi A, ve Constabile A
(1997) Cross-national comparison of children’s attitudes towards bully/victim
problems in school. Aggressive Behaviour, 23, 245-257.
Mutlu O (2007) Okullarda Şiddet ve Önlenmesi. www.fizikogretmeni.com. Sayı; 16.
Mynard H ve Joseph S (2000) Development of the multidimentional Peer Victimization
Scale. Aggressive Behaviour, 26, 169-178.
Neary A, Joseph S (1994) Peer Victimisation And İts Relationship To Self Concept And
Depression Among Schoolgirls. Personality and Individual Differences, 16, 183-186.
Olweus D (1991) Victimization among children. In R. Baenninger (Ed.), Targets of
Violence and Aggression, pp. 45-102. Elsevier Science Publishers: North Holland.
Özönder C (2005) İlk Öğretim Okullarının 7 ve 8. Sınıflarında Okuyan Öğrencilerin
“Okulda Şiddet” ve “Taciz” Kavramlaştırma İlişkin. Ankara: Türk Eğitim-Sen.
Pekel – Uludağlı N ve Uçanok Z (2005) Akran Zorbalığı Gruplarında Yalnızlık ve Akademik Başarı İle Sosyometrik Statüye Göre Zorba/Kurban Davranış Türleri. Türk Psikoloji Dergisi, 56, 77-92.
Pietrzak D, Petersen G J ve Speaker K M (1998) Perceptions of school violence by
elementary and middle school personnel. Professional School Counseling 1(4): 23–29.
Pişkin M (2002) Okul Zorbalığı: Tanımı, Türleri, İlişkili Olduğu Faktörler Ve Alınabilecek
Önlemler. Kuram Ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 2, 531-562.
Poorasl A M, Vahidi R, Fakhari A, Rostami F ve Dastghiri S (2007) Substance abuse in Iranian high school students. Addict Behav. 32: 622–627.
Quinn GP, Bell-Ellison BA, Loomis W ve ark. (2007) Adolescent Perceptions of Violence: Formative Research Findings From a Focial Marketing Campaign to Reduce Violence Among Middle School Youth. Public Health 121: 357–366.
Rigby K, Cox L, Black G (1997) Cooperativeness and bully/victim problems among
Australian school children. J Soc Psychol 137: 357-368.
Rigby K, Slee PT (1991) Bullying among Australian school children: Reported
behaviour and attitudes toward victims. J Soc Psychol 131: 615-627.
Rivers I, Smith PK (1994) Types of bullying behaviour and their correlates, Aggressive
Behaviour, 20: 359-368.
Salmivalli C, Kaukiannen A, Kaisteniemi L ve ark. (1999) Self-evaluated self-esteem, peer-
evaluated self-esteem, and defensive egotism as predictors of adolescents’ participation in bullying situations. Personality and Social Psychology Bulletin
25: 1268-1278.
Salmon G, James A, Smith DM (1998) Bullying in schools: Self reported anxiety,
depression, and selfesteem in secondary school children. BMJ 317: 924-925.
Smith J, Twemlow SW, Hoover DW ( 1999 ) Bullies, Victims and Bystanders:
A Method of In-School Intervention and Possible Parental Contributions. Child Psychiatry and Hum Dev 30:1.
Warm TR, (1997) The Role of Teasing in Development and Vice Versa, J Dev Behav Pediatr 18: 97-101.
Wilson WC, Rosenthal BS, Austin S (2005) Exposure to community violence and upper respiratory illness in older adolescents. J Adolesc Health 36: 313-319.
Wolke D, Woods S, Standford K, ve ark. (2001) Bullying and victimization of primary school children in England and Germany: Prevalence and school factors. Br J Psychol 92: 673-696.
