Yürümek, koşmak, çatalı bıçağı kavrayarak yemek yemek, TV kumandasına uzanarak kanalı değiştirmek… Düşününce her biri ne kadar sıradan, beceri gerektirmeyen aktiveler… Ancak çocuklar bu en basit hareketleri öğrenmek için bile çok fazla çaba gösteriyorlar. Onlara destek olmayı bizler de çocukların motor gelişimi hakkındaki temel bilgileri öğrenerek sağlayabiliriz.
Motor hareketlerin gelişimi, bireyin bedeninin birkaç kısmının birlikte ve uyum içerisinde çalışmasını gerektirmektedir. Motor becerileri en temel tanımı ile bedenimizin zihnimizle koordineli bir şekilde çalışmasıdır. Çocuğun motor gelişimi doğduğu andan itibaren başlar ve 0-6 yaş arasında, yani okul öncesi dönemde büyük ölçüde tamamlanır. Çocuğun motor gelişimi, onun bilişsel ve bedensel gelişimi için önemli olduğu kadar, bağımsız hareket etmesi, kendini ayrı bir birey olarak görebilmesi ve özgüven kazanması açısından da önemli yere sahiptir.
Çocuklar el-göz hareketlerini koordine etme becerisi (geliştikçe ellerini daha iyi kullanmayı, oyuncaklarla oynamayı öğrenir. Okul öncesi dönemde ince motor becerilerde belirgin bir gelişim görülür. İnce motor becerileri, küçük kas grupları kullanılarak yapılan hareketlerdir. Spesifik olarak el ve parmaklardaki kaslar yönetilerek gerçekleştirilen hareketlere verilen isimdir. Günlük hayattaki etkinliklerin büyük bir bölümü ince motor becerileri yeterli düzeyde kullanmayı gerektirir. Yazı yazmak, resim yapmak ve alet kullanarak yapılan her türlü etkinlik ince motor becerilerini oluşturur.
Ellerini, parmaklarını iyi kullanan çocukların akademik başarıları olumlu etkilenir. Ancak Bu konuda desteğe ihtiyaç duyan çocuklar; yazı yazmakta zorlanabilirler. Çocuğun bu alanda kendini yetersiz hissetmesi kendine güvenini azaltır ve diğer alanlarda da başarısını olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle çocuk ilkokulla tanışmadan bu becerilerin gelişmesi için yeterli fırsatın ve desteğin verilmesi olumlu yönde etki sağlayacaktır.
Motor gelişimin okul öncesi dönemde gelişime açık olduğu ve bu dönem çocuklarının çeşitli program ve aktivitelerle desteklenmesinin çocuk gelişimi üzerinde ve özellikle motor gelişimi destekleyici etkide bulunabileceği söylenebilir. Okul öncesi dönem, çocukların kaba ve ince motor becerileri kazanmaları için önemli bir dönemdir.
Her çocuğun bedensel ve zihinsel gelişimi farklılıklar gösterir. Her çocuğun aynı yeteneğe sahip olmasını beklemeyiz, her çocuğu kendi içinde kendi gelişimine göre değerlendiririz ancak hemen hemen her çocuğun belli yaş aralıklarında belli evrelerden geçmesini bekleriz.
Çocukların çizimleri, hem ince motor gelişimi hem de algısal ve zihinsel gelişimle beraber yaşları büyüdükçe daha ayrıntılı, oranlı ve gerçekçi olur. Yalnızca karalama olarak başlayan çizimler, yavaş yavaş bir kompozisyon halini almaya başlar.
Çocuk çizimlerinde 14 ay civarında organize olmayan, dalgayı andıran yatay çizimler gözlemlenebilir. Çocuklara sorduğumuzda bize karalama gibi gelen bu çizimler, onlar için içerisinde birçok şey barındırdığını anlatabilirler. Çizimler en başta kontrolsüz olarak karalamalar şeklindedir. Bu daha sonra kontrollü karalamalara dönüşür, daha sonra bu karalamaları bir objeyle benzeştiren çocuk bunları isimlendirmeye başlayabilirler. 18 ay civarında ise el, kol, kas gelişiminin ve kontrolünün daha da artmasıyla, yatay çizgiler olan çizgiler dairesel şekillere dönüşmeye başlar.
Bu çizimler çocuğun hem motor gelişimi hem de kendini ifade etme arzusunu yansıtması açısından çok önemlidir. Doğduğu andan itibaren keşif süreci içinde olan çocuk, sürekli gözlem halindedir. Sürekli dokunur ve bu dokundukları arasında kalem-kâğıt da bulunmaktadır. Önceleri eline aldığı kalemi amaçsızca kâğıt üzerinde dolaştıran çocuk, ardında bıraktığı çizgileri gördükçe, bundan keyif almaya başlar. Keşif ve icatlarına yenisini eklemiş olmanın verdiği keyifle artık sürekli tekrarlamak istediği bir şey olmaya başlamıştır.
