Sinir Sistemi (Systema Nervosum)
SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM)
Sinir Sistemi ( Systema Nervosum ) ikiye ayrılır. çevresel sinir sistemi ve merkezi sinir sitemi (veya sinir ağı), canlıların iç ve dış çevrelerini algılamasına yol açan, bilgi elde eden ve elde edilen bilgiyi işleyen, vücut içerisinde hücreler ağı sayesinde elektrik sinyallerinin farklı bölgelere iletimini sağlayan, organların , kasların aktivitelerini düzenleyen bir organ sistemidir. Beyin insan vücudunun en önemli organlarındandır. Sinir sisteminde bulunan hastalıklar; Meningitis ( menenjit ) , Şizofreni , Alzheimer hastalığı , Kortikal görme bozukluğu, Parkinson hastalığı , Epilepsi ( sara ) hastalığı bunlar sinir sisteminde bulunan bazı hastalık çeşitleridir.
SİNİR SİSTEMİNİN GENEL MORFOLOJİSİ
Canlılar yaşamları boyunca yaşadıkları dış ortamın ve kendi iç ortamlarının etkisinde kalırlar. Kendi iç ortamlarında gelişen olaylardan veya dış ortamdan kaynaklanan uyartıları alma, ilgili yerlere iletme, değerlendirme ve cevap verme işini sinir hücresi üstlenir. Sinir hücreleri ve sinir bağ dokusu birlikte sinir sistemini meydana getirir. Aşağı sınıf canlılarda çok basit bir yapı gösteren sinir sistemi, canlıların sınıfı yükseldikçe gelişmiş bir yapı gösterir.
Sinir hücresine neuron, sinir bağ dokusuna neuroglia denir. Neuron uyarılma ve uyartıyı iletme özelliğine sahiptir. İnsan vücudu incelendiğinde çok yaygın bir sinir ağı ile döşeli olduğu görülür. Duyu özel alıcılar tarafından alınan, iç veya dış ortamdan kaynaklanan uyartıların beyin corteksinde oluşturduğu histir. Duyu, duyu neuronları tarafından taşınır ve ikiye ayrılır.
I-Genel duyu
II-Özel duyu
I-Genel duyu
1- Superficial (yüzlek) duyu
2- Derin duyu
3- Visceral duyu
Superficial (yüzlek) duyu
1- Protopatik duyu
A-Epikritik duyu
Derin duyu
1- Bilinçli derin duyu
2- Bilinçsiz derin duyu
Visceral duyu
İç organlardan ( splachnion ) alınan duyudur.
II-Özel duyu
Göz, içkulak, burun, ve dil’de bulunan özel alıcılar tarafından alınan görme, işitme, denge, koku ve tat duyularıdır.
Reseptör
Uyarılabilen ve uyarıldığında elektrik sinyali üreten yapılara reseptör denir.
Reseptörler işlevlerine göre
1- Mekanik reseptörler
2- Termo reseptörler
3- Nosi reseptörler
4- Elektromanyetik reseptörler
5- Kemoreseptörler diye beş gruba ayrılır.
Mekanik reseptörler :
1- Kapsülsüz reseptörler
2- Kapsüllü reseptörler diye iki gruba ayrılır.
Kapsülsüz reseptörler :
1- Serbest sinir sonlanması (epidermis ve cornea’da bulunur.)
2- Merkel diski (kılsız deride)
3- Kıl follikülü reseptörleri (kıllı deride)
Kapsüllü reseptörler :
1- Meissner corpusculu (el ayası ve ayak tabanında bulunur.)
2- Pacinian corpusculu (dermis’te bulunur. )
3- Rufini corpusculu ( dermis’te bulunur.)
4- Kas iğciği (iskelet kasında bulunur. )
5- Golgi tendon organı (tendolarda bulunur. ) diye beş gruba ayrılır.
Reseptörler bulundukları yere göre
1- Extroseptor
2- İnteroseptor
3- Proprioseptör diye üç gruba ayrılır.
SİNİR SİSTEMİNİN EMBRİYOLOJİK GELİŞİMİ
Fecondation (Döllenme ) gerçekleştikten üç hafta sonra, embriyonun dorsal tarafındaki ektoderm kalınlaşır ve neural plak’ı oluşturur. Neural plak armut şeklinde olup baş tarafı genişçedir. Gelişim sürecine bağlı olarak neural plakta uzunlamasına bir oluk oluşur. Bu longitudinal oluk’a sulcus neuralis denir. Zamanla neural oluğun iki kenarı yukarıya doğru kıvrılarak birbirine yaklaşır ve kaynaşarak canalis neuralis’i yapar. Canalis neuralis’ten merkezi sinir sistemi elemanları olan encephalon ve medulla spinalis’teki multipolar neuronlar, ependim hücreleri, astrosit ve oligodendrositler, preganglionik sempatikve parasempatik neuronlar gelişir. Periferik sinir sistemi elemanları olan arka kök ganglion’u, V.,VII.,VIII.,IX. ve X. kafa çifti sinirlerinin ganglionlarındaki duyu neuronları, adrenal medulla’daki kromafin hücreleri, satellit ve schwann hücreleri, postganglionik sempatik ve parasempatik neuronlar crista neuralis’ten gelişir. Canalis neuralis’in her iki ucu başlangıçta açıktır. Prenatal yaşamın 4.haftasında kapanır. Canalis neuralis’in ön tarafında bulunan deliğe neuroporus anterior, arka ucunda bulunan deliğe de neuroporus posterior denir. Neuroporus anterior’u lamina terminalis isimli yapı kapatır. Neuroporus anterior kapanmazsa foetus’ta anencephaly ismiyle bilinen gelişim defekti gelişir. Neural kanalın arka ucunda yer alan neuroporus posterior kapanmazsa , lumbal bölgede omurga’da ve medulla spinalis’te spina bifida diye bilinen gelişim defekti gelişir.
Normal gelişimini tamamlayan Canalis neuralis’in ön tarafı genişler. Genişleyen bu ön taraf enine iki daralmayla üç keseciğe ayrılır. Bu keseciklere primer beyin kesecikleri denir. Primer beyin kesecikleri önden arkaya doğru prosencephalon (ön beyin) , mesencephalon (orta beyin) ve rhombencephalon (arka beyin) diye adlandırılır. Canalis neuralis’in lumeninden beyin ventrikülleri ve arka parçasından da medulla spinalis (omurilik) gelişir.
SİNİR SİSTEMİNİ OLUŞTURAN ELEMANLAR
Sinir sistemi , sinir hücreleri ve sinir bağ dokusundan oluşur. Sinir hücresi olan neuron’nun bir gövdesi ve bu gövdeden çıkan uzantıları vardır. Gövdeden çıkan uzun vetek uzantıya axon, kısa ve birden fazla olan uzantılara dendrit denir. Axon’un uzunluğu 120 cm ye kadar uzayabilir. Axon üzerinde axolemma denilen ince bir zar bulunur. Bu zarın altında neuroflamentler ve microtubuller bulunur. Microtubuller hızlı bir axonal iletiye hizmet eder. Elektrik sinyalleri neuronun gövdesinden axon kanalıyla sinaptik terminale doğru iletilir. Axon üzerinde ayrıca miyelin ve schwann zarları (kılıfları) bulunur. Merkezi sinir sistemi içinde yer alan neuronların axonları üzerinde yalnız miyelin zarı bulunur. Periferik neuronların axonları üzerinde ise hem miyelin hemde schwann kılıfları yer alır. Otonom neuronların postganglionik liflerinin axonları üzerinde ise yalnızca schwann kılıfları bulunur.
Miyelin kılıfları lipitten zengin bir zardır. Merkezi sinir sisteminde miyelin’i oligodendrocyt’ler , periferik sinir sisteminde ise schwann hücreleri üretir. Bir oligodendrosit 40-50 axon için miyelin üretebilir. Bir şıchwann hücresi ise ancak bir axon için miyelin üretebilmektedir. Periferik sinirlerin aksonları üzerinde bulunan myelin 1mm’ lik aralıklarla boğumlar oluşturur. Bu boğumlara Ranvier boğumları denir. Çapı kalın ve miyelinli olan sinir liflerinde uyartı iletimi hızlı olur. Hücre gövdesinden sinaptik terminale doğru olan sinaps (uyartı) iletimine anterograte, bunun tersi yönünde olan sinaps (uyartı) iletimine de retrograte ileti denir. Duyu neuronlarından daha büyük olan motor neuronlar gelişimlerini daha önce tamamlar. Duyu neuronları, küçük neuronlar ve glia hücreleri daha geç olgunlaşırlar. Olgunlaşan neuronlar çoğalma yeteneklerini kaybederler ve bir daha çoğalamazlar.
Neuronlar işlevlerine göre ;
1- Motor neuron
2- Duyu neuronu
3- Ara neuron diye üç gruba ayrılır.
Neuronlar uzantılarına göre ;
1- Neuron unipolare
2- Neuron bipolare
3- Neuron multipolare diye üç gruba ayrılır.
Neuron unipolare :
Unipolar neuron’da neuron gövdesi yuvarlaktır. Çekirdeği büyüktür. Neuron gövdesinden bir tek uzantı çıkar. Bu tek uzantı neuron gövdesinden çıkar çıkmaz çok kısa bir seyirden sonra T harfi şeklinde iki dala ayrılır. T ‘ nin dallarından biri axon diğeri dendrit olarak kabul edilir. Bu tip neuronlar kafa sinirlerine ait ganglionlarda ve arka kök ganglionunda bulunurlar.