Tablo 1. Alt Ölçeklerin Yaş Değişkeniyle İlgili Bulguları
Yaş N Rank Anlamlı Fark
Korkutma 12 271 1665* 1557** 12–14, 15, 16*
13 553 1493 1445
14 691 1362 1375 12–14**
15 704 1435 1459
16 664 1396 1442
Alay Etme 12 271 1818 1634 12–13, 14, 15, 16*
13 553 1618 1522 13–14, 15, 16*
14 691 1287 1292 12–14, 15**
15 704 1373 1412 13–14**
16 664 1374 1483 14–16**
Açık Saldırı 12 271 1831 1609 12–13, 14, 15, 16*
13 553 1597 1514 13–14, 15, 16*
14 691 1336 1329
15 704 1380 1434 12–14, 15, 16**
16 664 1329 1438 13–14**
İlişkisel Saldırı 12 271 1647 1496 12–14, 15, 16*
13 553 1562 1487 13–14, 15, 16*
14 691 1370 1373 12–14**
15 704 1381 1438 13–14**
16 664 1396 1456 14–16**
Kişisel Eşyalara 12 271 1658 1499 12–13, 14, 15, 16*
Zarar Verme 13 553 1518 1421 13–14, 15*
14 691 1284 1363 14–15, 16*
15 704 1427 1479 12–14**
16 664 1470 1477 14–15**
14–16**
*Akran zorbalığına maruz kalma
**Akran zorbalığında bulunma
Tablo 2. Alt Ölçeklerin Gelir Değişkeniyle İlgili Bulguları
Gelir Düzeyi N Rank Anlamlı Fark
Korkutma Düşük 904 1433* 1405**
Orta 1466 1426 1421 Düşük-Yüksek**
Yüksek 513 1501 1565 Orta- Yüksek **
Alay Etme Düşük 904 1403 1335 Düşük- Yüksek *
Orta 1466 1421 1436 Orta- Yüksek *
Yüksek 513 1568 1646 Düşük-Orta, Yük.**
Orta- Yüksek **
Açık Saldırı Düşük 904 1438 1382 Orta- Yüksek *
Orta 1466 1420 1423 Düşük- Yüksek **
Yüksek 513 1510 1599 Orta- Yüksek **
İlişkisel Düşük 904 1400 1427 Düşük- Yüksek *
Saldırı Orta 1466 1425 1425 Orta- Yüksek *
Yüksek 513 1561 1516 Orta- Yüksek **
Kişisel Eş. Düşük 904 1382 1427 Düşük- Yüksek *
Zarar Verme Orta 1466 1433 1428 Orta- Yüksek *
Yüksek 513 1570 1506 Orta- Yüksek **
*Akran zorbalığına maruz kalma
**Akran zorbalığında bulunma
Tablo 3.Cinsiyete göre Mann Whitney U testi
0.07
0.38
0.32
0.03*
0.34
* p<0.05
**p<0.01
İnsanoğlunun en ilkel silahlarından şiddet; düşmanlık ve öfke duygularının, kişilere veya nesnelere yönelik fiili, yıkıcı, fiziksel zor yoluyla dile getirilmesidir. Bu haliyle her türlü çatışma ilişkisinde (ailede, okulda, gruplar, ırklar, vb. arasında) rastlanan şiddet, saldırganlığın özgürlüğü, insan iradesini hiçe sayan en ileri, en aşırı boyutudur (Gökler 1993).
Günümüzde şiddet, her şeyin tek çözümüymüş gibi her yaş grubunun ilk olarak başvurduğu ve gerek görsel gerek yazılı basında hatta otobüste, sokakta ve her yerde duyduğumuz ve her an karşımıza çıkabilen bir eylem haline gelmiştir. Son zamanlarda okul gibi davranışlarımızın ve düşüncelerimizin geliştiği yerlerde, yetişkin birer birey olmaya hazırlanan ergenler ve hatta belki de onları model alan ilköğretim öğrencilerinin sorunların çözümünde, tepkilerin belli edilmesinde fiziksel ve sözlü saldırılara başvurması dikkat çekicidir. Küçük dünyalarındaki büyük problemlerini ölümü bile normalleştirerek çözmeleri acı bir şekilde tüm dikkatin ergenlerin akranlar arası kullandığı şiddete odaklanmasına sebep olmuştur. Şiddetin en çok görüldüğü yerlerden birisinin okullar olmasının nedeni şiddetin gelişimsel risk faktörü olarak görülmesi olabilir. Yapılan araştırmaların artan yaşla birlikte şiddetin de arttığını göstermesi okullarda şiddetin yaşa bağlı olarak arttığını desteklemektedir (Pietrzak, Petersen ve Speaker 1998). Okullarda başvurulan şiddet toplumsal şiddetin bir uzantısı olarak görülmektedir. Bu şiddet eylemleri bireysel olabileceği gibi grup halinde yani çete olarak da görülebilmektedir (Pişkin 2002).
Ergenlerde şiddet, akranlar arası yaşanan zorbalık şeklinde ön plana çıkmaktadır. Öfke ve saldırganlığın en fazla görüldüğü dönemin ergenlik olması ve bunun uçlarda yaşanarak davranım bozukluğu ve suç boyutlarına ulaşması pek çok Batılı ülke için bu durumun psikolojik ve sosyolojik bir sorun olarak ciddiye alınmasına neden olmuştur (Hatipoğlu-Sümer ve Aydın 2000). Ergenler, akran zorbalığına hem maruz kalan, hem de uygulayan durumundadırlar. Yapılan bir araştırmada ilköğretim 5. ve 6. sınıf öğrencilerinin %23’ünün ya kurban ya zorba durumunda ya da her iki davranışı birden sergiledikleri belirlenmiştir( Pekel-Uludağlı N ve Uçanok Z 2005 ). Benzer bir araştırmada ise lise öğrencilerinin okul hayatları boyunca ayda en az 1–2 kez zorbalığa maruz kaldıkları saptanmıştır (Wilson, Rosenthal ve Austin 2003).
