Önokul ve İlköğretimde Sorumluluk Bilinci Kazandirma Programi Uygulamalari
Özet
Okullarda sunulan Psikolojik Danışma ve Rehberlik hizmetlerinin en önemli işlevlerinden biri de öğrencilerde olumlu yönde davranış değişikliklerinin sağlanabilmesidir ve istendik davranışların kazandırılmasıdır. Bu işlevlerin yerine getirilmesinde okul ortamı önemli bir etkiye sahiptir. Çünkü öğrencilerin zamanlarının önemli bir kısmı okul ortamında geçmektedir; ayrıca okul ortamı öğrenciler için kendi akran gruplarından oluşan önemli sosyal öğrenme ortamlarıdır. Tüm bireylerin, toplumda uyum içinde yaşayabilmeleri , kazanabildikleri sosyal becerileri ile bağlantılıdır. Sosyal beceriler bireyin topluma uyumunu, toplumla bütünleşmesini, yaşıtları ve diğerleri ile etkileşimini kolaylaştırır. Bu nedenle, özellikle okul öncesi dönemde olmak üzere, okullarda sosyal beceri eğitimlerine çok önem verilmelidir. Uygulanan bu programla amaçlanan, öğrencilerin bağımsızlıklarını ve topluma uyumlarını desteklemektir. Bu makalede önokul 5-6 yaş ve ilköğretim 1-2-3. sınıf düzeylerinde yürütülen “Sorumluluk Bilinci Kazandırma Programı” uygulamaları özetlenmiştir.
Anahtar Sözcükler: Sosyal davranış, sosyal beceriler, beceri eğitimi, sorumluluk
Abstract
One of the most important functions of Counseling and Guidance Services in schools is making a student improve his/her behavior and providing positive developments and changes in it. School environment has an important effect on putting this into practice because students spend a great deal of time in school. Moreover, school invironment is important social learning environment which consists of peer groups of students. Living in harmony with society depends on social skills individuals have acquired. These social skills make it easier for an individual to be a harmonious part of society and to interact with people of the same age and others. That is why, utter importance must be given to training social skills in schools, especially in pre-schools. The programme being applied aims at and supports students’ independence and accord with society. In this article you will find a summary of ‘Acquiring Responsibility Awareness’ Programme applied in pre-school (5-6 year-olds) and primary school (1,2,3 grades).
Keywords: Social behaviour, social skills, skills training, responsibility.
I. Giriş
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezinin görevi okuldaki diğer öğretmenlerin görevlerinden ayrıdır, fakat onların çalışmalarını destekleyici niteliktedir.
Okullarda Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik çalışmaları farklı alanlarda yürütülür, bunlar:
Eğitsel rehberlik: Etkili ders çalışma yöntemleri, zamanı iyi kullanma yöntemleri, başarısızlık nedenleri, oryantasyon çalışmaları gibi etkinlikleri kapsar.
Mesleki rehberlik: İlgi ve yetenek alanlarını fark etme, alan seçimi, meslekleri tanıma, sınav sistemleri ile ilgili bilgi verme gibi çalışmalardan oluşur.
Kişisel rehberlik: Arkadaş ve aile ilişkilerini pekiştirme, kendini tanıma, kişisel sorunların çözümünde beceri geliştirme gibi konular yer alır.
Bu alanların, bireyin gelişimini farklı boyutlarda destekleyici ve geliştirici işlevleri bulunmaktadır. Çocuğun içinde bulunduğu gelişim dönemine özgü yerine getirmesi gereken her bir gelişim görevi ile ilgili özellikleri gözden kaçırmayacak biçimde yapılandırılan, Özel Arı Okulları Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi tarafından geliştirilmiş eğitim programları, her yaş grubunda kazanılması beklenen davranışlardan oluşan sosyal becerileri geliştirmeyi amaçlamaktadır.
Sosyal beceriler, bireyin yaşamı boyunca çevresi ile uyum sağlayabilmesinde gereksinim duyacağı önemli davranışları kapsamaktadır. Bireyin sosyal ortamlarda, olumlu sosyal yaşantılar elde etmesini sağlayan öğrenilmiş davranışlardır. Farklı kültürlerde farklı sosyal kuralların olması, her toplumda farklı sosyal davranışların istendik kabul edilmesi, sosyal becerilerin öğrenilmiş davranışlar olduğunu göstermektedir. Bu da, sosyal becerileri yetersiz olan bireylere bu becerilerin öğretilebileceği anlamına gelmektedir (Sucuoğlu ve Çifci, 2001). Bir sosyal becerinin sergilenmesi, birden çok davranışta bulunmayı gerektirebilmekte, bu davranışların tümü sosyal davranış olarak adlandırılmaktadır. Sosyal davranışlar; bireye özgü, gözlenebilen davranışlardır ve sosyal becerilerin alt bileşenleridir. Bu sosyal becerilerden birisi de “sorumluluk kazanma becerisi”dir.
Sorumluluk en geniş anlamıyla, çocuğun yaşına, gelişim düzeyine uygun olarak kendinden beklenenleri yerine getirebilmesi olarak tanımlanabilir. Sorumlulukla ilgili tüm kuramsal yaklaşımlarda, sorumluluğun erken yaşlardan itibaren kazandırılması gereği ile bu konuda okul - aile iş birliğinin önemi üzerinde durulmaktadır.
