a)Gizil Kişilik Kuramları:
Kişilik özellikleri hakkında bazı varsayımlarımız ya da kendimizin de farkında olmadıgımız(gizil) kuramlarımız vardır.İnsanlar hakkındaki kanılarımız, hangi kişilik özelliklerinin birarada bulunduğu hakkında önceden belirlenmiş düşünce ve inançlarımızla şekillenir.İşte bazı kişilik özelliklerinin birbiriyle ilişkili olduğuyla ilgili bu varsayım ve inançlar sistemine gizil kişilik kuramı adı verilir.Bilimsel olmayan gizil kişilik kuramında, bütün iyi özelliklerin bir arada ve bütün kötü özelliklerin bir arada olduğu varsayımı geçerlidir.Böylece bir kişinin belli bir kişilik özelliğine sahip olması, o özellikle ilintili başka kişilik özelliklerini de çıkarmamıza yol açar.(cantor ve mischael 1979; schneider, hastorf ve ellsworth,1979)Örnegin okulda basarılı ve hep başkalarına karşı saygılı olmuş bir gencin ciddi bir suç işlediğine inanmak, onun hakkında bildiklerimize ters düştüğü için çok zordur.Bu örnekte de görüldüğü gibi, gizil kişilik kuramında etkili olan bir ilke, tutarlılık.İnsanların baskalarında birbirleri ile tutarlı özellikler görme eğilimindedir.Birbiriyle çelişen bilgilerin varlığında bile, insanları iyi ve ya kötü olduklarına dair tutarlı bir bakışla görmeye yöneliriz.Tutarlılığa erişmeye çalışırken, çelişen bilgileri görmezden gelme ve ya çarpıtarak şekilde algılama eğilimimiz de artar.
a)Olumluluk Yanılgısı:
İnsanlar hakkında olumsuzdan çok olumlu değerlendirmeler yapma eğiliminde olumluluk yanılgısı denir.(Bruner Tagiuri,1954; sears ve whitney,1973).Örnegin,bir araştırmada(sears,1983) öğrencilerden öğretmenlerini değerlendirmeleri istendiğinde, öğrencilerin %97 öğretmenleriyle birbirlerinden farklı deneyimlere sahip olmalarına rağmen, olumlu değerlendirmelerde bulunmuştur.
ılımlı ve olumlu değerlendirmeler yapma eğilimine Boucher ve Osgood(1969)(ayrıca bkz.Matlin ve stang 1978)'polyanna prensibi' adını vermişler ve bu prensibi insanların kendilerini, yaşamlarında güzel şeyler ,iyi insanlar ve bu prensibi insanların kendilerini, yaşamlarında güzel şeyler , iyi insanlar vs. olduğu zaman daha iyi hissediyor olmalarıyla açıklamışlardır.Yani , dünyayı pembe gözlüklerle görmenin insanlara iyi geldiğini söylemişlerdir.
b)Olumsuzluk Yanılgısı:
Yukarıda açıkladığımız olumluluk yanılgısıyla ilk anda çelişiyor gibi görünsede insanlar zaman zaman olumsuzluk yanılgısı içine de düşer başkalarını olumlu görme eğilimimiz, olumsuz bir kişilik özelliği gördüğümüz zaman bunu olduğundan daha fazla önemsememize ve kişi hakkında izlenim oluştururken bu olumsuz özelliğe daha çok ağılık vermemize yol açar.İnsanlar hakkında yaptığımız değerlendirmelerin çoğu olumlu olunca, arada görülecek olumsuzluklar daha çok göze batacaktır(fiske,1980).başka bir deyişle, olumsuz bir özellik, izlenimlerimizi,olumlu bir özellikten daha çok etkiler.Bunun sonucu olarak da, olumlu bir izlenimi değiştirmekolumsuz bir izlenimi değiştirmekten daha kolaydır.(Hodges1974; warr 1974)Örneğin belediye başkanlığı sırasında yolsuzluk yaptığını öğrendiğimiz bir politikacı ile ilgili değerlendirmemiz- diğer özellikleri olumluda olsa -olumsuz olacaktır ve izlenimi değiştirmek için uğraşan politikacının başarılı olması çok güçtür.
d)Öncelik ve sonralık etkisi:
izlenimlerimizi etkileyen bir başka faktör de, biri hakkında edindiğimiz bilgilerin sırasıdır.Bir kişi ile ilgili edindiğimiz ilk bilgilerin, o kişi hakkındaki izlenimimizi, daha sonra edindiğimiz bilgilerden daha çok etkilemesine öncelik etkisi denir.Bu etki, edward jones ve arkadaşları(1968) tarafından oldukça etkileyici bir biçimde gözler önüne serilmiştir.yaptıkları deneyde, denekler bir zeka testini cevaplayan bir kişiyi gözlemliyor.Araştırmacının asistanı olan bu kişi her cevap verişinde verdiği cevabın doğru olup olmadığı deneklere yüksek sesle bildiriliyor.Bu asistan, 15 soruya doğru yanıt verip,diğer onbeş soruyu yanlış cevaplıyor.Ancak bir durumda, ilk soruları doğru cevaplayıp sona doğru yanlış cevaplar vermeye başlarken, diğer durumda , yanlış cevapları başta verip, sona doğru cevaplara geçiyor.Testin sonunda deneklerden, bu kişinin bir başka testte nasıl bir başarı göstereceğini tahmin etmeleri ve zekasını değerlendirmeleri isteniyor.Asistan her iki durumda da 15 tane doğru 15 tane yanlış cevap verdiği halde , testin başında doğru cevaplar verdiği durumda, testin başında yanlış cevaplar verdiği duruma oranla, denekler onu daha zeki olarak değerlendiriyorlar ve bir sonraki testte daha başarılı olacağını tahmin ediyorlar.
izlenimlerimizi oluştururken, başta edindiğimiz bilgiler, daha sonra edindiğimiz bilgilere göre neden daha etkili oluyor?Bu konuda yapılan bir açıklama, başta öğrendiğimiz bilgilerin bir bilişsel şema oluşturdukları ve daha sonra gelen bilgilerin bu şema çerçevesinde değerlendirildiği yönündedir.(asch 1946)