Hayatın her alanında rastlanan şiddet ergenler arasında endişe verici boyutlara ulaşmıştır. Denver, Colombia; Jonesboro ve Arjantin’deki yerel okullarda ergenler üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda en yoğun şiddet şekli olarak cinayetin görülmesi de bu durumun önemini bir kez daha vurgulamaktadır. Ülkemizde cinayet gibi aşırı şiddet davranışının çok yüksek oranda olmamasına rağmen, adli istatistikler ergenlerde adam öldürme, dövme eylemleriyle ön plana çıkan şiddetin her geçen gün artış gösterdiğine işaret etmektedir (Hatipoğlu-Sümer ve Aydın 2000). Yazında akran zorbalığı olarak isimlendirilen bu eylemlerin sıklığı ve şiddeti kişiden kişiye değişmekle beraber; okul yolunda fiziksel veya lafla taciz, tehdit, grup halinde saldırı, alay etme, dayak, cinayet, silah kullanma ve belki de henüz karşımıza çıkmamış birçok şekilde görülebilir (Astor ve Meyer 2001). Bunlar arasından en çok görülen zorbalık türlerinden birisi sözlü sataşma veya laf atmadır (Özönder 2005). Ebeveynler tarafından bazen gülüp geçilen, hatta çocuğun kendisini koruması diye yorumlanıp onay gören sözlü sataşmayla ergen; akranlarına öfke, utanç ve küçük düşürme gibi duygular yaşatmayı hedeflemektedir (Warm 1997). Dünya genelinde endişe uyandıran bir sorun olarak ergenlerin akranları arası başvurduğu zorbalık sadece fiziksel şiddetle sınırlı kalmayıp, psikolojik etki yaratan diğer türleriyle de karşımıza çıkmaktadır. Bunlar toplum tarafından dışlanma ve akran ilişkilerine yönelik zorbalık gibi dolaylı şekillerde de olabilmektedir (Land 2003).
Kimler başvuruyor ya da maruz kalıyor çocukluk çağının saldırgan ve kabadayı davranışlarına sorusuna yanıt arayan kültürel araştırmalar; okullarına veya toplumlarına yeni gelen kişilerin güçsüz, yalnız ve sessiz olarak algılanmalarının, zorba kişiler tarafından daha fazla şiddete maruz kalmalarına neden olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırma sonuçlarına göre, bu yeni gelen kişiler kısa sürede üyelerini sapkınlık için cesaretlendiren, çatışma yaratan veya diğer problemli davranışlar gösteren akran gruplarına kabul edilmekte veya çatışmaya devam etmektedirler (Haynie ve South 2005). Zorba kişiler ise genellikle birkaç yakın arkadaşa sahip olmakta, arkadaşlarıyla daha az yakın ilişki kurmakta ve sosyal bağların merkezinde olmaktan kaçınmaktadırlar (Haynie ve South 2005). Ayrıca okuldan atılan veya uzaklaştırılan çocukların çeşitli şiddet türlerine başvurdukları bulunmuştur (Pişkin 2002).
Zorbalığın belki de en acı verici yanı geride bıraktıklarıdır. Akranlar arasında başvurulan zorbalığın hem kurban hem de davranışı uygulayan ergende uzun ya da kısa vadeli oldukça olumsuz etkileri gözlenmektedir (Neary ve Joseph 1994). Zorba davranışı uygulayan ve maruz kalanın kendilerini algılayış şekillerine bakıldığında; kaygı düzeylerinin yükseldiği, benlik değerlerinin düştüğü ve bu durumu arkadaş çevresi için kabul ya da dışlanma ölçütü olarak gördükleri sonucuna ulaşılmıştır (Kapıkıran-Acun N ve Fiyakalı 2005). Bir başka araştırmada zorba davranışlarda bulunan ergenlerin akranlarına karşı işbirliğine kapalı, düşmanca ve saldırgan bir tutum sergiledikleri, güvensiz oldukları ve okula uyumlarının az olduğu, kurban durumundakilerin ise daha fazla kaygılı, depresif, içe dönük ve sessiz kişiler oldukları bulunmuştur (Bayraktar 2006). Erkek çocuklar kızlara göre daha çok zorba davranışlar sergilemekte, fakat maruz kalanlara bakıldığında kızlarla erkekler arasındaki farkın az olduğu görülmektedir. Erkek çocuklarda daha çok fiziksel saldırganlık ve doğrudan yapılan zorbalık gözlemlenirken kızlarda ise ilişkisel saldırganlık ve dolaylı zorbalık gözlemlenmektedir. Tehdit etme ve fiziksel saldırganlık erkeklerde, kişisel eşya alma ise kızlarda daha yaygındır ( Bayraktar 2006 ). Hem maruz kalan hem de uygulayan erkeklerin daha çok kaygı, depresyon, yeme bozuklukları ve psikosomatik semptomlar gösterdikleri görülmektedir (Kaltiala-Heino ve ark 2003). Bu tip saldırgan davranışlar ve aşırı sinirlilik, akademik başarısızlık, okuldan kaçma ve okuldan ayrılma gibi sonuçlara yol açmaktadır (Kazdin 1996). Ayrıca zorba davranışlarda bulunan ergenler ilerleyen zamanlarda çocuk ve yetişkin suçluluğuna ve alkol kötüye kullanımına daha fazla yatkın hale gelmektedirler (Haynie ve ark 2001).