Sorumluluk kavramının ne olduğuna ilişkin literatürde birçok tanımla karşılaşılmaktadır.
Yavuzer; sorumluluğu, erken çocukluk dönemlerinden başlayarak çocuğun yaşına, cinsiyetine ve gelişim düzeyine uygun olarak görevlerini yerine getirmesi olarak tanımlar (Özen,2001).
Cüceloğlu’na göre, aile sistemi içinde anne ve baba, davranışlarıyla ve sözleriyle sorumlulukla ilgili duygu ve düşüncelerini ifade ederler. Aile içindeki tüm bireyler sorumluluk duygusunu paylaşmak durumundadırlar (Özen,2001).
Bu tanımlara bakıldığında; sorumluluk duygusu, bireyin kendi davranışlarının sorumluluğunu alma, ödev olarak üzerine alınan ya da verilen bir işi sonuna kadar yapma ve bunların sonuçlarını üstlenme olarak değerlendirilebilir.
Psikoloji kuramları sorumluluk kavramının tanımını yapmaya çalışmış ve sorumluluk duygusunun gelişimi ile ilgili çeşitli görüşler ortaya koymuşlardır.
Varoluşçu felsefeye göre, tüm canlılar arasında yalnızca insan, seçme özgürlüğüne sahiptir ve yaptıkların seçimlerin sorumluluğunu alabilir. Sorumluluğun alınması konusunda Sartre, bir insanın dünyadaki tüm eylemlerden kendisini de sorumlu sayması gerektiği görüşündedir. Dostoyevski de benzer biçimde düşünerek “Her insan, herkes karşısında her şeyden sorumludur” demiştir (Dökmen, 2000). Burada vurgulanmak istenen; sorumlu davranış geliştirme sürecinde, öğrencilerin varoluşçu bir yaklaşımla davranarak, geniş bir duyarlılık yelpazesi geliştirmesinin gerekliliğidir. Bu duyarlılığın gelişmemesi, sorumluluğu bir başkasının üzerine atma olayını daha da kolaylaştırmaktadır.
Sosyal psikolojideki “Yükleme Kuramı”na göre çatışmalarda biz, öteki ve üzerinde anlaşılamayan konu olmak üzere üç ayrı öge vardır. Genelde çatışmanın tüm sorumluluğunu ötekinin üzerine atarız ve kendimizi sıyırırız. İşte yukarıda sözü edilen duyarlılık, insanları ötekiler üzerine yoğunlaşmaktan kurtarabilecektir. Belki de önemli olan, sorumluluğu yüklemede dengeyi sağlayabilmektir (Dökmen 2000).
Gerçeklik Terapisi’ ne göre, bireylerin amaçlarına ulaşmada başarılı olabilmeleri için daha gerçekçi ve sorumlu olabilmeleri, davranabilmeleri gerekir. Bunun için de bireylere sorumlu davranabilmelerini sağlayacak biçimde eğitim verilmelidir ( Jones, 1995 ). Bu yaklaşımda sorumluluk, bir kimsenin kendi gereksinimlerini, başkalarının kendi gereksinimlerini karşılamalarını engellemeyecek biçimde karşılama yeteneği olarak tanımlanır ( Jones , 1995 ).
Gerçeklik Terapisi, insanların en temel gereksiniminin “kimlik” gereksinimi olduğunu ileri sürer. “Kimlik” bizim, dünyada var olan diğer varlıklardan bir bakıma farklı ve ayrı olduğumuzu hissetme gereksiniminden doğar ( Jones, 1995 ). Gerçeklik Terapisi, insanların “başarılı kimlik” kazanmak amacını taşıdığını ileri sürmektedir. Başarılı kimliğin temeli de sevgi ve değerli olmaya dayanır. Sevgi ve sevilme gereksinimi, özen gösteren ve saygı duyan insanlarla karşılıklı ilişki içerisinde karşılanabilir. Kendini değerli hissetme gereksinimini karşılamak için insanlar, bir iş yapmak ya da başkalarının bir şey yapmasına yardımcı olmak durumundadırlar. Çocuklar 4-5 yaşlarına kadar kendilerini başarılı hissederler ancak; bu yaşlardan itibaren çocuklar yaşantılarına bağlı olarak başarılı ya da başarısız kimlik geliştirmeye başlarlar (Jones, 1995 ). Çocuklarda sorumluluk duygusu da bundan esinlenerek gelişmeye başlar.
Sorumluluk sahibi bireyler, yaşama uyum gösterebilmiş, mutlu, başkalarına olduğu ölçüde kendilerine karşı da sorumluluklarını dengeli olarak yerine getirenlerdir. Sorumluluk becerisini tam olarak yerine getiremeyen bireyler ise; bencil, yaşamda ayakta duramayan, başkalarına ve kendilerine karşı hak ve ödevlerini yerine getirmeyen kimselerdir (Özen, 2001).