Neuron bipolare :
Neuron gövdesi mekik şeklindedir. Her iki uçtan birer uzantı çıkar. Koku yolunun birinci neuronu, görme yolunun birinci neuronu ve ganglion cochleare ile ganglion vestibulare’de bulunan neuronlar , bipolar neuronlardır.
Neuron multipolare :
Neuron gövdesi çok kenarlıdır.Tek bir axon’a ve çok sayıda dendrit’e sahiptir. İnsan vücudunda bulunan neuronların büyük bir bölümü multipolar neurondur. Multipolar neuronlar axonlarının uzunluğuna göre iki gruba ayrılır.
1- Neuron multipolare longiaxonicum (Golgi I tipi )
2- Neuron multipolare breviaxonicum (Golgi II tipi)
Motor sinir lifleri üç tipe ayrılır;
1- Alfa lifler
2- Gamma lifler
3- C tipi lifler
Alfa motor lifleri miyelinli olup büyüktür. Ekstrafuzal kas liflerini innerve ederek kasılmayı sağlarlar. Gamma motor lifleri miyelinsiz olup küçüktürler. İntrafuzal kas liflerini innerve ederek kas tonusunu ayarlarlar. C tipi motor lifleri miyelinsiz ve küçük liflerdir. Damar duvarındaki düz kas liflerini innerve ederek damardan geçecek olan kan miktarını ayarlarlar.
Motor ünite
Bir alfa motor neuron ve onun innerve ettiği kas liflerine bir motor ünite denir.
Üst motor neuron
Beyin motor cortexini beyin sapı veya medulla spinalis ön boynuz motor nöronlarına bağlayan neuronaüst motor neuron denir.
Alt motor neuron
Beyin sapında veya medulla spinalis ön boynuzunda bulunan ve iskelet kaslarını innerve eden motor neurona alt motor neuron denir.
SİNİR SİSTEMİ BAĞ DOKUSU :
Sinir sistemi bağ dokusuna neuroglia denir. Neuroglia glia hücreleri ve glia liflerinden oluşur. Glia hücreleri sayıca neuronlardan 10 kat daha fazladır. Çoğalma yeteneği olan glia hücreleri, neuronlara desteklik yapar, beslenmelerini sağlar, metabolizma artıklarını uzaklaştırır ve neuronları mikroplara karşı korur. Nöroglia iki gruba ayrılır.
1- Santral neuroglia
2- Periferik neuroglia
Santral neuroglia
1- Macroglia
2- Mikroglia
Macroglia
1- Astrosit
2- Oligodendrosit
3- Ependimosit
Periferik neuroglia
1- Satellit hücreleri
2- Schwann hücreleri
3- Lemmal hücreler diye üç gruba ayrılır.
Synapsis interneuralis (sinaps)
Neuronlar arasındaki görev ilişkisine sinaps denir. Sinapslar yaptıkları bağlantıya göre; synapsis axodendritica , axoaxonalis ve axosomatica diye adlandırılır. İşlevlerine göre de eksite edici (uyarıcı-iletici ) ve inhibe edici(engelleyici) diye iki gruba ayrılır.
Çizgili kasın innervasyonunda merkez ile kas arasında ileti bir tek motor neuron tarafından sağlanır. Çizgili kas ile motor neuron arasında ara istasyon görevi yapan herhangi bir ganglion bulunmaz. Otonom sinirlerde ise ileti iki neuronla sağlanır. Hedef organ ile uyartının çıkış merkezi arasında bir ganglion yer alır. Uyartının çıkış merkezi ile ganglion arasındaki sinir lifine preganglionik lif, ganglion ile hedef organ arasındaki life ise postganglionik lif denir. Uyartı iletimi sırasında sinaps aralığına bir takım kimyasal maddeler salgılanır. Uyartıyı ileten bu kimyasal maddelere neurotransmittermaddeler denir. Somatomotor liflerin sinaptik terminallerinde asetilkolin , parasempatik preganglionik ve postganglionik lif ucunda asetilkolin, simpatik preganglionik lif ucunda asetilkolin, postganglionik lif ucunda ise noradrenalin salgılanır.
SİNİR SİSTEMİNİN MORFOLOJİK OLARAK SINIFLANDIRILMASI
Sinir sistemi morfolojik olarak iki bölüme ayrılır.
I-Systema nervosum centrale (Pars centralis )
II-Systema nervosum periphericum (Pars peripeherica)
Systema nervosum centrale (Merkezi Sinir Sistemi )
Merkezi sinir sistemi , encephalon (beyin) ve medulla spinalis’ten (omurilik) oluşur.
Merkezi sinir sistemi beş bölüme ayrılır.
1- Medulla spinalis
2- Rhombencephalon
3- Mesencephalon
4- Diencephalon
5- Telencephalon
Systema nervosum periphericum ( Periferik Sinir Sistemi )
Periferik sinir sistemi iki bölüme ayrılır.
1- Nervi craniales ( kafa sinirleri )
2- Nervi spinales ( spinal sinirler )
Periferik sinir sistemi
Beyinden çıkıp perifere giden sinirlere nervi craniales veya kafa sinirleri, medulla spinalis’ten çıkan sinirlere de nervi spinales veya spinal sinirler denir. Cranial sinirler beyin tabanında önden arkaya doğru dizilmiş on iki çift sinirden oluşur.Bunlara Kafa çift sinirleri de denir.
Kafa Çifti Sinirleri :
I.Nervus olfactorius
II.Nervus opticus
III.Nervus oculomotorius
IV.Nervus trochlearis
V.Nervus trigeminus
VI.Nervus abducens
VII.Nervus facialis
VIII.Nervus vestibulocochlearis
IX.Nervus glossopharyngeus
X.Nervus vagus
XI.Nervus accessorius
XII.Nervus hypoglossus
Kafa sinirlerinin taşıdığı lif cinsi
1- Genel somatik afferent ( genel duyu )
2- Genel visceral afferent ( iç organ duyusu )
3- Özel visceral afferent ( tat, koku )
4- Özel somatik afferent ( işitme ve denge, görme )
5- Genel somatik efferent ( çizgili kas )
6- Genel visceral efferent ( salgı bezleri, düz kaslar )
7- Brankial ark çizgili kasları ( V., VII., IX., X. ve XI. kafa sinirlerinin lifleri )
Kafa sinirlerinin taşıdıkları lif cinsine göre sınıflandırılmaları
I.N.olfactorius
II.N.opticus
VIII.N.vestibulocochlearis, her üç sinirde yalnızca özel duyu liflerinden oluşur.
III.N.oculomotorius
IV.N.trochlearis
VI.N.abducens
XI.N.accessorius
XII.N.hypoglossus, her beş sinirde tamamen visseromotor ve
somatomotor liflerden oluşur.
V.N.trigeminus
VII.N.facialis
IX.N. glossopharyngeus
X.N.vagus, her dört sinirde hem motor hemde duyu
liflerinden oluşur .
III.N.oculomotorius
VII.N.facialis
IX.N.glossopharyngeus
X.N.vagus, her dört kafa siniride parasimpatik lif taşır .
SPİNAL SİNİRLER ( NERVİ SPINALES )
Ortalama 1 cm uzunlukta olan spinal sinir, foramen intervertebrale’de yer alır. Medulla spinalis’in her iki yanından simetrik olarak çıkan spinal sinirler 31 çifttir. Doğum öncesi yaşamın ilk dönemlerinde omurga ile medulla spinalis’in boyu eşittir. Spinal sinirler canalis vertebralis’i tam karşılarında yer alan foramen intervertebrale’den geçerek terk ederler. Doğum öncesi yaşamın üçüncü ayından itibaren omurga çok hızlı büyür. Bu hızlı büyüme sonuçunda omurganın boyu medulla spinalis’in boyunu geçer. Medulla spinalis’in boyu omurga’nın boyuna göre kısa kaldığından, medulla spinalis’in thoracal, lumbal ve sacral parçalarından çıkan spinal sinirler, canalis vertebralis içinde aşağıya doğru inerek daha aşağıda bulunan foramen intervertebrale’den Canalis vertebralis’i terk ederler.
Spinal sinirler medulla spinalis’ten çıkış yerlerine göre adlandırılırlar.
1- Nervi spinales cervicales, sekiz çift ( C1-C8 )
2- Nervi spinales thoracici, oniki çift ( T1-T12 )
3- Nervi spinales lumbales, beş çift ( L1-L5 )
4- Nervi spinales sacrales, beş çift ( S1-S5 )
5- Nervi spinales coccygeus, bir çift ( Co 1 )
SİNİR SİSTEMİNİN FİZYOLOJİK OLARAK SINIFLANDIRILMASI
Sinir sistemi fizyolojik olarak iki bölüme ayrılır.
1- Somatik sinir sistemi
2- Otonom sinir sistemi
Somatik sinir sistemi
Çizgili iskelet kaslarımıza isteğimize bağlı olarak kasılma impulsları göndererek kasılmalarını sağlayan bölümdür. Somatomotor sinir sistemi olarakta adlandırılır.. Bu sistemin birinci neuronları beynin frontal lobunda, gyrus precentralis’te bulunur. Bu sahaya Brodmann’ın 4 numaralı alanı denir.
Otonom sinir sistemi
Vücudumuzda isteğimiz dışında gelişen olayları idare eden sinir sistemi bölümüne Otonom Sinir Sistemi denir. Vücudumuzda bulunan düz kaslar, salgı bezleri, kalbin çalışması tamamen otonom sinir sistemi tarafından idare edilir. Otonom sinir sistemi pars sempathica ve parsparasempathica diye iki bölüme ayrılır. Kural olarak sempatik ve parasempatik sinirler aynı organ üzerinde zıt-ters etki yapar.