Türkiye’de zorbalıkla ilgili çalışmaların sayısı konunun ciddiyet kazanmasına bağlı olarak her geçen gün artmaktadır. Kapcı’nın (2004) yaptığı bir çalışmada en sık görülen zorbalık türleri araştırılmıştır. Araştırmada bu davranışlar; itme, ad takma, alay etme ve cinsellik içeren sözler söyleme olarak belirtilmiştir. Başka bir çalışmada ise, zorbalık ilk ve orta öğretim kurumları düzeyinde ele alınmış ve görüldüğü ortamlara ilişkin bilgiler idareci ve öğretmenlerden elde edilmiştir (Çınkır ve Karaman-Kepenekçi 2003). Yakın tarihli bir çalışmada ise annenin eğitim düzeyi arttıkça çocuklarda maruz kalma oranının arttığı sonucuna ulaşılması şaşırtıcı bir bulgu olarak dikkati çekmektedir (Kapıkıran-Acun N ve Fiyakalı 2005).
Bu çalışmada ilköğretim ve lisedeki öğrencilerin akran zorbalığına maruz kalma ve bu davranışları uygulama sıklıklarını belirleyerek; yaş, cinsiyet ve gelir durumu açısından ilköğretim ve lise öğrencileri arasındaki benzerlik ve farklılaşma düzeylerine bakılması hedeflenmiştir.
YÖNTEM
Bu araştırmaya Mersin, Hatay ve İstanbul illerinin değişik semtlerindeki 11 okuldan 2883 öğrenci katılmıştır. Örneklem ilköğretim 6, 7, 8 ve lise 1, 2, 3. Sınıf öğrencilerinden oluşmaktadır. Öğrencilerin 1414’ü kız ( %49) ve 1469’u erkektir (%51). Örneklemin temsil ediciliğini sağlamak amacıyla normal okulların yanı sıra özel okulda okuyan öğrencilerin de katılımı sağlanmıştır. Gruplar arası yaş ortalaması 15,01’dir.
Veri Toplama Araçları
Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği: Yürütülen çalışmada okul çocuklarının akran zorbalığına hedef olma durumlarını belirtmek amacıyla Mynard ve Joseph’in (2000) oluşturduğu ölçek temelinde Gültekin ve Sayıl’ın (2005) geliştirdikleri “Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği” kullanılmıştır.
Akran zorbalığını belirleme ölçeği 5 faktörlü olup “korkutma/sindirme”, “açık saldırı”, “alay”, “ilişkisel saldırı” ve kişisel eşyalara saldırı” alt ölçeklerinden meydana gelmektedir. Toplam 28 maddeden oluşan ölçekte her maddenin iki alt sorusu bulunmaktadır. Bu sorular 1a-1b şeklinde nitelendirilmiştir. Her bir alt sorunun “hiçbir zaman”, “bir kere” ve “birden fazla” seçenekleri bulunmaktadır. Katılımcılardan bu seçeneklerden kendilerine en uygun olanı seçmeleri istenmiştir. 1a-27a’ya kadar olan sorular kişilerin akran zorbalığına ne kadar maruz kaldıklarını, 1b-27b arası kısım ise kişilerin ne kadar akranlarına zorba davranışlar gösterdikleri sorulmaktadır. 28a’da kişilerin bu davranışları hangi cinsten daha çok gördükleri, 28b’de ise bu davranışı hangi cinse daha çok yaptıkları sorulmuştur. Seçenek olarak da “çoğunlukla kızlar”, “çoğunlukla erkekler” ve “hem kızlar hem erkekler” verilmiştir.
Ölçeğin güvenirliği Croanbach alpha iç tutarlılık kat sayısı cinsinden hesaplanmış ve korkutma/sindirme için .73, açık saldırı için .72, alay için .68, ilişkisel saldırı için .72 ve kişisel eşyalara saldırı için .67 olarak bulunmuştur. Geçerliğe bakıldığında ölçüt geçerliği temel alınarak öğrencilerin bildirimleri ile akran zorbalığına maruz kalan ve kalmayanların ayırt edilip edilemediği incelenmiştir. Bulgulara göre geçerlik ve güvenirlik yeterli görülmektedir (Gültekin ve Sayıl 2005).
Bilgi Formu: Araştırmada ölçekle birlikte bir bilgi formu kullanılmıştır. Bu form yaş, cinsiyet, kardeş sayısı, ekonomik düzey gibi sosyo-demografik özellikleri belirlemeye yönelik sorulardan oluşmuştur.
İşlem
Araştırma, çocuklara uygun oldukları ders saatlerinde okul yönetiminin izniyle uygulanmıştır. Uygulama sınıflarda toplu olarak yapılmıştır. Öğrencilere ölçekleri dağıtmadan önce gerekli açıklamalar yapılmış ve bu ölçekle akranlarıyla olan ilişkilerinin araştırıldığı söylenmiştir. Sosyal beğenirlikten etkilenebilecekleri düşünülerek zorbalık kelimesinin kullanılmamasına özen gösterilmiştir. Ayrıca öğrencilerden ölçeklerin üzerine kesinlikle isimlerini yazmamaları istenmiş, içten olmaları sağlanmaya çalışılmış ve verdikleri yanıtların gizliliği konusunda güvence verilmiştir. Uygulamanın ardından çocuklara gösterdikleri işbirliğinden ötürü teşekkür edilmiştir.