Sorumluluk duygusuna sahip olmak, bireylerde doğuştan gelen bir beceri değildir. Bireyler sorumluluk almayı süreç içinde öğrenirler. Sorumluluk eğitimi, eğitim ve psikoloji ilkelerine dayalı bir problem çözme sürecidir. Sorumluluk duygusu zorlamayla oluşturulamaz. Araştırmalar, bireylerde bir zorlama sonucunda benimsenen ya da yapılan işlerin sorumluluk duygusunun kazanılmasında hiçbir olumlu etkisinin olmadığını göstermektedir (Babadoğan, 2003).
II. Programın Amacı
Çocuğun, gelişim görevlerini tam olarak yerine getirebilmesi, uygun bir biçimde sosyalleşmesi ve bağımsızlaşması, kendi kendini yönetebilen otonom bir birey haline gelebilmesi; kısacası, sorumluluk duygusunu kazanabilmesi için yetişkinlerin uygun tutum ve davranışlara sahip olması büyük önem taşımaktadır. Kuşkusuz çocuklar, sorumluluk duygusuyla doğmazlar; ancak sorumluluk sahibi olmayı öğrenirler. Sorumlu davranış geliştirebilmek için öncelikle; çocukla iyi iletişim kurulması, içinde bulunulan dönemle ilgilenilmesi, yeni davranış kazandırmaya yöneltilmesi, çocuğun plânlarını uygulamasına olanak verilmesi ve bahanelerden uzaklaşmasının sağlanması gerekmektedir.
Uygulanan bu program bir beceri eğitimidir. Bu eğitim ile amaçlanan temel sorumluluk basamaklarında yer alan kritik becerilerin çocuklar tarafından tanınmasını, fark edilmesini ve denenmesini sağlamaktır. Program veli - öğretmen ve öğrenci boyutunda uygulanmıştır. Bu becerilerin davranışa dönüştürülmesi, öğrencinin bundan sonraki yaşantıları ve veli tutumları ile birebir ilgilidir. Çocuklara sorumluluk duygusunun kazandırılmasında, temel belirleyici aktörler olan anne-baba ve öğretmenlerin bu konuda öncelikle kendileriyle ilgili farkındalık kazanmaları gerekmektedir. Bu amaçla Özel Arı Önokul ve İlköğretim Okulları’ nda, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezince Rehberlik Saatlerinde “Sorumluluk Bilinci Kazanma” ile ilgili sosyal beceri eğitimi yapılmaktadır. Eğitimde okul aile iş birliğinin önemi düşünülerek, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi uzmanlarımız eğitimlerine veliyi de dahil etmektedir. Programımızın alt amaçlarını şöyle sıralayabiliriz;
Öğrencilerin;
Sorumlulukla ilgili kavramların öğrenmelerine,
Sorumluluk almanın gerekliliğini kavramalarına,
Farklı ortamlardaki sorumlu davranışları fark edebilmelerine,
Fark edilen sorumluluk gerektiren davranışa ilişkin yaşantılarından örnekler sunabilmelerine yardımcı olmak.
III. Yöntem
Programın Çalışma Grubu
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi Akademik Danışmanı:
Prof. Dr. Uğur ÖNER*
Önokul Psikolojik Danışmanı:
Aslı TORUN
İlköğretim I. Kademe Psikolojik Danışmanı:
Ercan TEKİN
Önokul 5-6 Yaş Sınıf Öğretmenleri
İlköğretim 1.-2.-3. Sınıf Öğretmenleri
Program Uygulama Süreci
Sosyal beceri öğretim programlarının uygulanmasında yaygın olarak, davranışçı yaklaşım temel alınmakta ve bu doğrultuda öğrencilerin bir beceriyi yaşayarak öğrenmelerine yardımcı olunmaktadır. Uygulama süreci sekiz basamaktan oluşmaktadır (Sucuoğlu ve Çifci, 2001):
Program sosyal beceri öğretimindeki basamaklar temel alınarak geliştirilmiştir.
1. basamakta; öğrencinin dikkati, öğretilmek istenen beceriye çekilerek öğrenciye beceriyi kullanma ve kullanmamasının olumlu ve olumsuz sonuçlarının neler olabileceği fark ettirilerek beceri tanımlanmıştır.
2. basamakta; hedeflenen becerilerin beceri analizi yapılmıştır; bir başka deyişle becerinin alt basamakları belirlenmiştir.
3. basamakta; model alma yoluyla öğretilmesi hedeflenen sosyal beceri, bir başkası tarafından doğru olarak sergilenerek, çocuklara bu becerinin kullanımını gözlemleme olanağı verilmiştir.
4. basamakta; çocuğun, kendi yaşındakileri gözlemlemesi model alma davranışını, dolayısıyla davranışın tekrarlama olasılığını artıracağından, davranışlar rol oynama tekniği ile sınıf ortamındaki gönüllü öğrencilere yaptırılmıştır. Sosyal beceri öğretiminde önemli olan diğer bir nokta ise, doğru becerinin pekiştirilmesidir. Bu nedenle, doğru davranışlar davranışın hemen ardından, rol alma, rol değiştirerek ötekinin gözünden olaya bakma gibi teknikler ile bu davranışlar pekiştirilmiştir.
5. basamakta; davranış alıştırmalarla tekrarlanmıştır. Bir başka deyişle, davranış doğal ortamında prova edilmiştir. Bu aşamada yine rol oynama tekniğinden yararlanılmıştır ve öğrencilere geri bildirimlerde bulunulmuştur.