KAFA SİNİRLERİ (NERVI CRANIALES ) :
İlk iki kafa siniri beynin uzantısı gibi kabul edilir. Geriye kalan 10 çift encephalon diye isimlendirilen beynin mesencephalon, pons ve medulla oblongata (bulbus) isimli bölümlerinden çıkar veya girerler. Oniki çift halinde, beynin tabanında simetrik olarak bulunan kafa sinirleri basis cranii’de bulunan delik veya açıklıklardan cavitas cranii’ye girer veya dışarı çıkarlar. Cavitas cranii’den dışarı çıkmayan tek kafa siniri n.vestibulocochlearis’tir. Kafa sinirleri önden arkaya doğru sırasıyla birden oniki’ye kadar numaralandırılırlar.
Beynin uzantısı gibi kabul edilen n.olfactorius ve n.opticus’un beyinde çekirdekleri yoktur. N.oculomotorius ve n.trochlearis’in çekirdekleri mesencephalon’da, n.trigeminus, n.abducens, n.facialis ve n.vestibulocochlearis’in çekirdekleri pons’ta, n.glossopharyngeus, n.vagus, n.accessorius ve n.hypoglossus’un çekirdekleri de medulla oblongata’da bulunur. Pons ve medulla oblongata’ta bulunan çekirdekler , fossa rhomboidea’nın döşemesinde yer alırlar.
Kafa sinirleri spinal sinirler gibi efferent ve afferent lif taşımanın yanı sıra özel duyu lifleri ve yutak kavislerinden gelişen kaslara giden branchiomotor lifler taşırlar.
N. OLFACTORIUS
N.olfactorius birinci kafa siniri olup, yalnız duyu liflerinden oluşur. Özel bir duyu olan koku duyusunu taşır. N.olfactorius’u meydana getiren duyu lifleri cavitas nasi’nin dış duvarı üzerinde, concha nasalis superior’un üst tarafında, regio olfactoria’da bulunurlar. Bu bölgede yer alan duyu neuronları bipolar neuronlardır. Koku mukozası içinde destek hücreleri ile birlikte bulunurlar. Bipolar neuronların santral uzantıları bir araya toplanarak yaklaşık 20 adet sinir bantı oluştururlar. Bu sinir bantlarından her biri n.olfactorius olarak os etmoidale’nin lamina cribrosa’sı üzerinde bulunan deliklerden geçerek cavitas cranii’ye girer. Beyin zarlarını delen sinir lifleri bulbus olfactorius’a sokulur ve burada bulunan mitral hücrelerle sinaps yapar. Mitral hücrelerin axonları bir araya toplanarak tractus olfactorius’u oluşturur. Tractus olfactorius stria olfactoria medialis, stria olfactoria intermedia ve stria olfactoria lateralis isimli üç bant oluşturur. Stria olfactoria medialis karşı tarafın bulbus olfactorius’una bağlanır. Stria olfactoria intermedia ise substantia perforata anterior’da sonlanır. Stria olfactoria lateralis de primer koku merkezi sayılan area piriformis ve area periamygdaloideus’a bağlanır. Bu bağlantılar dışında koku neuronları, gyrus parahippocampalis,corpus amygdaloideum, formatio reticularis ve hypothalamus ile bağlantılar kurar. Bu bağlantılar sayesinde otonomik reflekslerin yapılması sağlanır. N.olfactorius’u meydana getiren nöronların aksonları üzerinde myelin zarı bulunmaz. N.olfactorius ile bulbus olfactorius arasındaki ilişki koparsa anosmia diye bilinen koku duyusu kaybı ortaya çıkar.
N.OPTICUS
N.opticus yalnız özel duyu liflerinden oluşur ve görme duyusunu iletir. Gözün retina tabakasında bulunan multipolar neuronların axonları bir araya toplanarak retina’nın nasal tarafında görülen discus nervi optici adlı diski oluştururlar. Macula lutea’nın iç tarafında bulunan discus nervi optici ortalama 4 mm çapındadır. Discus nervi optici’nin ortasında excavatio disci isimli bir çukur bulunur. a. v. centralis retinae bu çukurdan geçer. Reseptör içermeyen bu çukura kör nokta denir. Diskten sonra nervus opticus göz küresini oluşturan tabakaları delerek orbita boşluğunda arkaya ve içe doğru uzanır ve canalis opticus’a sokulur. Canalis opticus’u geçen sinir cavitas cranii’ye girer. Beynin tabanında sağ ve sol n. opticus’lar birleşerek chiasma opticum isimli çaprazı yapar. Chiasma opticum’da retina’nın nasal yarımından gelen lifler çapraz yaparak karşı tarafın tractus opticus’una katılır. Retina’nın temporal yarımından gelen lifler çapraz yapmadan kendi tarafındaki tractus opticus içinde ilerler. Tractus opticus’u oluşturan liflerin %90 ı corpus geniculatum laterale’de sonlanır. Pupilla refleksleriyle ilgili lifler tractus opticus’tan ayrılarak nucleus pretectalis ve colliculus superior’a gider.
GÖRME YOLU
Görme duyusu ile ilgili bilgiler pupilla’dan içeri girerek, retina’da fotoreseptör tabakayı oluşturan koni’ler ve çubuk’lar (rod) tarafından elektrik sinyallerine çevrilir. Her bir retina’da 7 milyon koni ve 130 milyon çubuk bulunur. Koniler kırmızı, mavi ve yeşil renkte görmemizi sağlar. Retina’nın ortasında görülen sarı renkli sahaya macula lutea denir. Macula lutea 2 mm çapındadır. Macula lutea’nın bulunduğu bölge çukur biçimindedir. Bu çukura fovea centralis ve çukurun merkezine foveola denir. Foveola retina’nın ışığı en iyi alan yeridir ve fotoreseptör olarak yalnızca koniler bulunur.
Görme duyusuna ait elektrik sinyalleri ilk olarak koni’ler ve çubuk’lar tarafından alınır. Bu sinyaller retinada yer alan ve görme yolunun birinci neuronları olan bipolar neuronlara iletilir. Bipolar neuronlar aldıkları duyuyu retina’da yer alan ve görme yolunun ikinci neuronları olan multipolar neuronlara iletirler. Multipolar neuronlar duyuyu corpus geniculatum laterale’de yer alan üçüncü neuronlara iletir. Görme yolunun üçüncü neuronları corpus geniculatum laterale’den başlar. Bu neuronlar radiatio optica isimli yapıyı oluşturarak, görme impulslarını beynin occipital lobunda bulunan, sulcus calcarinus’un üst ve alt duvarında yerleşik görme merkezine (17. alan) iletirler.
Primer görme merkezi olarak da bilinen 17.alan , aynı taraf retina’sının temporal ve karşı tarafın nasal yarımından lifler alır. Her iki gözün görme alanlarının sağ yarısından gelen bilgiler sol cortexe, görme alanlarının sol yarısından gelenler ise sağ cortexe yansır. Her iki retina’nın üst yarımından gelen bilgiler, sulcus calcarinus’un üst duvarına, alt yarımından gelen bilgiler ise, sulcus calcarinus’un alt duvarına yansır.
Primer görme merkezinin çevresinde sekonder görme merkezi bulunur (18. ve 19. alanlar). Bu merkez primer görme merkezinden aldığı bilgileri korur.
N.OCULOMOTORIUS
N.oculomotorius’un çekirdekleri mesencephalon’da bulunur. Nucleus motorius nervi oculomotoriidiye bilinen somatomotor çekirdek aquaductus mesencephali’nin döşemesinde, colliculus superior düzeyinde ve orta çizgiye yakın olarak bulunur. Parasempatik çekirdek olan nucleus accessorius nervi oculomotorii (Edinger-Westphal), somatomotor çekirdeğin üst tarafında yer alır. Somatomotor ve parasempatik lif taşıyan n.oculomotorius m.obliquus superior ve m.rectus lateralis hariç bütün ekstraoculer göz kaslarını ve m.sphincter pupillae ile mm.ciliares isimli intraoculer göz kaslarını innerve eder. Her bir extraoculer göz kası, sayısı 2000-7000 arasında değişen motor axon tarafından innerve edilir. N.oculomotorius mesencephalon’dan çıktıktan sonra n.trochlearis ile birlikte a.cerebri posterior ile a.cerebelli superior arasından geçerek öne doğru uzanır. Daha sonra duramater encephali’yi delerek sinus cavernosus’a sokulur. Sinus’un dış duvarında ve n.trochleaeris’in hemen üstünde uzanır. Fissura orbitalis superior’dan geçerek orbita’ya girer. Orbita içinde ramus superior ve ramus inferior diye iki dala ayrılır. Ramus superior m.levator palpebrae superioris ve m.rectus superior isimli göz kaslarını innerve eder. M.levetor palpebrae superioris içinde bulunan düz kas liflerini innerve eden sempatik lifler ramus superior içinde seyreder. Ramus inferior m.rectus inferior, m.rectus medialis ve m.obliquus inferior isimli göz kaslarını innerve eder. Ramus inferior aynı zamanda ganglion ciliare’ye preganglionik parasempatik lifler taşır. Ganlion ciliare’den başlayan postganglionik parasempatik lifler nn.ciliares breves içinde mm.ciliares ve m.sphincter pupillae’ya giderek kasları innerve eder.
Nervus oculomotorius’un felç olması durumunda :
1- Üst göz kapağında ptosis gelişir.
2- Pupilla ışık refleksi görülmez.
3- Pupilla’da dilatasyon oluşur.
4- Göz küresi dışa ve aşağıya kayar.
5- Lens akomodasyon refleksindeki işlevini yerine getiremez.