BULGULAR
Çocuklar arasında korkutma/sindirme davranışına maruz kalma sıklığı yaşa göre ele alındığında 12 yaş grubundaki öğrencilerin 14,15 ve 16 yaş gruplarındaki öğrencilerle arasında anlamlı bir farklılık bulgulanmıştır (Kruskal -Wallis H4,2883= 50,38; p=.00). Korkutma davranışına en çok maruz kalanlar 12 yaş grubundaki öğrenciler olarak gözlenmiştir. Korkutma davranışında bulunmaya bakıldığında ise 12 ve 14 yaş arasında anlamlı bir farklılık elde edilmiştir ve bu davranış en çok 12 yaş grubu öğrencileri tarafından sergilenmektedir (Kruskal -Wallis H4,2883= 22,79; p=.00). Yaş değişkeniyle ilgini sonuçlar tablo 1’de sunulmaktadır.
Alay etme davranışına maruz kalma durumu yaşla beraber incelendiğinde 12 yaş grubundakilerin diğer tüm yaş gruplarıyla ve 13 yaş grubundakilerin de kendinden büyük yaş gruplarıyla aralarında farklılık bulgulanmıştır. En çok alay edilen 12 yaş grubu olarak gözlemlenmiştir (Kruskal -Wallis H4,2883= 124,63; p=.00). 12 yaş grubundakiler 14 ve 15 yaş gruplarındakilerden, 13 yaş grubundakiler 14 yaş grubundakilerden, 14 yaş grubundakiler de 16 yaş grubundakilerden daha çok alay etme davranışını sergilemektedir. Bu davranışa en çok başvuranlar ise 12 yaş grubundakilerdir (Kruskal -Wallis H4,2883= 54,49; p=.00) .
Tablo 1 buraya gelecek
Çocuğun sosyal ilişkilerinin bozulması anlamında ilişkisel saldırıya maruz kalma ve yaş değişkeni arasındaki ilişkiye bakıldığında 12 yaş grubundakilerle 14, 15 ve 16 yaş gruplarındakiler arasında; 13 yaş grubundakiler ile de kendilerinden büyük yaş grupları arasında anlamlı bir farklılık saptanmıştır. En çok maruz kalan 12 yaş grubundakiler olarak belirlenmiştir (Kruskal -Wallis H4,2883= 45,37; p=.00). 12 yaş grubu bu davranışı en fazla sergilemektedir (Kruskal -Wallis H4,2883= 20,34; p=.00).
Kişisel eşyalara zarar verme davranışına maruz kalma, yaş değişkeni ile birlikte incelendiğinde 12, 13 ve 14 yaş grubundakilerle kendilerinden büyük yaş grupları ile aralarında anlamlı bir farklılık elde edilmiştir. 12 yaş grubu bu davranışa en çok maruz kalan kesimi oluşturmaktadır (Kruskal -Wallis H4,2883= 60,10; p=.00). En çok 12 yaş grubu öğrencileri kişisel eşyalara zarar vermektedir (Kruskal -Wallis H4,2883=76; p=.00).
Tablo 2 buraya gelecek
Alay etme davranışına maruz kalmada düşük ve yüksek gelir düzeylerindekiler; orta ve yüksek gelir düzeylerindekiler arasında farklılık bulgulanmıştır. En çok maruz kalan üst gelir düzeyindeki öğrencilerdir (Kruskal -Wallis H2,2883=16,03; p=.00). Alay etme davranışını sergilemede ise düşük gelir düzeyindekiler diğer gelir düzeyindekilerle; orta gelir düzeyindekiler ise yüksek gelir düzeyindekiler ile anlamlı bir farklılık göstermektedir. Bu davranışı en çok sergileyenler de yüksek gelir düzeyinkilerdir (Kruskal -Wallis H2,2883= 56,21; p=.00).
Açık saldırıya maruz kalma orta ve yüksek gelir düzeyindekiler arasında farklılık gösterirken (Kruskal -Wallis H2,2883= 6,05; p=.04) açık saldırıda bulunma ve maruz kalma en sık yüksek gelir düzeyindekilerde görülmektedir (Kruskal -Wallis H2,2883= 40.05;p=.00).
İlişkisel saldırıya maruz kalmada yüksek gelir düzeyindekilerin diğer gruplarla arasında (Kruskal -Wallis H2,2883=17,71; p=.00) ve bu davranışta bulunmada orta ve yüksek gelir düzeyindekiler arasında farklılık bulgulanmıştır (Kruskal -Wallis H2,2883=13,17;p=.00). İlişkisel saldırıda bulunma ve bu davranışa maruz kalma en çok yüksek gelir düzeyindekilerde görülmektedir.
Kişisel eşyalara saldırıya maruz kalma yüksek gelir düzeyindekilerle diğer gruplarla arasında farklılık göstermektedir. Bu duruma en çok yüksek gelir düzeyindekiler maruz kalmaktadır (Kruskal -Wallis H2,2883=20,93; p=.00). Bu davranışta bulunmada orta ve yüksek gelir düzeyindekiler arasında farklılık bulgulanmıştır. En çok üst gelir düzeyindekiler kişisel eşyalara saldırıda bulunmaktadır (Kruskal -Wallis H2,2883= 10,97; p=.00).