6. basamakta; becerinin genelleştirilmesine yardımcı olmak için, öğrencilerin öğrendikleri beceriyi farklı ortamlarda kullanması sağlanmıştır (yemekhanede, kütüphanede, diğer ders ortamlarında vb.).
7. basamakta; öğrencilerin kendi becerilerini değerlendirmelerine olanak sağlanmıştır. Öğretmen, öğrencilerden öğretilen beceriyi kullanıp kullanmadıklarını izlemelerini, dolayısıyla kendi kendilerini değerlendirmelerini istemiştir. Bu amaçla birçok farklı değerlendirme yöntemi kullanılabilir. Bu uygulamada ise, öğrenciler için “kendini değerlendirme tabloları” hazırlanmıştır ve bu tabloları belirli aralıklarla doldurmaları istenmiştir.
8. basamakta ise; öğretmenlerin çocukların performansını değerlendirmesine yer verilmiştir. Bu amaçla, “sosyal beceri değerlendirme tabloları” oluşturulmuş ve öğretmenler tarafından doldurulmuştur.
Programın süresi, yaş düzeyi ve ders saatine göre aşağıdaki Tablo 1’de gösterilmiştir.
Önokul
5 yaş 20 dakika 6 hafta
6 yaş 40 dakika 4 hafta
İlköğretim
1-3 Sınıflar 40 Dakika 4 Hafta
Program ayrıca yukarıda ifade edilen sosyal beceri öğretiminde kullanılan basamaklar ve öğrencilerin gelişim düzeyleri göz önüne alınarak, önokul ve ilköğretim düzeylerinde kendi içinde farklılık göstermektedir.
Tablo 2’de önokul ve ilköğretim düzeyinde haftalara göre programın uygulama basamakları gösterilmektedir.
Tablo2: Programın önokul ve ilköğretim düzeyinde haftalara dağılımı.
Önokul
1. Hafta
Kavram Öğretim – 1
● Öykü canlandırma
● Ödev
(Ev ve Okul Sorumluluklarım-Tablo Yöntemi)
2. Hafta
Kavram Öğretim – 2
● Ödev sonuçlarının değerlendirilmesi
● Ödül ve pekiştireçler
● Sorumluluk ile ilgili kavramları pekiştirme (oyun).
● Ödev (Afiş çalışması için doküman toplama)
3. Hafta
Doğaya Karşı Sorumluluklarımız
● Afiş Çalışması
● Afişlerin Sergilenmesi
4. Hafta
Farklı Durumlardaki Sorumluluklar
(Yaya olarak sorumluluklarım, Birey olarak sorumluluklarım, vb)
● Role Playing ve çeşitli rollerde kendini sınama
● Değerlendirme
İlköğretim
1. Hafta
Kavram Öğretim – 1
● Beyin Fırtınası
● Bireysel Ödevler
(Ev Sorumluluklarım-Tablo Yöntemi)
(Ödev takipleri için veliler ile iletişim kurulmuştur.)
2. Hafta
Kavram Öğretim – 2
● Film Gösterimi
● Beyin Fırtınası
● Evdeki sorumlulukların veli ve öğrenci ile değerlendirilmesi.
● Ödül ve pekiştireçler
● Bireysel Ödevler
(Okul Sorumluluklarım-Tablo Yöntemi)
(Ödev takipleri için öğretmen ile iletişim kurulmuştur.)
● Ödül ve pekiştireçler
3. Hafta
● Okuldaki sorumlulukların sınıf rehber öğretmeni ve öğrenci ile değerlendirilmesi.
● Ödül ve pekiştireçler
● Sorumluluk kavramlarıyla ilgili oyun.
4. Hafta
Farklı Durumlardaki Sorumluluklar
● Sorumluluk Kimin? (Örnek olaylar)
● Değerlendirme
Kaynaklar
Babadoğan, C. (2003). Sorumlu Davranış Geliştirme Bağlamında Öğrenen Sınıf, Mili Eğitim Dergisi.
Çiftçi, İ. Sucuoğlu, B. (2003). Bilişsel Süreç Yaklaşımıyla Sosyal Beceri Öğretimi. Ankara: Kök Yayıncılık
Dökmen, Ü. (2005) Varolmak Gelişmek Uzlaşmak. İstanbul: Remzi Kitapevi
Jones, N.R. (1995) Danışma Psikolojisi Kuramları. Ankara: TDFO Ltd.Şti.
Özen, Y. (2001) Yarına Kalmak Adına Sorumluluk Eğitimi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım
Sucuoğlu, B., Çifci, İ. (2001). Yapamıyor mu? Yapmıyor mu? Zihinsel Engelli Çocuklar İçin Sosyal Beceri Öğretimi. Ankara: A.Ü. Basımevi.