N.TROCHLEARIS
N.trochlearis somatomotor liflerden oluşur. Nucleus motorius nervi trochlearis isimli motor çekirdek aqueductus cerebri’nin tabanında, colliculus inferior düzeyinde bulunur. Motor çekirdekten başlayan axonlar aqueductus cerebri’yi yandan dolanarak arkaya doğru uzanırlar. Mesencephalon’nun dorsal yüzünde , velum medullare superior içinde alt motor neuronlara ait bütün axonlar çapraz yaparak karşı tarafa geçerler. Duramater encephali’yi delerek öne doğru uzanır ve n.oculomotorius ile birlikte a.cerebri posterior ve a.cerebelli superior arasından geçererek, n.oculomotorius, n.ophthalmicus, n.abducens ve n.maxillaris ile beraber sinus cavernosus’a sokulur. Sinus cavernosus’un dış duvarında seyreder. Sinus duvarından çıktıktan sonra fissura orbitalis superior’dan girer ve annulus tendineus communis’in üzerinden ilerleyerek orbita’ya ulaşır. Orbita içinde iç tarafa doğru yönelir. M.levetor palpebrae superioris’i çaprazlayarak m.obliquus superior’a ulaşır ve kası innerve eder. M.obliquus superior çalıştığında bulbus oculi’yi aşağıya ve dışa çevirir. N.trochlearis’i felç olan hastalar çift görür ve merdiven inerken görme zorluğundan şikayet ederler. Her bir m.obliquus superior karşı tarafın nucleus motorius nervi trochlearis’i tarafından innerve edilir.
N.trochlearis:
1- Kafa sinirlerinin en küçüğüdür.
2- 7.5 cm’ lik bir seyirle, cavitas cranii içinde en uzun yolu kat
eden kafa siniridir.
3- Beyin sapının dorsal yüzünden çıkan tek kafa siniridir.
4- N.trochlearis’e ait alt motor nöronların tamamı çapraz yapar.
N.TRIGEMINUS
Üç ana dalı olduğu için üçüz sinir olarakta bilinir. Yüzün en büyük duyu siniri olan n.trigeminus, aynı zamanda birinci pharynx kavsinin de siniridir. Genel duyu ve brankial motor lifler taşır. Nucleus motorius nervi trigemini, nucleus mesencephalicus nervi trigemini, nucleus pontinus nervi trigemini ve nucleus spinalis nervi trigemini adlı dört çekirdeği vardır. Motor çekirdek pons’un üst parçasında ve dördüncü ventrikülün döşemesinde yer alır. Duyu çekirdekleri de dördüncü ventrikül döşemesinde ve mesencephalon ile medulla spinalis’in ilk 3 segmenti arasında uzanırlar. Pons’tan çıkan n.trigeminus’un radix motoria isimli küçük bir motor kökü ve radix sensoria isimli büyük bir duyu kökü vardır. Duyu neuronları os temporale de, impressio trigemini içinde yer alan ganglion trigeminale isimli ganglion’da bulunur. Unipolar olan bu neuronların periferik uzantıları n.ophthalmicus (V1), n.maxillaris (V2) ve n.mandibularis (V3) isimli sinirleri oluşturur. Bu sinirler sırasıyla fissura orbitalis superior, foramen rotundum ve foramen ovale’den Cavitas cranii’yi terk ederler. N.trigeminus’un brankial motor lifleri (özel visceral efferent) ; çiğneme kasları, m.tensor tympani, m.tensor veli palatini, m.mylohyoideus ve m.digastricus’un venter anterior’unu innerve eder. Genel duyu taşıyan (genel somatik afferent) lifleri ; Yüz ve kafa derisi ( başın tepesine kadar) , conjunctiva, bulbus oculi, sinus paranasales’in mukozası, cavitas nasi ve cavitas oris mukozası, dil ve dişler, membrana tympanica’nın dış yüzü ile fossa cranii anterior ve medius’ta bulunan beyin zarlarından genel duyu taşır.
N.ophthalmicus (V1)
Yalnız duyu liflerinden oluşur. Sinus cavernosus’un dış duvarında seyreder. Sinus’tan çıktıktan sonra ilk verdiği dal duramater’de dağılan ramus tentorius’dur (ramus meningeus recurrens). Daha sonra n.lacrimalis, n.frontalis ve n.nasociliaris isimli dallarına ayrılarak fissura orbitalis superior’dan orbita’ya ulaşır.
N.lacrimalis
Üst göz kapağını dış parçası ve Conjunktiva’dan duyuları taşır. Glandula lacrimalis’e secretomotor parasempatik lifleri taşır. M.rectus lateralis ile orbita tavanı arasında arkaya doğru uzanır. Fissura orbitalis superior’da n.frontalis ve n.nasociliaris ile birleşir.
N.frontalis
N.ophthalmicus’un en kalın dalıdır. N.supratrochlearis ve n.supraorbitalis isimli iki dalı vardır. N.supratrochlearis burun sırtı, üst göz kapağının iç parçası ve alın derisinin iç tarafından duyuları alır. N.supraorbitalis ise alın derisinin dış tarafından ve kafa derisinden duyuları alır. Her iki sinir orbita’nın üst tarafından orbita’ya girer ve birleşerek n.frontalis’i oluştururlar. N.frontalis orbita tavanı boyunca arkaya, fissura orbitalis superior’a doğru ilerler, n.lacrimalis ve n.nasociliaris ile birleşir.
N.nasociliaris
1- N.infratrochlearis
2- R.nasalis externus
3- Rr.nasales interni
4- N.ethmoidalis anterior
5- N.ethmoidalis posterior
6- Nn.ciliares longi
7- Nn.ciliares breves
Adlı dallar birleşerek n.nasociliaris’i oluşturur. N.nasociliaris n.opticus’un üzerinde arkaya, fissura orbitalis superior’a doğru uzanır. Anulus tendineus communis’ten ve fissura orbitalis superior’dan geçerek, n.lacrimalis ve n.frontalis ile birleşir. N.infratrochlearis göz kapaklarının iç tarafı ve burnun yan tarafından, r.nasalis externi apex nasi ve ala nasi derisinden, rr.nasales interni cavitas nasi’nin dış duvarı ve septum nasi’nin ön parçasından, n.ethmoidalis anterior ve posterior sinus ethmoidalis ve sinus sphenoidalis’ten, nn.ciliares longi ile nn.ciliares breves ise bulbus oculi’den genel duyu taşırlar.
Nn.ciliares breves’in taşıdığı duyu lifleri, ganglion ciliare’de sinaps yapmadan geçer. Nn.ciliares breves aynı zamanda mm.ciliares ve m.sphincter pupillae’ya gidecek olan postganglionik parasempatik lifleri taşır. Nn.ciliares longi ve nn.ciliares breves m.dilatator pupillae’ya gidecek olan postganglionik sempatik lifleri de taşırlar. Nn.ciliares breves’in taşıdığı sempatik lifler ganglion ciliare’de sinaps yapmazlar.
N.maxillaris (V2)
Cavitas cranii’ye foramen rotundum’dan giren n.maxillaris,tamamen duyu liflerinden oluşur. Ganglion trigeminale’nin orta bölümünden ganglion’a girer. Aşağıdaki dalların birleşmesiyle meydana gelir.
1- Ramus meningeus
2- N.nasopalatinus
3- N.pharyngeus
4- N.palatinus major
5- Nn.palatini minores
6- Nn.alveolares superiores
7- N.zygomaticus
8- N.infraorbitalis
Ramus meningeus fossa cranii anterior ve medius’ta duramater encephali’den genel duyu taşır. Ramus meningeus, n.maxillaris ganglion trigeminale’ye girmeden önce n.maxillaris ile birleşir. N.palatinus major ve nn.palatinus minores yumuşak damak, tonsilla palatina, cavitas nasi mukozası’nda dağılır. Nasal dalların en büyüğü n.nasopalatinus’tur. N.nasopalatinus septum nasi’nin arka bölümünde aşağıya ve öne doğru uzanır. Canalis incisivus’tan geçerek ağız boşluğuna ulaşır ve sert damak mukozasında dağılır. N.pharyngeusisenasopharynx’te dağılır. N.palatinus major ve nn.palatini minores n.pharyngeus ve n.nasopalatinus ile birleşir ve ganglion pterygopalatinum’da sinaps yapmadan geçer ve n.maxillaris’e katılırlar. Nn.alveolares superiores esas olarak üst çene dişlerinden ağrı impulsları taşır. Üst dudak, yanağın iç tarafı ve burun yan tarafı derisinden duyu taşıyan lifler birleşerek n.infraorbitalis’i oluştururlar. N.infraorbitalis foramen infraorbitale’den girerek, canalis infraorbitalis içinde arkaya doğru ilerler ve nn.alveolares superiores’in ön dalları ile birleşir. Bir kök halinde orbita döşemesinden geçen lifler n.maxillaris’i oluşturur. Yanak derisinden duyu taşıyan lifler bir araya gelerek ramus zygomaticofacialis adlı sinir dalını oluştururlar. Bu dal os zygomaticum’un prossesus frontalis’ini delerek orbita’ya sokulur ve arkaya doğru ilerleyerek ramus zygomaticotemporalis ile birleşir. Alın derisinin dış tarafından duyu taşıyan lifler bir araya gelerek ramus zygomaticotemporalis’i oluşturur. Bu dal os zygomaticum’un prossesus frontalis’inin arka tarafından orbita’ya sokulur. Dış duvar boyunca ilerler ve ramus zygomaticofacialis ile birleşir. Ramus zygomaticofacialis ve ramus zygomaticotemporalis birleşerek n.zygomaticus’u oluştururlar. Orbita döşemesi boyunca arkaya doğru uzanan n.zygomaticus n.maxillaris ile birleşir. Orbita içinde n.zygomaticus, n.facialis kanalıyla gelen ve glandula lacrimalis’e gidecek olan postganglionik parasempatik lifler taşır.