Cinsiyet değişkeni, korkutma davranışında bulunma ve bu davranışa maruz kalma; açık saldırıda bulunma ve bu davranışa maruz kalma; ilişkisel saldırıda bulunma son olarak da kişisel eşyalara saldırıda bulunma davranışları arasında anlamlı bir farklılık göstermektedir. Korkutma ve korkutulma, açık saldırı ve açık saldırıya uğrama, ilişkisel saldırıda bulunma davranışı daha çok erkek öğrencilerde gözlenmektedir. Kız öğrenciler ise daha çok kişisel eşyalara saldırıda bulunmaktadır. Cinsiyet değişkeniyle ilgili sonuçlar tablo 3’de verilmiştir.
Tablo 3 buraya gelecek
TARTIŞMA
Araştırma bulgularına bakıldığında, ilköğretim 6. sınıf öğrencilerinin akranlarına yönelik zorba davranışlarda bulunmaları ve bu davranışlara maruz kalmaları diğer gruplara kıyasla daha yüksek bulunmuştur. Başka bir deyişle araştırmadaki en küçük yaş grubunda zorbalık en yüksek seviyede bulunmuştur. Yazındaki çalışmalar da akran zorbalığına hedef olma riskinin yaş büyüdükçe azalma eğilimi gösterdiği bildirilmektedir (Menesini ve ark. 1997, Olweus 1991, Rigby ve ark 1997, Rivers ve Smith 1994, Salmon ve ark. 1998). Diğer bir yazın çalışmasında ise Andreou (2000); Mynard ve Joseph (2000) herhangi bir yaşla zorbalığın azalma bulgusunu elde etmemişlerdir.
Gelir durumuna bakıldığında ise ekonomik durumu iyi olan ergenlerde daha fazla zorba davranışlar ve bu davranışlara maruz kalma görülmektedir. Bunun yanı sıra ilköğretim 4. ve 5. sınıf öğrencilerinin maruz kaldıkları zorbalık türleri (bedensel, sözel, duygusal ve cinsel) ve bunların görülme sıklığı ile ilgili yapılan bir çalışmada sosyo ekonomik düzey (SED) açısından gruplar arasında belirgin farklılıklar bulunmamış, yalnızca, orta SED’den gelen çocukların bedensel zorbalığa daha fazla maruz kaldıkları görülmüştür (Kapcı 2004). Balat ve Akman’nın (2006) 11-18 yaş gençler üzerinde yaptığı bir araştırmada SED’e göre, suça yönelik davranışlar alt testine bakıldığında üst SED’deki lise öğrencilerinin alt ve orta SED’deki lise öğrencilerine göre anlamlı olarak daha yüksek puan aldıkları görülmüştür. Bu bulgu, araştırmadaki SED’i yüksek olanların zorba davranışlarda bulunma oranlarının yüksek olduğu bulgusuyla tutarlılık göstermektedir.
Cinsiyet farklılıklarına bakıldığında erkek öğrencilerde akran zorbalığına maruz kalma ve uygulamanın kız öğrencilerden daha fazla olduğu bulgulanmıştır. Bu sonuç, akran zorbalığına maruz kalma riskinin erkek öğrencilerde daha fazla olduğunun bildirildiği bir çok araştırmayla tutarlılık göstermektedir (Boivin ve Hymel 1997, Rigby ve Slee, 1991, Salmivalli ve ark. 1999, Wolke ve ark. 2001). Bununla birlikte araştırma sonucunda eşyaları en çok çalınan öğrencilerin kız öğrenciler olduğu bulunmuştur.
Bu tip çalışmalar günümüzde önemli bir sorun olan ergenlerdeki zorba davranışların anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Bununla birlikte belirlenen zorba davranışların ortadan kaldırılması için ergenlerle yürütülmesi gereken bir takım çalışmalar ve eğitimler oluşturulmasına ağırlık verilmelidir.
KAYNAKLAR
in 8- to 12- year-old Greek school children. Aggressive Behaviour, 26, 49-56.
Avi Astor R ve Meyer A (2001) Elementary- and middle-school teachers' reasoning about intervening in school violence: an examination of violence-prone school subcontexts. J Moral Educ 30: 131-153.
Balat G U ve Akman B (2006) Lise Öğrencilerinin Psikolojik Durumlarının Sosyodemografik Özelliklerine Göre İncelenmesi. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Dergisi. 13(1):3-12
Bayraktar F (2006) İlköğretimde Zorbalık ve Kurban Olma: Ergenlik Öncesi Çocuklarda Zorbaların, Kurbanların, Zorba/Kurbanların ve Katılmayan Grubun Karşılaştırılması. Türk Psikoloji Bülteni, 12(38), 43-58.
Benda B B ve Turney H M (2002) Youthful Violence: Problems and Prospects. Child and Adolescent Social Work Journal, Vol. 19, No. 1.
Boivin L ve Hynel S (1997) Peer experiences and social self-perceptions: A sequential
model. Dev Psychol, 33, 135-145.
Çınkır Ş ve Karaman-Kepenekci Y (2003) Öğrenciler Arası Zorbalık. Kuram Ve
Uygulamada Eğitim Yönetimi. 34, 236-253.