Yavuzer, H. (2001). Çocuk Eğitimi El Kitabı. İstanbul: Remzi Kitapevi
Albin, R., Horner, R., Newton, Y., O’Neil, R., Sprague, J., Storey, K., (1997). Functional Assessment and Program Development for Problem Behavior. USA: Brooks/Colepubluhıng Company
Okullarda sunulan Psikolojik Danışma ve Rehberlik hizmetlerinin en önemli işlevlerinden biri de öğrencilerde olumlu yönde davranış değişikliklerinin sağlanabilmesidir ve istendik davranışların kazandırılmasıdır. Bu işlevlerin yerine getirilmesinde okul ortamı önemli bir etkiye sahiptir. Çünkü öğrencilerin zamanlarının önemli bir kısmı okul ortamında geçmektedir; ayrıca okul ortamı öğrenciler için kendi akran gruplarından oluşan önemli sosyal öğrenme ortamlarıdır. Tüm bireylerin, toplumda uyum içinde yaşayabilmeleri , kazanabildikleri sosyal becerileri ile bağlantılıdır. Sosyal beceriler bireyin topluma uyumunu, toplumla bütünleşmesini, yaşıtları ve diğerleri ile etkileşimini kolaylaştırır. Bu nedenle, özellikle okul öncesi dönemde olmak üzere, okullarda sosyal beceri eğitimlerine çok önem verilmelidir. Uygulanan bu programla amaçlanan, öğrencilerin bağımsızlıklarını ve topluma uyumlarını desteklemektir. Bu makalede önokul 5-6 yaş ve ilköğretim 1-2-3. sınıf düzeylerinde yürütülen “Sorumluluk Bilinci Kazandırma Programı” uygulamaları özetlenmiştir.
Anahtar Sözcükler: Sosyal davranış, sosyal beceriler, beceri eğitimi, sorumluluk
Abstract
One of the most important functions of Counseling and Guidance Services in schools is making a student improve his/her behavior and providing positive developments and changes in it. School environment has an important effect on putting this into practice because students spend a great deal of time in school. Moreover, school invironment is important social learning environment which consists of peer groups of students. Living in harmony with society depends on social skills individuals have acquired. These social skills make it easier for an individual to be a harmonious part of society and to interact with people of the same age and others. That is why, utter importance must be given to training social skills in schools, especially in pre-schools. The programme being applied aims at and supports students’ independence and accord with society. In this article you will find a summary of ‘Acquiring Responsibility Awareness’ Programme applied in pre-school (5-6 year-olds) and primary school (1,2,3 grades).
Keywords: Social behaviour, social skills, skills training, responsibility.
I. Giriş
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezinin görevi okuldaki diğer öğretmenlerin görevlerinden ayrıdır, fakat onların çalışmalarını destekleyici niteliktedir.
Okullarda Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik çalışmaları farklı alanlarda yürütülür, bunlar:
Eğitsel rehberlik: Etkili ders çalışma yöntemleri, zamanı iyi kullanma yöntemleri, başarısızlık nedenleri, oryantasyon çalışmaları gibi etkinlikleri kapsar.
Mesleki rehberlik: İlgi ve yetenek alanlarını fark etme, alan seçimi, meslekleri tanıma, sınav sistemleri ile ilgili bilgi verme gibi çalışmalardan oluşur.
Kişisel rehberlik: Arkadaş ve aile ilişkilerini pekiştirme, kendini tanıma, kişisel sorunların çözümünde beceri geliştirme gibi konular yer alır.
Bu alanların, bireyin gelişimini farklı boyutlarda destekleyici ve geliştirici işlevleri bulunmaktadır. Çocuğun içinde bulunduğu gelişim dönemine özgü yerine getirmesi gereken her bir gelişim görevi ile ilgili özellikleri gözden kaçırmayacak biçimde yapılandırılan, Özel Arı Okulları Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi tarafından geliştirilmiş eğitim programları, her yaş grubunda kazanılması beklenen davranışlardan oluşan sosyal becerileri geliştirmeyi amaçlamaktadır.
Sosyal beceriler, bireyin yaşamı boyunca çevresi ile uyum sağlayabilmesinde gereksinim duyacağı önemli davranışları kapsamaktadır. Bireyin sosyal ortamlarda, olumlu sosyal yaşantılar elde etmesini sağlayan öğrenilmiş davranışlardır. Farklı kültürlerde farklı sosyal kuralların olması, her toplumda farklı sosyal davranışların istendik kabul edilmesi, sosyal becerilerin öğrenilmiş davranışlar olduğunu göstermektedir. Bu da, sosyal becerileri yetersiz olan bireylere bu becerilerin öğretilebileceği anlamına gelmektedir (Sucuoğlu ve Çifci, 2001). Bir sosyal becerinin sergilenmesi, birden çok davranışta bulunmayı gerektirebilmekte, bu davranışların tümü sosyal davranış olarak adlandırılmaktadır. Sosyal davranışlar; bireye özgü, gözlenebilen davranışlardır ve sosyal becerilerin alt bileşenleridir. Bu sosyal becerilerden birisi de “sorumluluk kazanma becerisi”dir.
Sorumluluk en geniş anlamıyla, çocuğun yaşına, gelişim düzeyine uygun olarak kendinden beklenenleri yerine getirebilmesi olarak tanımlanabilir. Sorumlulukla ilgili tüm kuramsal yaklaşımlarda, sorumluluğun erken yaşlardan itibaren kazandırılması gereği ile bu konuda okul - aile iş birliğinin önemi üzerinde durulmaktadır.