Ganglion pterygopalatinum
Fossa pterygopalatina’da ve n.maxillaris’in altında bulunur. Parasempatik sistemin en büyük periferik ganglionudur. İşlevsel olarak n.facialis’le ilgili olan ganglion pterygopalatinum, yerleşim olarak n.maxillaris’e çok yakın olduğu için burada anlatılmıştır.
Glandula lacrimalis, damak, yutak ve burun boşluğunda bulunan salgı bezlerine giden secretomotor parasempatik postganglionik lifler, ganglion pterygopalatinum’dan başlar. Genel duyu taşıyan lifler ve sempatik lifler, ganglionun içinde başka bir neuronla sinaps yapmadan geçerler.
N.mandibularis ( V3 )
N.trigeminus’un en kalın dalı olup, genel duyu ve brankial motor liflerden oluşur. Genel duyu liflerinden oluşan kökü daha büyüktür. Foramen ovale’den geçer.
Foramen ovale’nin hemen altında birleşen duyu ve motor kökler şu sinirlerden oluşur.
1- Ramus meningeus
2- N.buccalis
3- N.auriculotemporalis
4- N.lingualis
5- N.alveolaris inferior
6- N.pterygoideus medialis
7- N.musculi tensoris veli palatini
8- N.musculi tensoris tympani
9- N.massetericus
10- Nn.temporales profundi
11- N.pterygoideus lateralis
Fossa cranii anterior ve medius’ta beyin zarlarından alınan genel duyu, r.meningeus ile taşınır. Ramus meningeus a.meningea media ile birlikte seyreder. Foramen spinosum’dan çıkan sinir dalı n.mandibularis’e bağlanır. Yanak’tan, ağız içinde yanak mukozasından ve diş etinden genel duyu n.buccalis ile taşınır. N.buccalis yanakta m.masseter’in altında arkaya doğru uzanır, arkada m.pterygoideus lateralis’i delerek n.mandibularis’e katılır. Kafanın yan tarafından genel duyu n.auriculotemporalisiletaşınır. Bu sinir a.temporalis superficialis’le birlikte uzanır. N.auriculatemporalis’i oluşturan ön ve arka dallarla, dış kulak yolu, kulak zarının dış yüzü, rr.parotidei ve articulatio temporomandibularis’ten gelen lifler, kulağın tam önünde birleşerek tek bir dal haline gelir. Rr.parotidei isimli dalları, ganglion oticum’dan gelen postganglionik parasempatik lifleri glandula parothyroidoea’ya iletir. N.auriculotemporalis m.pterygoideus lateralis ve collum mandibula’nın altından geçer. Daha sonra a.meningea media’nın içinden geçtiği bir halka oluşturur ve n.mandibularis ile birleşir.
Dilin pars presulcalis isimli parçasının mukozası, ağız döşemesi ve mandibular diş etinin dile bakan bölümünün genel duyusu n.lingualis ile taşınır. Yukarıda belirtilen bölgelerden genel duyu taşıyan axonlar bir araya toplanarak n.lingualis’i oluştururlar. Dilin yan tarafında arkaya doğru uzanan n.lingualis, dilin arka tarafına ulaşınca yukarı doğru kıvrılır. M.constrictor pharyngeus superior’un üzerinden obliq olarak geçer. Daha sonra m.pterygoideus medialis ile mandibula arasında yukarıya doğru uzanarak chorda tympani isimli sinirle birleşir. Chorda tympani ile birleştikten sonra yukarıya doğru ilerler ve n.alveolaris inferior ile birlikte n.mandibularis’e bağlanır. N.lingualis, chorda tympani içinde gelen preganglionik parasempatik lifleri ganglion submandibulare’ye iletir ve dilin 2/3 ön tarafından tat duyusunu alan chorda tympani liflerini taşır.
Alt dudak ve çene ucu derisinden genel duyu taşıyan lifler bir araya gelerek n.mentalis’i oluştururlar. Foramen mentale’den mandibula’ya sokulan n.mentalis canalis mandibularis’te uzanır. Kanal içinde alt çene dişlerinden gelen liflerle birleşen n.mentalis, n.alveolaris inferior’u yapar. N.alveolaris inferior, foramen mandibulae’den dışarı çıkar. M.mylohyoideus ve m.digastricus’un ön karnını innerve eden n.mylohyoideus’u aldıktan sonra m.pterygoideus lateralis’in altında yukarıya doğru yükselerek n.mandibularis’e bağlanır. N.pterygoideus medialis m.pterygoideus medialis’i, n.musculi tensoris veli palatini m.tensor veli palatini’yi, n.musculi tensor tympani m.tensor tympani’yi, n.massetericus m.masseter’i , nn.temporales profundi m.temporalis’i ve n.pterygoideus lateralis m.pterygoideus lateralis’i innerve eder.
N.ABDUCENS
Yalnız somatik efferent liflerden oluşur. Gözün m.rectus lateralis isimli kasını innerve eder. Motor çekirdeği nucleus motorius nervi abducentis adını alır. Çekirdeği pons’ta, dördüncü ventrikülün döşemesinde, colliculus facialis’in altında bulunur. N.facialis’e ait axonlar n.abducens’in çekirdeğinin çevresini dolanarak pons’tan çıkarlar. Bu komşuluk dördüncü ventrikül düşemesinde colliculus facialis isimli kabartı şeklinde görülür. N.abducens fossa cranii posterior’da, pons ve medulla oblongata arasında olmak üzere beyin sapından çıkar. Cisterna pontis’e girer ve a.basillaris boyunca öne ve hafif dışa doğru uzanır. Os Sphenoidale’ye ait dorsum sellae’nın dış tarafında duramater’i delerek çıkar. Duramater ile temporal kemiğe ait apex partis petrosae arasında öne doğru ilerler. Apex’in üzerinde dik bir açı yaparak sinus cavernosus’a girer. Sinus cavernosus’un içinde iken, a.carotis interna’nın dış tarafında, n.oculomotorius, n.trochlearis ve n.maxillaris’in iç tarafında yer alır. Sinus cavernosus’tan çıktıktan sonra, anulus tendineus communis ile sarılı olarak fissura orbitalis superior’un iç tarafından geçerek orbita’ya girer. M.rectus lateralis’in altında uzanır ve onu innerve eder. M.rectus lateralis bulbus oculi’yi dışa çevirir.
Bir gözün m.rectus lateralis ile diğer gözün m.rectus medialis’inin aynı anda koordineli olarak çalışması :
Gözler horizontal bir düzlemde sağa veya sola doğru hareket ettiklerinde, bir gözün m.rectus lateralis’i diğer gözün m.rectus medialis’i birlikte çalışır. Bu kasların hareketleri pons’ta bulunan dışa bakma merkezi tarafından koordine edilir. Üst merkezlerden pons’taki dışa bakma merkezine gelen uyarılar, kendi tarafındaki göze ait nucleus motoriusnervi abducentis’e iletilirken, aynı anda fasciculus longitudinalis medialis içinde uzanan liflerle, diğer gözün m.rectus medialis’ini hareket ettirecek olannucleus motorius nervi oculomotori’nin ilgili bölümüne iletilir. Böylece horizontal düzlemde her iki gözün aynı anda aynı yöne hareket etmesi sağlanır.
N.FACIALIS
N.facialis brankial motor, visceral motor (parasempatik), genel duyu ve özel duyu lifleri taşır. Çekirdekleri pons’ta, dördüncü ventrikül döşemesinde bulunur. Nucleus motorius nervi facialis, nucleus salivatorius superior ve nucleus sensorius nervi facialis isimli üç tane çekirdeği vardır. Radix sensoria ve radix motoria isimli iki kökü bulunur. Radix sensoria olarak bilinen duyu köküne n.intermedius denir. N.facialis’in motor kökü yüzün mimik kaslarını, m.occipitalis, mm.auriculares, m.digastricus’un venter posterior’u, m.stylohyoideus ve m.stapedius’u innerve eder. Duyu kökü ise dilin 2/3 ön parçasından tat, kulak kepçesinin concha auriculae isimli bölümü ve kulak kepçesinin arkasındaki küçük bir alandan genel duyu ve glandula lacrimalis, gl.submandibularis, gl.sublingualis ile burun, yumuşak ve sert damak mukozasındaki bezlere giden parasempatik lifleri taşır. Genel duyu taşıyan birinci nöronlar ganglion geniculi’de bulunur. Bu nöronların santral uzantıları aldıkları impulsları n.intermedius aracılığıyla nucleus spinalis nervi tirgemini’ye iletir. İkinci neuronlar nucleus spinalis nervi trigemini’den başlar ve duyuyu talamus’ta nucleus ventralis posterior’a ulaştırır. Üçüncü neuronlar talamus’tan başlar ve aldıkları duyuları parietal lopta gyrus postcentralis’teki duyu merkezine iletir. Pons ile medulla oblongata arasından çıkan n.facialis, meatus acusticus internus’tan canalis facialis’e girer. Kanal içinde önce dışa doğru uzanır. Recessus epitympanicus’un iç duvarına ulaşınca arkaya doğru kıvrılır. Bu kıvrım yerinde unipolar neuronlardan oluşan ve n.facialis’in duyu gangalion’u olan ganglion geniculi bulunur. N.facialis orta kulak boşluğunun iç duvarında canalis semicircularis lateralis ile fenestra vestibuli arasından geçerek cavitas tympanica’nın arka duvarına ulaşır. Arka duvar içinde aşağıya doğru seyreder ve foramen stylomastoideum’dan temporal kemiği terk eder. Glandula parotidea’ya sokulan n.facialis, bez dokusu içinde v.retromandibularis ve a.carotis externa’yı çaprazlar. Collum mandibulae’nın arkasında plexus parotideus isimli sinir ağını oluşturduktan sonra yüzün mimik kaslarına giden dallarını verir.