Gökler B (1993) Çağımızda çocuk ve şiddet. Violence and children in contemporary
society. 3P Dergisi 1(4): 33–36.
Gültekin Z ve Sayıl M (2005) Akran Zorbalığını Belirleme Ölçeği Geliştirme Çalışması. Türk Psikoloji Yazıları, 8(15)47-61.
Hatipoğlu-Sümer Z ve Aydın G (2000) Incidence of violence in Turkish schools:A review. Internetional Journal for the advancement of counseling 21: 335-347.
Haynie D L, Nansel T, Eitel P, Davis Crump A, Saylor K, Yu K ve Simmons-Morton B (2001) Bullies, Victims And Bully/Victims: Distinct Groups Of Youth at Risk. Journal of Early Adolescence. 21, 29-49.
Haynie D L ve South S C (2005) Geographic Mobility and Adolescent Violence: Evaluating the Mechanisms. Social Forces, 84(1): 363-376.
Jackson S M, Cram F ve Seymour F W ( 2000 ) Violence and Sexual Coercion in High
School Students’ Dating Relationships. Journal of Family Violence, Vol. 15, No. 1.
Kaltiala-Heinor, Rimpela M, Rantanen P ve Rimpela A (2000) Bullying at School an Indicator of Adolescents at Risk for Mental Disorders. J Adolesc, 23, 661–674.
Kaltiala-Heino R, Kosunen E, Rimpela M (2003) Pubertal timing, sexual behaviour and self-reported depression in middle adolescence. J Adolesc 26(5):531-45.
Kapcı E G (2004) İlköğretim Öğrencilerinin Zorbalığa Maruz Kalma Türünün ve Sıklığının Depresyon, Kaygı ve Benlik Saygısıyla İlişkisi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 37(1), 1-13.
Kapıkıran-Acun N, Fiyakalı C (2005) Lise Öğrencilerinde Akran Baskısı ve Problem Çözme. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi.
Kazdin AE (1996) Conduct disorders in childhooh and adolescense. 2nd edition. Sage Publication Thousand Oaks, California.
Kochenderfer B J, ve Ladd G W (1996) Peer Victimization: Cause or consequenceof
school maladjustment? Child Dev, 67, 710-722.
Land D (2003) Teasing Apart Secondary Students Conceptualizations of Peer Teasing, Bullying and Sexual Harassmen, School Psychology International, Vol. 24
(2), pp. 147-165.
Leach F (2006) Researching Gender Violence in Schools: Methodological and Ethical Considerations. World Development Vol. 34, No. 6, 1129–1147.
Menesini E, Eslea M, Smith P K, Genta M L, Gianet E, Fonzi A, ve Constabile A
(1997) Cross-national comparison of children’s attitudes towards bully/victim
problems in school. Aggressive Behaviour, 23, 245-257.
Mutlu O (2007) Okullarda Şiddet ve Önlenmesi. www.fizikogretmeni.com. Sayı; 16.
Mynard H ve Joseph S (2000) Development of the multidimentional Peer Victimization
Scale. Aggressive Behaviour, 26, 169-178.
Neary A, Joseph S (1994) Peer Victimisation And İts Relationship To Self Concept And
Depression Among Schoolgirls. Personality and Individual Differences, 16, 183-186.
Olweus D (1991) Victimization among children. In R. Baenninger (Ed.), Targets of
Violence and Aggression, pp. 45-102. Elsevier Science Publishers: North Holland.
Özönder C (2005) İlk Öğretim Okullarının 7 ve 8. Sınıflarında Okuyan Öğrencilerin
“Okulda Şiddet” ve “Taciz” Kavramlaştırma İlişkin. Ankara: Türk Eğitim-Sen.
Pekel – Uludağlı N ve Uçanok Z (2005) Akran Zorbalığı Gruplarında Yalnızlık ve Akademik Başarı İle Sosyometrik Statüye Göre Zorba/Kurban Davranış Türleri. Türk Psikoloji Dergisi, 56, 77-92.
Pietrzak D, Petersen G J ve Speaker K M (1998) Perceptions of school violence by
elementary and middle school personnel. Professional School Counseling 1(4): 23–29.
Pişkin M (2002) Okul Zorbalığı: Tanımı, Türleri, İlişkili Olduğu Faktörler Ve Alınabilecek
Önlemler. Kuram Ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 2, 531-562.
Poorasl A M, Vahidi R, Fakhari A, Rostami F ve Dastghiri S (2007) Substance abuse in Iranian high school students. Addict Behav. 32: 622–627.
Quinn GP, Bell-Ellison BA, Loomis W ve ark. (2007) Adolescent Perceptions of Violence: Formative Research Findings From a Focial Marketing Campaign to Reduce Violence Among Middle School Youth. Public Health 121: 357–366.
Rigby K, Cox L, Black G (1997) Cooperativeness and bully/victim problems among
Australian school children. J Soc Psychol 137: 357-368.
Rigby K, Slee PT (1991) Bullying among Australian school children: Reported
behaviour and attitudes toward victims. J Soc Psychol 131: 615-627.
Rivers I, Smith PK (1994) Types of bullying behaviour and their correlates, Aggressive
Behaviour, 20: 359-368.