Sorumluluk kavramının ne olduğuna ilişkin literatürde birçok tanımla karşılaşılmaktadır.
Yavuzer; sorumluluğu, erken çocukluk dönemlerinden başlayarak çocuğun yaşına, cinsiyetine ve gelişim düzeyine uygun olarak görevlerini yerine getirmesi olarak tanımlar (Özen,2001).
Cüceloğlu’na göre, aile sistemi içinde anne ve baba, davranışlarıyla ve sözleriyle sorumlulukla ilgili duygu ve düşüncelerini ifade ederler. Aile içindeki tüm bireyler sorumluluk duygusunu paylaşmak durumundadırlar (Özen,2001).
Bu tanımlara bakıldığında; sorumluluk duygusu, bireyin kendi davranışlarının sorumluluğunu alma, ödev olarak üzerine alınan ya da verilen bir işi sonuna kadar yapma ve bunların sonuçlarını üstlenme olarak değerlendirilebilir.
Psikoloji kuramları sorumluluk kavramının tanımını yapmaya çalışmış ve sorumluluk duygusunun gelişimi ile ilgili çeşitli görüşler ortaya koymuşlardır.
Varoluşçu felsefeye göre, tüm canlılar arasında yalnızca insan, seçme özgürlüğüne sahiptir ve yaptıkların seçimlerin sorumluluğunu alabilir. Sorumluluğun alınması konusunda Sartre, bir insanın dünyadaki tüm eylemlerden kendisini de sorumlu sayması gerektiği görüşündedir. Dostoyevski de benzer biçimde düşünerek “Her insan, herkes karşısında her şeyden sorumludur” demiştir (Dökmen, 2000). Burada vurgulanmak istenen; sorumlu davranış geliştirme sürecinde, öğrencilerin varoluşçu bir yaklaşımla davranarak, geniş bir duyarlılık yelpazesi geliştirmesinin gerekliliğidir. Bu duyarlılığın gelişmemesi, sorumluluğu bir başkasının üzerine atma olayını daha da kolaylaştırmaktadır.
Sosyal psikolojideki “Yükleme Kuramı”na göre çatışmalarda biz, öteki ve üzerinde anlaşılamayan konu olmak üzere üç ayrı öge vardır. Genelde çatışmanın tüm sorumluluğunu ötekinin üzerine atarız ve kendimizi sıyırırız. İşte yukarıda sözü edilen duyarlılık, insanları ötekiler üzerine yoğunlaşmaktan kurtarabilecektir. Belki de önemli olan, sorumluluğu yüklemede dengeyi sağlayabilmektir (Dökmen 2000).
Gerçeklik Terapisi’ ne göre, bireylerin amaçlarına ulaşmada başarılı olabilmeleri için daha gerçekçi ve sorumlu olabilmeleri, davranabilmeleri gerekir. Bunun için de bireylere sorumlu davranabilmelerini sağlayacak biçimde eğitim verilmelidir ( Jones, 1995 ). Bu yaklaşımda sorumluluk, bir kimsenin kendi gereksinimlerini, başkalarının kendi gereksinimlerini karşılamalarını engellemeyecek biçimde karşılama yeteneği olarak tanımlanır ( Jones , 1995 ).
Gerçeklik Terapisi, insanların en temel gereksiniminin “kimlik” gereksinimi olduğunu ileri sürer. “Kimlik” bizim, dünyada var olan diğer varlıklardan bir bakıma farklı ve ayrı olduğumuzu hissetme gereksiniminden doğar ( Jones, 1995 ). Gerçeklik Terapisi, insanların “başarılı kimlik” kazanmak amacını taşıdığını ileri sürmektedir. Başarılı kimliğin temeli de sevgi ve değerli olmaya dayanır. Sevgi ve sevilme gereksinimi, özen gösteren ve saygı duyan insanlarla karşılıklı ilişki içerisinde karşılanabilir. Kendini değerli hissetme gereksinimini karşılamak için insanlar, bir iş yapmak ya da başkalarının bir şey yapmasına yardımcı olmak durumundadırlar. Çocuklar 4-5 yaşlarına kadar kendilerini başarılı hissederler ancak; bu yaşlardan itibaren çocuklar yaşantılarına bağlı olarak başarılı ya da başarısız kimlik geliştirmeye başlarlar (Jones, 1995 ). Çocuklarda sorumluluk duygusu da bundan esinlenerek gelişmeye başlar.
Sorumluluk sahibi bireyler, yaşama uyum gösterebilmiş, mutlu, başkalarına olduğu ölçüde kendilerine karşı da sorumluluklarını dengeli olarak yerine getirenlerdir. Sorumluluk becerisini tam olarak yerine getiremeyen bireyler ise; bencil, yaşamda ayakta duramayan, başkalarına ve kendilerine karşı hak ve ödevlerini yerine getirmeyen kimselerdir (Özen, 2001).
Sorumluluk duygusuna sahip olmak, bireylerde doğuştan gelen bir beceri değildir. Bireyler sorumluluk almayı süreç içinde öğrenirler. Sorumluluk eğitimi, eğitim ve psikoloji ilkelerine dayalı bir problem çözme sürecidir. Sorumluluk duygusu zorlamayla oluşturulamaz. Araştırmalar, bireylerde bir zorlama sonucunda benimsenen ya da yapılan işlerin sorumluluk duygusunun kazanılmasında hiçbir olumlu etkisinin olmadığını göstermektedir (Babadoğan, 2003).