N.facialis , canalis facialis içinde:
1- N.petrosus major
2- N.stapedius
3- Chorda tympani
Foramen stylomastoideum’dan çıktıktan sonra :
1- N.auricularis posterior
2- R.digastricus
3- R.stylohyoideus
Parotis bezi içinde yüze giden:
1- Rr.temporales
2- Rr.zygomatici
3- Rr.buccales
4- R.marginalis mandibularis
5- R.cervicalis
adlı dalları verir.
N.petrosus major
Glandula lacrimalis’e salgı impulsları götürecek olan preganglionik parasempatik neuronlar nucleus salivatorius superior’da bulunur. Parasempatik neuronların axonları ganglion geniculi’den çıktıktan sonra bir araya toplanarak n.petrosus major’u oluşturur. Bu sinir hiatus canalis nervi petrosi majoris’ten geçerek fossa cranii medius’a ulaşır. Temporal kemik üzerinde bulunan sulcus nervi petrosi majoris’te uzanır. N.petrosus major foramen lacerum’un dış duvarı boyunca ilerleyerek canalis pterygoideus’un girişine ulaşır. Canalis pterygoideus’un girişinde n.petrosus profundus (plexus caroticus internus’tan gelen sempatik liflerden oluşan bir sinir) ile birleşerek nervus canalis pterygoidei isimli siniri oluşturur. N.canalis pterygoidei canalis pterygoideus’a sokulur. Fossa pterygopalatina’da kanaldan çıkar ve burada bulunan ganglion pterygopalatinum’a bağlanır. Preganglionik parasempatik lifler ganglion pterygopalatinum’da bulunan postganglionik parasempatik liflerle sinaps yapar. Glandula lacrimalis’i innerve edecek olan postganglionik parasempatik lifler ganglion pterygopalatinum’dan başlar. N.zygomaticus ( n.maxillaris’in dalı ) kanalıyla n.lacrimalis’e (n.ophthalmicus’un dalı) ve oradan da glandula lacrimalis’e ulaştırılır. Burun, yumuşak ve sert damaktaki bezlere gidecek olan postganglionik parasempatik lifler de ganglion pterygopalatinum’dan başlar.
Nucleus salivatorius superior hypothalamus’un etkisi altındadır. Hypotalamus otonom sinir sisteminin çok önemli bir kontrol veuyum merkezidir.Limbik sistemden gelen duygusal davranışlarla ilgili impulslar ile koku merkezinden gelen impulslar, fasciculus longitudinalis dorsalis kanalıyla nucleus salivatorius superior’a iletilir. Bu yollar sayesinde koku refleksleri ve ağlama gibi duygusal davranışlar sergilenir.
Nucleus salivatorius superior, beynin başka alanları tarafından da etkilenir. Gözler irrite edildiğinde n.trigeminus’la alınan impulslar beyin sapındaki nucleus spinalis nervi trigemini’ye ve oradanda nucleus salivatorius superior’a iletilir. Stimule edilen nucleus salivatorius superior glandula lacrimalis’te sekresyona neden olur. Ayrıca ağızda bulunan özel tat lifleri aktive edildiklerinde nucleus tractus solitarius, nucleus salivatorius superior’u stimule ederek ağızda bulunan bezlerde sekresyona neden olur.
N.stapedius
M.stapedius’un motor siniridir.
Chorda tympani
Foramen stylomastoideum’un yaklaşık 6 mm üst tarafında n.facialis’ten ayrılır. Canalis facialis içinde öne ve yukarıya doğru uzanır. Cavitas tympanica’nın arka duvarında bulunan canaliculus chordaetympani içinden geçerek cavitas tympanica’ya ulaşır. Kulak zarının iç yüzünde mukoza altında, manubriummallei ile crus longum incudisarasından geçerek fissura petrotympanica’ya ulaşır. Fissürün içinden geçen chorda tympani os temporale’yi terk eder. Chorda tympani temporal kemikten çıktıktan sonra fossa infratemporalis içinde n.lingualis’e katılır. Chorda tympani dilin 2/3 ön parçasından tat duyusu taşır. Tat duyusunu taşıyan birinci neuronlar ganglion geniculi’de bulunan unipolar neuronlardır. Bu neuronların santral uzantıları duyuyu beyin sapında bulunan nucleus tractus solitarius’a iletir. İkinci neuronlar nucleus tractus solitarius’tan başlar ve duyuyu talamus’ta bulunan nuclues ventralis posterior’a ulaştırır. Tat yolunun üçüncü neuronları nucleus ventralis posterior’dan başlar, capsula interna’nın crus posterior’undan geçerek duyuyu parietal lopta gyrus postcentralis’te bulunan Cortikal tat merkezine iletirler.
Chorda tympani nucleus salivatorius superior’dan ganglion submandibulare’ye preganglionik parasempatik lifler taşır. Preganlionik parasempatik lifler ganglion submandibulare’de bulunan postganglionik parasempatik liflerle sinaps yapar. Ganglion submandibulare’de bulunan postganglionik parasempatik lifler arterler çevresinde glandula submandibularis, glandula sublingualis ve ağız döşemesinde bulunan küçük salgı bezlerine giderek bezlere salgı yaptırırlar.
N.auricularis posterior
Processus mastoideus’un önünde yukarıya doğru uzanır. Kulak kepçesi kaslarını innerve eden ramus auricularis ve m.occipitofrontalis’in venter occipitalis’ini innerve eden ramus occipitalis diye iki dala ayrılır.
R.digastricus
M.digastricus’un venter posterior’unu innerve eder.
R.stylohyoideus
M.stylohoideus isimli kası innerve eder.
Rr.temporales
Kulak kepçesinin dış yüzündeki kaslar ile m.auricularis anterior, m.auricularis superior, göz çevresindeki kaslar ve alında bulunan kasları innerve eder.
Rr.zygomatici
M.orbicularis oculi’yi innerve eder.
Rr.buccales
M.procerus, m.zygomaticus major, m.zygomaticus minor, m.levator labii superioris, m.levator anguli oris, m.levator labii superior alaeque nasi, m.buccinator ve m.orbicularis oris’i innerve eder.
R.marginalis mandibularis
M.risorius, alt dudak ve alt çene kaslarını innerve eder.
R.cervicalis
Platysma’yı innerve eder.
N.facialis’e ait motor çekirdeğin üst yarımı her iki Corteksten impuls alır ve yüzün aynı tarafının 1/3 üst bölümündeki kasları innerve eder. Motor çekirdeğin alt yarımı ise yalnız karşı Corteksten çaprazlaşmış lifler alır ve yüzün 2/3 alt bölümündeki kasları innerve eder.
Ganglion submandibulare
Parasempatik bir ganglion olup, m.hyoglossus’un üst parçası üzerinde ve n.lingualis’in altında bulunur. İşlev olarak n.facialis ve onun dalı olan chorda tympani’ye bağlıdır. Nucleus salivatorius superior’dan başlayan preganglionik parasempatik lifler, chorda tympani kanalıyla n.lingualis’e ve n.lingualis aracılığıyla ganglion submandibulare’ye ulaştırılır. Postganglionik parasempatik lifler ganglion submandibulare’den başlar arterler çevresinde glandula sublingualis ve glandula submandibularis’e gider. Sekretomotor olan parasempatik lifler bezlerde sekresyona neden olurlar. Glandula sublingualis ve submandibularis’e gelen sempatik postganglionik lifler ganglion cervicale superior’dan başlar. Arterler eşliğinde bezlere ulaşan sempatik lifler, bezlerin damarlarında vasomotor bir etki yaparlar.
N.VESTIBULOCOCHLEARIS
Özel duyu liflerinden oluşan bir sinirdir. İçkulaktan denge ve işitme impulslarını alır ve ilgili merkezlere iletir. Denge impulsları n.vestibularis, işitme impulsları ise n.cochlearis tarafından taşınır. Sekizinci kafa sinirine ait birinci neuronların periferik uzantıları kısadır. Bipolar olan bu neuronlar ganglion spirale cochleae ve ganglion vestibulare’de bulunurlar. Ganglion spirale cochleae modiolus’un içinde yer alır. Ganglion vestibulare ise meatus acusticus internus’un alt ucunda bulunur.
Denge impulsları taşıyan n.vestibularis’e ait duyu çekirdekleri dördüncü ventrikül döşemesinde, area vestibularis’te bulunurlar. Bu çekirdekler nucleus vestibularis medialis, nucleus vestibularis lateralis, nucleus vestibularis superior ve nucleus vestibularis inferior diye adlandırılırlar.
İşitme duyusu n.cochlearis ile taşınır. Bu sinire ait çekirdekler nucleus cochlearis dorsalis ve nucleus cochlearis ventralis diye bilinir. Nucleus cochlearis ventralis, pedunculus cerebellaris inferior’un içinde bulunur. Nucleus cochlearis dorsalis area vestibularis’in dış parçasında ve pedunculus cerebellaris inferior’un dorsalinde yer alır.