2 yaşla el ve kol kaslarının gelişiminin yanında, çocuklar artık bilek ve parmak kasları da kullanılmaya başlarlar. Yatay-dikey çizgilerin yoğunlaştığı bu dönemde el göz koordinasyonunun da gelişmesiyle karalamalarda azalma gözlemlenir. Sadelik içeren, genellikle farklı anlamlar taşıyan; şeker, çiçek, ağaç gibi çizimler sıklıkla tekrarlanır.
3 yaşa geçerken ilk göze çarpan çalışmalar, insan figürü olmaktadır. Bu girişimler başta çok basittir, 3 yaşlar civarında başlayan insan figürleri içinde ayrıntı bulundurmayan kocaman bir kafadan ibarettir. 3,5 yaşa doğru insan figürü ayrıntılanmaya başlar, başı sembolize eden dairenin altına bacakları sembolize eden çizgiler eklenmeye başlanır.
4 yaş çocukları artık çöp adam evresine geçmişlerdir. Bu dönemde insan figürü en sevdikleri resim çalışmasıdır denilebilir. Artık çocuklar tanımlanabilecek resimler çizme sürecine girerler.
5 yaş civarında evler, ağaçlar, insanlar daha belirginleşir. 5 yaşından itibaren artık çocuk, resme başlamadan önce neyin resmini yapacağını bilir. Renk kullanımı 5 yaşına kadar sarı, kırmızı ve maviyle başlarken, yaş ilerledikçe daha parlak renkler kullanılmaya ve kullanılan renklerin sayısı artmaya başlar.
Bu yaşlarda daha çok insan figürleriyle uğraşan çocuklar, cinsiyet ayrımının oluşumunu tam gerçekleştiremedikleri için kadın-erkek figürlerini çok benzer şekilde resmedebilirler. Basit şekillerin, kompozisyon olmaksızın çizildiği bu dönemde, çocuklar sıklıkla ağaç resmini yapmayı da tercih ederler. Bu ağaç resimleri genelde bir yuvarlak ve iki çizgiden oluşur. Bu dönemde 2 yaş dönemine nazaran insan çizimlerinde kol, bacak gibi vücut bölümleri de doğru olarak yerleştirilmeye başlanır. Fakat yine de kol ve bacaklar şekilsel açıdan daire şeklinde olabilmektedir.
6 yaşla artık resimlerin konusu, kompozisyonu, sayfa üzerinde düzeni oluşmaya başlar. Bu dönemde çocuk resimleri hayallerle doludur. Renkler çok fazla ve farklı şekillerde kullanılabilir. Vücut oranları, onlara önemli olan duruma göre gerçeğinden abartılı olarak büyük çizilebilir. Bu fantezi dünyalarında çocuklara kesinlikle kısıtlama getirilmemelidir. Eğer ağacının pembe, bulutlarının mor olmasını istiyorsa, bunu yapması kesinlikle engellenmemelidir. Bu çocukların yaratıcı gelişimleri için çok büyük önem taşır.
7-9 yaş dönemi düşünce ve duyguların rahatça yansıtıldığı dönemdir. Çocukların ayrıntı verdiği bu dönemde çocuklar artık el ve parmaklara kadar çizmeye başlarlar, buna kıyafetler hatta kıyafetlerin düğmeleri, süsleri de eklenebilir. Çizimlere eklenen ağaç yaprak gibi detayların artar. İnsan figüründe çocuk; bilinen bazı sembolleri kullanmaya başlar ve betimler Her uzvu farklı sembollerle oluşturur. Bu dönem daha çok geometrik şekiller (yuvarlak kafa, kare vücut vs) kullanılır. Ağız, el, kol gibi ayrıntıların oranlarındaki değişikliklerden görebiliriz. Çocuklar kâğıdın zeminini taban olarak kullanırlar. Perspektif oluşumuyla beraber eşya çiziminde de artış gözlemlenir. Artık çocuklar bu dönem itibarıyla resmi bir iletişim aracı olarak kullanmaya başlarlar.
Bu yaş çocukları, çevresinden haberdardır ve çocuğun daha çok farkında olduğu da resimlerden görülebilmektedir. Aynı zamanda bir mantıksal kurgu içinde düşünür ve mekânsal ilişkileri de resimlerine aktarabilirler. Çocuk artık; "Ben toprak üzerindeyim, otomobil de toprak üzerinde, ot toprakta yetişiyor.” Gibi mantıksal kurgular resmedebilmektedir. Çocuk artık resimlerinde sadece kendisi ile olan ilişkilerini değil başkalarının birbirleriyle olan mantıksal ilişkilerini de göstermektedir.