II. Programın Amacı
Çocuğun, gelişim görevlerini tam olarak yerine getirebilmesi, uygun bir biçimde sosyalleşmesi ve bağımsızlaşması, kendi kendini yönetebilen otonom bir birey haline gelebilmesi; kısacası, sorumluluk duygusunu kazanabilmesi için yetişkinlerin uygun tutum ve davranışlara sahip olması büyük önem taşımaktadır. Kuşkusuz çocuklar, sorumluluk duygusuyla doğmazlar; ancak sorumluluk sahibi olmayı öğrenirler. Sorumlu davranış geliştirebilmek için öncelikle; çocukla iyi iletişim kurulması, içinde bulunulan dönemle ilgilenilmesi, yeni davranış kazandırmaya yöneltilmesi, çocuğun plânlarını uygulamasına olanak verilmesi ve bahanelerden uzaklaşmasının sağlanması gerekmektedir.
Uygulanan bu program bir beceri eğitimidir. Bu eğitim ile amaçlanan temel sorumluluk basamaklarında yer alan kritik becerilerin çocuklar tarafından tanınmasını, fark edilmesini ve denenmesini sağlamaktır. Program veli - öğretmen ve öğrenci boyutunda uygulanmıştır. Bu becerilerin davranışa dönüştürülmesi, öğrencinin bundan sonraki yaşantıları ve veli tutumları ile birebir ilgilidir. Çocuklara sorumluluk duygusunun kazandırılmasında, temel belirleyici aktörler olan anne-baba ve öğretmenlerin bu konuda öncelikle kendileriyle ilgili farkındalık kazanmaları gerekmektedir. Bu amaçla Özel Arı Önokul ve İlköğretim Okulları’ nda, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezince Rehberlik Saatlerinde “Sorumluluk Bilinci Kazanma” ile ilgili sosyal beceri eğitimi yapılmaktadır. Eğitimde okul aile iş birliğinin önemi düşünülerek, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi uzmanlarımız eğitimlerine veliyi de dahil etmektedir. Programımızın alt amaçlarını şöyle sıralayabiliriz;
Öğrencilerin;
Sorumlulukla ilgili kavramların öğrenmelerine,
Sorumluluk almanın gerekliliğini kavramalarına,
Farklı ortamlardaki sorumlu davranışları fark edebilmelerine,
Fark edilen sorumluluk gerektiren davranışa ilişkin yaşantılarından örnekler sunabilmelerine yardımcı olmak.
III. Yöntem
Programın Çalışma Grubu
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi Akademik Danışmanı:
Prof. Dr. Uğur ÖNER*
Önokul Psikolojik Danışmanı:
Aslı TORUN
İlköğretim I. Kademe Psikolojik Danışmanı:
Ercan TEKİN
Önokul 5-6 Yaş Sınıf Öğretmenleri
İlköğretim 1.-2.-3. Sınıf Öğretmenleri
Program Uygulama Süreci
Sosyal beceri öğretim programlarının uygulanmasında yaygın olarak, davranışçı yaklaşım temel alınmakta ve bu doğrultuda öğrencilerin bir beceriyi yaşayarak öğrenmelerine yardımcı olunmaktadır. Uygulama süreci sekiz basamaktan oluşmaktadır (Sucuoğlu ve Çifci, 2001):
Program sosyal beceri öğretimindeki basamaklar temel alınarak geliştirilmiştir.
1. basamakta; öğrencinin dikkati, öğretilmek istenen beceriye çekilerek öğrenciye beceriyi kullanma ve kullanmamasının olumlu ve olumsuz sonuçlarının neler olabileceği fark ettirilerek beceri tanımlanmıştır.
2. basamakta; hedeflenen becerilerin beceri analizi yapılmıştır; bir başka deyişle becerinin alt basamakları belirlenmiştir.
3. basamakta; model alma yoluyla öğretilmesi hedeflenen sosyal beceri, bir başkası tarafından doğru olarak sergilenerek, çocuklara bu becerinin kullanımını gözlemleme olanağı verilmiştir.
4. basamakta; çocuğun, kendi yaşındakileri gözlemlemesi model alma davranışını, dolayısıyla davranışın tekrarlama olasılığını artıracağından, davranışlar rol oynama tekniği ile sınıf ortamındaki gönüllü öğrencilere yaptırılmıştır. Sosyal beceri öğretiminde önemli olan diğer bir nokta ise, doğru becerinin pekiştirilmesidir. Bu nedenle, doğru davranışlar davranışın hemen ardından, rol alma, rol değiştirerek ötekinin gözünden olaya bakma gibi teknikler ile bu davranışlar pekiştirilmiştir.
5. basamakta; davranış alıştırmalarla tekrarlanmıştır. Bir başka deyişle, davranış doğal ortamında prova edilmiştir. Bu aşamada yine rol oynama tekniğinden yararlanılmıştır ve öğrencilere geri bildirimlerde bulunulmuştur.