İşitme yolu ile ilgili birinci neuronlar ganglion spirale cochleae’de bulunur. İki uzantılı olan bu neuronların periferik uzantıları kısa olup, membrana basilaris üzerinde bulunan organum spirale (Corti organı ) içindeki reseptörlerle sinaps yaparlar. Organum spirale içindeki reseptörlerin üst uçlarında cilialar bulunur. Cilialar membrana tectoria isimli membranın içine gömülmüştür. İşitme yolu’nun birinci neuronlarının santral uzantıları bir araya toplanarak n.cochlearis’i oluşturur. Cochlea’nın tabanından geçen axonlar n.vestibularis ile birleşerek n.vestibulocochlearis’i meydana getirirler. Daha sonra n.vestibulocochlearis meatus acusticus internus’tan geçerek fossa cranii posterior’a ulaşır ve pons ile medulla oblongata’nın birleşme yerinden beyin sapına sokulur. İşitme yolunun birinci neuronları nucleus cochlearis ventralis ve dorsalis’te sonlanır. İşitme yolunun ikinci neuronları nucleus cochlearis ventralis ve dorsalis’ten başlar. Axonların büyük bir bölümü çapraz yaparak karşı tarafa geçer ve lemniscus lateralis içinde colliculus inferior’a ulaşır. Çapraz yapmayan lifler ise nucleus olivaris superior’da sonlanır. Üçüncü neuronlar nucleus olivaris superior’dan başlar, işitme impulslarını colliculus inferior’a iletir. Colliculus inferior, başın ve gözlerin aynı anda sesin geldiği yöne doğru çevrilmesinde önemli rol oynar. Dördüncü neuronlar colliculus inferior’dan başlar. Corpus geniculatum mediale’de bulunan beşinci neuronlarla sinaps yaparlar. İşitme yolunun beşinci neuronları corpus geniculatum mediale’den başlar, temporal lopta gyri temporales transversi içinde bulunan primer işitme merkezinde ( 41 ve 42. alan) sonlanırlar. Primer işitme merkezinin arkasında sekonder işitme merkezi (22.alan) bulunur. Bu merkez daha önce öğrenilmiş seslerin anlamını muhafaza eder.
Denge yolunun birinci neuronları ganglion vestibulare’de bulunur. Bipolar olan bu neuronların periferik uzantıları, zar labirent olan labyrinthus membranaceus’te her üç canalis semicircularis’in crista ampullaris isimli bölümlerinden ve vestibulum’da bulunan macula utriculi ve macula sacculi’den denge ile ilgili impulsları alır. Santral uzantıları impulsları n.vestibularis’in çekirdeklerine ve cerebellum’un lobus flocculonodularis isimli lobuna iletirler. Crista ampullaris’ten gelen lifler özellikle nucleus vestibularis superior ve medialis’te sonlanır. Bu çekirdeklerden başlayan lifler fasciculus longitudinalis medialis içinde uzanır ve baş, boyun ve göz hareketlerinin koordinasyonunu sağlar. Macula utriculi ve sacculi’den gelen lifler nucleus vestibularis lateralis, inferior ve medialis’te sonlanır. Nucleus vestibularis lateralis’ten başlayıp medulla spinalis’e uzanan tractus vestibulospinalis lateralis isimli yol, vücudun genel duruşu ve dengenin devamlılığının sağlanmasında önemli rol oynar.
Vestibuler çekirdekler ipsilateral olarak cerebellum’a ve formatio reticularis’e bağlanırlar. Fasciculus longitudinalis medialis içinde yükselen lifler, dış göz kaslarını innerve eden 3., 4. ve 6. kafa sinirlerinin somatomotor çekirdeklerinde sonlanır. Bu bağlantılar vestibulo-oculer reflekslerde rol oynar. Yükselen diğer bazı lifler talamus’un nuclei ventrales posteriores ve nuclei ventrales laterales isimli çekirdeklerinde sonlanır. Buradan başlayan lifler impulsları gyrus centralis posterior’a iletirler.
N.GLOSSOPHRYNGEUS
N.glossopharyngeus brankiomotor, duyu ve parasempatik lifler taşır. Brankiomotor lifleri m.stylopharyngeus’ta dağılır. Parasempatik lifler ganglion oticum kanalıyla glandula parotidea’ya giderek sekresyon yaptırır. Duyu lifleri dorsum linguae, pharynx , tonsilla’lar, yumuşak damak ve orta kulak’tan genel duyu ve dilin 1/3 arka bölümünden tat ve genel duyu alır. Sinus caroticus ve glomus caroticus’tan, kan basıncı ve kanın kimyasal yapısıyla ilgili impulsları nucleus dorsalis nervi vagi’ye taşır. Duyu çekirdeği 7 ve 10. kafa sinirleriyle ortak çekirdek olan nucleus tractus solitarius’tur. Parasempatik çekirdeğine nucleus salivatorius inferior denir. Nucleus ambiguus 9, 10 ve 11. kafa sinirlerinin ortak motor çekirdeğidir. N.glossopharyngeus’a ait olan parçasına nucleus motorius nervi glossopharyngei denir. Çekirdekleri dördüncü ventrikülün döşemesinde bulunur.
N.glossopharyngeus medulla oblongata’nın ön bölümünde, oliva ile pedunculus cerebellaris inferior arasındaki oluktan üç dört kökçük halinde çıkar. Fossa cranii posterior içinde cerebellum’un altında öne ve dışa doğru ilerler. Foramen jugulare’den geçerek kafa boşluğunun dışına çıkar. Bu delikte ganglion superius ve inferius isimli iki ganglionu bulunur.
N.glossopharyngeus’un genel duyu taşıyan lifleri nucleus spinalis nervi trigemini’de sonlanır.
1- N.tympanicus
2- N.petrosus minor
3-Rr.pharyngei
4- R.musculi stylopharyngei
5-R.sinus carotici
6-Rr.tonsillares
7-Rr.linguales adlı dalları bulunmaktadır.
N.tympanicus
N.tympanicus ganglion inferius’tan çıkar. Canaliculus tympanicus’tan geçerek cavitas tympanica’ya ulaşır. Promontorium üzerinde plexus tympanicus’u oluşturur. Plexus tympanicus’tan çıkan dallar cavitas tympanica mukozası, tuba auditivae ve cellulae mastoideae mukozasında dağılır.
N.petrosus minor
Plexus tympanicus’ta bulunan parasempatik lifler bir araya gelerek n.petrosus’u minor’u oluşturur. Küçük bir kanaldan geçen n.petrosus minor, pyramis’in ön yüzüne çıkar ve sulcus nervi petrosi minoris’te uzanır. Daha sonra foramen ovale’den geçerek ganglion oticum’la birleşir.
Ganglion oticum
Ganglion oticum foramen ovale’nin altında, n.mandibularis’in iç tarafında yer alır. Preganglionic parasempatik lifler nucleus salivatorius inferior’dan başlar ve n.petrosus minor aracılığıyla ganglion’a ulaşır. Postganglionic parasempatik lifler ganglion oticum’dan başlar, n.auriculotemporalis’e katılarak glandula parotidea’ya ulaşır. Ganglion oticum’dan sempatik liflerde kesintiye uğramadan geçer ve parotis bezinin damarlarında vasomotor etki yaparlar.
Rr.pharyngei
Pharynx mukozasında dağılır.
R.musculi stylopharyngei
M.stylopharyngeus’u innerve eder. M.stylopharyngeus yutma ve konuşma sırasında pharynx’i yukarıya doğru kaldırır.
R.sinus carotici
Sinus caroticus ve glomus caroticus’tan alınan impulsları, nucleus dorsalis nervi vagi’ye taşır.
Rr.tonsillares
Tonsilla palatina, fauces ve yumuşak damaktan genel duyu taşır.
Rr.linguales
Dilin 1/3 arka bölümünden genel duyu ve tat duyusunu taşır.
N.VAGUS
N.vagus brankiomotor, visceromotor, özel ve genel duyu lifleri taşıyan bir sinirdir. Medulla oblongata’da oliva ile pedunculus cerebellaris inferior arasındaki oluktan sekiz-on kökçük halinde çıkar. Fossa cranii posterior’da cerebellum’un altında dışa doğru uzanır. Foramen jugulare’den geçerek cavitas cranii’nin dışına çıkar. Fossa jugularis içinde ganglion superius ve ganglion inferius isimli iki tane duyu ganglionu bulunur. Nucleus ambiguus’un ventral parçasında bulunan ve axonları n.accessorius içinde uzanan neuronlar, ganglion inferius’da n.vagus’a katılarak yumuşak damak, pharynx ve lariynx kaslarını innerve eder.
N.vagus’un parasempatik çekirdeğine nucleus dorsalis nervi denir. Bu çekirdek dördüncü ventrikülün döşemesinde, trigonum nervi vagi içinde bulunur. Preganglionik parasempatik neuronlar nucleus dorsalis nervi vagi içinde yer alır. Postganglionik parasempatik neuronlar ise innerve edecekleri organların yakınında veya organların duvarları içinde bulunan ganglionlarda yer alırlar. Postganglionik visceromotor lifler, bronkusların düz kaslarında, kalp, Oesaphagus , gaster , incebarsak ile kalınbarsak’ta flexura coli sinistra’ya kadar olan bölümde dağılır.
N.vagus’un brankiomotor çekirdeği dördüncü ventrikül döşemesinde bulunur. Nucleus ambiguus olarak bilinen bu çekirdek aynı zamanda 9. 10. ve 11. kafa sinirlerinin ortak motor çekirdeğidir. N.vagus’a ait olan bölümüne nucleus ventralis nervi vagi’de denir. Bu çekirdekten başlayan lifler pharynx (m.stylopharyngeus hariç (IX) ) , larynx kaslarını, yumuşak damak kaslarını (m.tensor veli palatini hariç(V3) ) innerve eder.