Salmivalli C, Kaukiannen A, Kaisteniemi L ve ark. (1999) Self-evaluated self-esteem, peer-
evaluated self-esteem, and defensive egotism as predictors of adolescents’ participation in bullying situations. Personality and Social Psychology Bulletin
25: 1268-1278.
Salmon G, James A, Smith DM (1998) Bullying in schools: Self reported anxiety,
depression, and selfesteem in secondary school children. BMJ 317: 924-925.
Smith J, Twemlow SW, Hoover DW ( 1999 ) Bullies, Victims and Bystanders:
A Method of In-School Intervention and Possible Parental Contributions. Child Psychiatry and Hum Dev 30:1.
Warm TR, (1997) The Role of Teasing in Development and Vice Versa, J Dev Behav Pediatr 18: 97-101.
Wilson WC, Rosenthal BS, Austin S (2005) Exposure to community violence and upper respiratory illness in older adolescents. J Adolesc Health 36: 313-319.
Wolke D, Woods S, Standford K, ve ark. (2001) Bullying and victimization of primary school children in England and Germany: Prevalence and school factors. Br J Psychol 92: 673-696.
Tablo 1. Alt Ölçeklerin Yaş Değişkeniyle İlgili Bulguları
Yaş N Rank Anlamlı Fark
Korkutma 12 271 1665* 1557** 12–14, 15, 16*
13 553 1493 1445
14 691 1362 1375 12–14**
15 704 1435 1459
16 664 1396 1442
Alay Etme 12 271 1818 1634 12–13, 14, 15, 16*
13 553 1618 1522 13–14, 15, 16*
14 691 1287 1292 12–14, 15**
15 704 1373 1412 13–14**
16 664 1374 1483 14–16**
Açık Saldırı 12 271 1831 1609 12–13, 14, 15, 16*
13 553 1597 1514 13–14, 15, 16*
14 691 1336 1329
15 704 1380 1434 12–14, 15, 16**
16 664 1329 1438 13–14**
İlişkisel Saldırı 12 271 1647 1496 12–14, 15, 16*
13 553 1562 1487 13–14, 15, 16*
14 691 1370 1373 12–14**
15 704 1381 1438 13–14**
16 664 1396 1456 14–16**
Kişisel Eşyalara 12 271 1658 1499 12–13, 14, 15, 16*
Zarar Verme 13 553 1518 1421 13–14, 15*
14 691 1284 1363 14–15, 16*
15 704 1427 1479 12–14**
16 664 1470 1477 14–15**
14–16**
*Akran zorbalığına maruz kalma
**Akran zorbalığında bulunma
Tablo 2. Alt Ölçeklerin Gelir Değişkeniyle İlgili Bulguları
Gelir Düzeyi N Rank Anlamlı Fark
Korkutma Düşük 904 1433* 1405**
Orta 1466 1426 1421 Düşük-Yüksek**
Yüksek 513 1501 1565 Orta- Yüksek **
Alay Etme Düşük 904 1403 1335 Düşük- Yüksek *
Orta 1466 1421 1436 Orta- Yüksek *
Yüksek 513 1568 1646 Düşük-Orta, Yük.**
Orta- Yüksek **
Açık Saldırı Düşük 904 1438 1382 Orta- Yüksek *
Orta 1466 1420 1423 Düşük- Yüksek **
Yüksek 513 1510 1599 Orta- Yüksek **
İlişkisel Düşük 904 1400 1427 Düşük- Yüksek *
Saldırı Orta 1466 1425 1425 Orta- Yüksek *
Yüksek 513 1561 1516 Orta- Yüksek **
Kişisel Eş. Düşük 904 1382 1427 Düşük- Yüksek *
Zarar Verme Orta 1466 1433 1428 Orta- Yüksek *
Yüksek 513 1570 1506 Orta- Yüksek **
*Akran zorbalığına maruz kalma
**Akran zorbalığında bulunma
Tablo 3.Cinsiyete göre Mann Whitney U testi
Değişken
Erkek Sıra top
Kız Sıra Top
U
Z
p
Er.
N
Kız
N
Korku a
2118919
2038368
960122
3.51284
0.00**
1415
1468
Korku b
2155257
2002029
923783
5.13920
0.00**
Alay a
2080572
2076715
998469
1.79657
Alay b
2059692
2097595
1019349
0.86207
Açık a
2134568
2022719
944473
4.21322
0.00**
Açık b
2153044
2004242
925996
5.04016
0.00**
İlişki a
1952165
2205122
950345
-3.95042
0.00**
İlişki b
2062473
2094814
1016568
0.98654
Eşya a
1994455
2162831
992635
-2.05766
Eşya b
2061680
2095607
1017361
0.95104
* p<0.05
**p<0.01
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "İlköğretim ve Lise Öğrencilerinde Akran Zorbalığı ve Akran Zorbalığına Maruz Kalma" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Psk.Sinem ÇELENK'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Psk.Sinem ÇELENK'in izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
1 Beğeni 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
akran zorbalığı, zorbalığa maruz kalma, şiddet, okulda şiddet, çocuk şiddeti, ergen şiddeti, zorba çocuk, zorba, zorbalık
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