6. basamakta; becerinin genelleştirilmesine yardımcı olmak için, öğrencilerin öğrendikleri beceriyi farklı ortamlarda kullanması sağlanmıştır (yemekhanede, kütüphanede, diğer ders ortamlarında vb.).
7. basamakta; öğrencilerin kendi becerilerini değerlendirmelerine olanak sağlanmıştır. Öğretmen, öğrencilerden öğretilen beceriyi kullanıp kullanmadıklarını izlemelerini, dolayısıyla kendi kendilerini değerlendirmelerini istemiştir. Bu amaçla birçok farklı değerlendirme yöntemi kullanılabilir. Bu uygulamada ise, öğrenciler için “kendini değerlendirme tabloları” hazırlanmıştır ve bu tabloları belirli aralıklarla doldurmaları istenmiştir.
8. basamakta ise; öğretmenlerin çocukların performansını değerlendirmesine yer verilmiştir. Bu amaçla, “sosyal beceri değerlendirme tabloları” oluşturulmuş ve öğretmenler tarafından doldurulmuştur.
Programın süresi, yaş düzeyi ve ders saatine göre aşağıdaki Tablo 1’de gösterilmiştir.
Önokul
5 yaş 20 dakika 6 hafta
6 yaş 40 dakika 4 hafta
İlköğretim
1-3 Sınıflar 40 Dakika 4 Hafta
Program ayrıca yukarıda ifade edilen sosyal beceri öğretiminde kullanılan basamaklar ve öğrencilerin gelişim düzeyleri göz önüne alınarak, önokul ve ilköğretim düzeylerinde kendi içinde farklılık göstermektedir.
Tablo 2’de önokul ve ilköğretim düzeyinde haftalara göre programın uygulama basamakları gösterilmektedir.
Tablo2: Programın önokul ve ilköğretim düzeyinde haftalara dağılımı.
Önokul
1. Hafta
Kavram Öğretim – 1
● Öykü canlandırma
● Ödev
(Ev ve Okul Sorumluluklarım-Tablo Yöntemi)
2. Hafta
Kavram Öğretim – 2
● Ödev sonuçlarının değerlendirilmesi
● Ödül ve pekiştireçler
● Sorumluluk ile ilgili kavramları pekiştirme (oyun).
● Ödev (Afiş çalışması için doküman toplama)
3. Hafta
Doğaya Karşı Sorumluluklarımız
● Afiş Çalışması
● Afişlerin Sergilenmesi
4. Hafta
Farklı Durumlardaki Sorumluluklar
(Yaya olarak sorumluluklarım, Birey olarak sorumluluklarım, vb)
● Role Playing ve çeşitli rollerde kendini sınama
● Değerlendirme
İlköğretim
1. Hafta
Kavram Öğretim – 1
● Beyin Fırtınası
● Bireysel Ödevler
(Ev Sorumluluklarım-Tablo Yöntemi)
(Ödev takipleri için veliler ile iletişim kurulmuştur.)
2. Hafta
Kavram Öğretim – 2
● Film Gösterimi
● Beyin Fırtınası
● Evdeki sorumlulukların veli ve öğrenci ile değerlendirilmesi.
● Ödül ve pekiştireçler
● Bireysel Ödevler
(Okul Sorumluluklarım-Tablo Yöntemi)
(Ödev takipleri için öğretmen ile iletişim kurulmuştur.)
● Ödül ve pekiştireçler
3. Hafta
● Okuldaki sorumlulukların sınıf rehber öğretmeni ve öğrenci ile değerlendirilmesi.
● Ödül ve pekiştireçler
● Sorumluluk kavramlarıyla ilgili oyun.
4. Hafta
Farklı Durumlardaki Sorumluluklar
● Sorumluluk Kimin? (Örnek olaylar)
● Değerlendirme
Kaynaklar
Babadoğan, C. (2003). Sorumlu Davranış Geliştirme Bağlamında Öğrenen Sınıf, Mili Eğitim Dergisi.
Çiftçi, İ. Sucuoğlu, B. (2003). Bilişsel Süreç Yaklaşımıyla Sosyal Beceri Öğretimi. Ankara: Kök Yayıncılık
Dökmen, Ü. (2005) Varolmak Gelişmek Uzlaşmak. İstanbul: Remzi Kitapevi
Jones, N.R. (1995) Danışma Psikolojisi Kuramları. Ankara: TDFO Ltd.Şti.
Özen, Y. (2001) Yarına Kalmak Adına Sorumluluk Eğitimi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım
Sucuoğlu, B., Çifci, İ. (2001). Yapamıyor mu? Yapmıyor mu? Zihinsel Engelli Çocuklar İçin Sosyal Beceri Öğretimi. Ankara: A.Ü. Basımevi.
Yavuzer, H. (2001). Çocuk Eğitimi El Kitabı. İstanbul: Remzi Kitapevi
Albin, R., Horner, R., Newton, Y., O’Neil, R., Sprague, J., Storey, K., (1997). Functional Assessment and Program Development for Problem Behavior. USA: Brooks/Colepubluhıng Company
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Önokul ve İlköğretimde Sorumluluk Bilinci Kazandirma Programi Uygulamalari" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Psk.Dnş.Ercan TEKİN'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Psk.Dnş.Ercan TEKİN'in izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