9-11 yaş çocukları artık toplumun bir üyesi olduğundan haberdardır ve realizm çizgilerine yansıtmaya başlamıştır. Kız, erkek, genç, yaşlı çizimleri, cinsiyet ayrımı, taban ve ufuk çizgileri netleşir. Renk uyumu, estetik kaygısı kendini gösterir.
Bu evrede çocukların en büyük gereksinimleri kendi kişiliklerini bulmaktır. Çocuklar bu dönemlerinde resimlerini göstermekten, anlatmaktan pek hoşlanmayabilirler. Bu evrede aynı zamanda kız ve erkek çocuklarında resim yaparken; erkek çocuklar daha çok; araba, uçak, tren, savaş ve spor sahneleri çizerken, kızlar ise; kadın yüzleri, giysiler, evler, çiçekler, yavrulu hayvanlar çizerler.
12-14 yaş ile ergenliğinde başlamasıyla çocukların giderek doğal çevrelerinden haberdar olmaları resimlere yansır. Çocuk artık objelerin orantılarını, derinliklerini ve hareketini vermeye başlar. Özellikle bu döneme kadar giysiyi bir aksesuar olarak kullanan çocuk, giysiyi artık hareketin bir göstergesi olarak kullanır. Bükülen kol, üzerindeki giysi kıvrımların aldığı şekille daha da belirgindir. Ayrıca renkleri betimlemek istediği duygu ve düşüncesinin aracı olarak da kullanabilir.
İnce Motor Becerileri Nasıl Geliştirilir?
İnce motor becerilerin gelişimi 2 yaş ile hızlanmaya başlar. Bu yaştan itibaren çocuğun ellerini kullanarak kendi günlük işlerini görmesine izin verilmelidir. Örneğin, çocuğunuz kendi düğmelerini ilikleyebilir, ayakkabılarını bağlayabilir veya kıyafetlerini kendi başına giyip çıkarabilir. İlk başlarda zorlanıyor olsa da kendini geliştirmesi için zaman tanınmalı. Ufak yardımlarda bulunabilirsiniz. Çocuğun 2 yaşından itibaren kaşık ve çatal kullanarak kendi yemeğini yemeye çalışması da ince motor becerilerini geliştirmesi açısından çok faydalıdır. İlk başlarda mutlaka üzerine dökecek veya etrafın biraz kirlenmesine yol açacaktır ancak ona bu konuda fırsat vermeniz fayda sağlayacaktır.
İnce motor gelişimini desteklemek için çocuğunuzla beraber evde eğlenceli vakit geçirmenizi de sağlayacak birçok eğlenceli etkinlik türetilebilir. Bu etkinlikleri yaparken özellikle 3 yaş grubu gibi küçük çocuklarla birlikte olmasınız. Kendine istemeden zarar vermemesi için gözetim gereklidir.
Tüm etkinliklerde küçük yaş grubu için en kolay olandan başlamak ve yaş ilerledikçe ve çocuğun yapabilirlik düzeyi arttıkça daha zor olana geçmek gerekir. Yaş seviyesine uygun olmayan etkinliklere çocuğunuzu zorlamak bu etkinliklerden kaçınmasına yol açabilir. Tüm etkinliklerde büyük olanlardan başlamak, çocuk yapabildikçe daha küçük parçalara geçmek gerekir. Kolay olan büyük parçalardır, parçalar küçüldükçe zorlaşır. Ancak büyük parçaları seçerken elinde tutabileceği büyüklükte olmasına dikkat etmek gerekir.
Çocuğunuza yeni bir beceri öğretirken, ona önce model olun sonrasında bu beceri gelişene kadar elini tutarak ya da nasıl yapacağını anlatarak yardımcı olun. Bu yardımları zamanla azaltmalısınız. İlk denemede yapamıyor diye hayal kırıklığına uğramamalısınız. Yeni bir becerinin gelişmesi için çocuğunuzun öğrendiklerini tekrar etmesi gerekir.
İnce motor gelişimini desteklemek için çocuğunuzla beraber evde eğlenceli vakit geçirmenizi de sağlayacak birçok eğlenceli etkinlik türetilebilirsiniz. Çocukların ince motor gelişimlerini ölçmek, değerlendirmek ve konuyla ilgili öneriler sunmak oldukça önemlidir. Çocuğun ince motor beceri gerektiren etkinliklerden kaçındığı, bu becerileri öğrenmekte zorlandığı durumlarda ve zaman içinde de bir gelişme gözlenmiyorsa bir uzmana başvurarak bu becerileri desteklemesini ve zorluk nedenlerinin bulunmasını sağlamak faydalı olacaktır.
Uzman Klinik Psikolog
Rüya Dilara Yıldırım