Genel duyu taşıyan neuronlar ganglion superius’ta bulunur. Bu neuronların periferik uzantıları, kulak kepçesinin arkasında küçük bir alandan, dış kulak yolundan, kulak zarının (membrana tympani ) dış yüzünün bir bölümünden pharynx’ten ve fossa cranii posterior’da bulunan beyin zarlarından aldıkları genel duyuyu nucleus spinalis nervi trigemini’ye taşırlar.
Dil kökü ve epiglottis üzerinde bulunan tat tomurcuklarından tat duyusunu taşıyan neuronlar ganglion inferius’ta bulunur. Bu neuronların santral uzantıları tat duyusunu 7. 9. ve 10. kafa sinirlerinin ortak duyu çekirdeği olan nucleus tractus solitarius’a taşır.
N.vagus, medulla oblongata’tan flexura coli sinistra’ya kadar uzanır. Vücutta çok uzun bir seyir gösterdiği için gezginci olarakta isimlendirilir. Boyunda Carotis kılıfı içinde yer alır. Apertura thoracis superior’dan thorax’a sokulur. Oesaphagus ile birlikte hiatus Oesophagus’tan geçerek abdomen’e ulaşır. Birçok abdominal organı innerve eden sinir, kalın barsak’ın flexura coli sinistra isimli parçasına kadar uzanır.
N.vagus’un dalları sinirden çıktıkları yerlere göre isimlendirilir.
Fossa jugularis’te :
1- Ramus meningeus
2- Ramus auricularis
Boyunda :
1- Ramus pharyngeus
2- N.laryngeus superior
3- Rr.cardiaci cervicales superiores
4- Rr.cardiaci cervicales inferiores
5- N.laryngeus recurrens dextra
Toraks’ta :
1- Rr.cardiaci thoracici
2- N.laryngeus recurrens sinistra
3- Rr.pulmonales
4- Rr.oesophageales
Abdomen’de :
1- Rr.gastrici
2- Rr.hepatici
3- Rr.coeliaci
4- Rr.renales
Ramus meningeus
Fossa cranii posterior’da duramater encephali’den genel duyu taşır. Nöron gövdeleri ganglion superius’ta yer alır. Unipolar olan bu duyu neuronlarının santral uzantıları, aldıkları duyuları nucleus spinalis nervi trigemini’ye taşırlar.
Ramus auricularis
Kulak kapçesinin arkasındaki küçük bir sahadan, dış kulak yolundan ve kulak zarının dış yüzünün bir bölümünden genel duyu alır. N.vagus’un tek deri dalıdır. Duyu neuronlarının gövdesi ganglion superius’ta bulunur. Santral uzantıları aldıkları duyuyu nucleus spinalis nervi trigemini’ye taşır.
Ramus pharyngeus
M.stylopharyngeus hariç (n.glossopharyngeus) bütün pharynx kaslarını ve m.tensor veli palatini hariç (n.mandibularis) bütün yumuşak damak kaslarını innerve eder.
N.laryngeus superior
Ramus externus ve ramus internus adlı iki dalı vardır. Ramus externus m.cricothroideus’u innerve eder. Ramus internus ise membrana thyrohyoideum’u delerek larynx boşluğuna sokulur ve plica vocalis’lere kadar olan bölgede larynx mukozasından genel duyu alır.
Rr.cardiaci cervicales superiores
İki veya üç dal halinde n.vagus’tan çıkar. Kalbi innerve etmek üzere plexus cardiacus’a katılır.
Rr.cardiaci cervicales inferiores
İki veya üç dal halinde n.vagus’tan çıkar. Kalbi innerve etmek üzere plexus cardiacus’a katılır.
N.laryngeus recurrens dextra
N.vagus’un a.subclavia’yı çaprazladığı yerde n.vagus’tan ayrılır. A.subclavia’yı alttan dolanarak, oesophagus ile trachea arasındaki oluktan yukarıya doğru yükselir. Glandula thyroidea’nın sağ lobunun altında a.thyroidea inferior ile yakın komşuluk yapar. M.cricothyroideus hariç bütün larynx kaslarınıinnerve eder. Plica vocalis’lerin alt tarafında kalan larynx mukozasından genel duyu taşır.
Rr.cardiaci thoracici
Thorax boşluğunda n.vagus’tan ayrılır. Kalbi innerve etmek üzere plexus cardiacus’a katılır.
N.laryngeus recurrens sinistra
Arcus aortae’nın altında n.vagus’tan ayrılır. Arcus aortae’nın altından dolanarak yukarıya doğru yönelir. Larynx kaslarını innerve eder.
Rr.pulmonales
Radix pulmonis’in önünde ve arkasında dağılan dallardır. Akciğeri innerve ederler.
Rr.oesophageales
Yemek borusu üzerinde plexus oesophageus’un yapısına katılan dallardır.
Rr.gastrici
Mide’nin ön ve arka yüzünde dağılan dallardır.
Rr.hepatici
Karaciğeri innerve eden dallardır.
Rr.coeliaci
Plexus coeliacus’un yapısına katılan dallardır.
Rr.renales
Böbrekleri innerve eden dallardır.
N.ACCESSORIUS
Somatomotor bir sinirdir. Kısa bir Cranial ve uzun bir spinal kökten oluşur. Medulla oblongata’dan çıkan köküne radix cranialis (pars vagalis), medulla spinalis’in ilk beş segmentinden çıkan köküne radix spinalis (pars spinalis) denir. Radix spinalis’i oluşturan neuronlar medulla spinalis’in ilk beş segmenti boyunca uzanan nucleus spinalis nervi accessorii içinde yer alır. Axonları spinal sinirin ön ve arka kökleri arasında ve ligamentum denticulatum’un arkasında olmak üzere medulla spinalis’ten çıkar. Kendi aralarında spinal gövde şeklinde birleşen radix spinalis, spinal sinirin ön ve arka kökleri arasında yukarıya doğru uzanarak foramen magnum’dan fossa cranii posterior’a sokulur. Nucleus ambiguus 9. 10 ve 11. kafa sinirlerinin ortak motor çekirdeğidir. Nucleus ambiguus’un alt parçasına nucleus motorius nervi accessorius da denir. Bu nukleustan çıkan lifler radix cranialis’i oluşturur. Radix cranialis ve radix spinalis cavitas cranii içinde birleşerek n.accessorius’u oluşturur. N.accessorius foramen jugulare’den çıktıktan sonra ramus internus ve ramus externus diye iki dala ayrılır. Radix cranialis’i ramus internus içinde olmak üzere, ganglion inferius’ta n.vagus ile birleşir ve n.vagus’un liflerine karışır. Radix cranialis’e ait lifler n.laryngeus recurrens içinde ilerleyerek m.cricothyroideus hariç bütün larynx kaslarını innerve eder. Radix spinalis’i oluşturan lifler ramus externus içinde uzanarak m.trapezius ve m.sternocleidomastoideus’u innerve eder.
N.HYPOGLOSSUS
Dilin motor siniridir. Medulla oblongata’ta oliva ile pyramis arasından on onbeş kökçük halinde çıkar. Fossa cranii posterior’da canalis hypoglossi’den geçerek cavitas cranii’nin dışına çıkar. M.digastricus’un venter posterior’unun altında, v.jugularis interna ile a.carotis interna arasında aşağıya doğru iner. Daha sonra a.carotis interna ve externa’yı önden çaprazlayarak os hyoideum’un cornu majus’un üst tarafına kadar ilerler. Burada hafifçe yukarıya doğru yönelir ve m.hyoglossus’un üzerinde, glandula submandibularis’in iç tarafında olmak üzere dil kaslarına giden dallarını verir. Dilin bütün iç kasları ile m.styloglossus, m.hyoglossus ve m.genioglossus adlı dış kaslarını innerve eder. N.hypoglossus’a ait çekirdek dördüncü ventrikül tabanında, trigonum nervi hypoglossi içinde bulunur. Çekirdeğine nucleus motorius nervi hypoglossi denir.
M.genioglossus çalıştığında dili öne doğru hareket ettirerek ağızdan dışarı çıkarır. Bu kası innerve eden alt motor neuronlar, tractus corticonuclearis kanalıyla yalnızca karşı cortexten kasılma impulsları alır. Bu bağlantıdan dolayı hastada tractus corticonuclearis lezyonu varsa, hasta dilini dışarı çıkarmak istediğinde, dil lezyonun bulunduğu tarafa değil, karşı tarafına doğru deviye olur.
Sağlıklı günler dileği ile…
Dr.Ali AYYILDIZ – Anatomi Uzmanı
Sinir Sistemi ( Systema Nervosum ) ikiye ayrılır. çevresel sinir sistemi ve merkezi sinir sitemi (veya sinir ağı), canlıların iç ve dış çevrelerini algılamasına yol açan, bilgi elde eden ve elde edilen bilgiyi işleyen, vücut içerisinde hücreler ağı sayesinde elektrik sinyallerinin farklı bölgelere iletimini sağlayan, organların , kasların aktivitelerini düzenleyen bir organ sistemidir. Beyin insan vücudunun en önemli organlarındandır. Sinir sisteminde bulunan hastalıklar; Meningitis ( menenjit ) , Şizofreni , Alzheimer hastalığı , Kortikal görme bozukluğu, Parkinson hastalığı , Epilepsi ( sara ) hastalığı bunlar sinir sisteminde bulunan bazı hastalık çeşitleridir.
SİNİR SİSTEMİNİN GENEL MORFOLOJİSİ
Canlılar yaşamları boyunca yaşadıkları dış ortamın ve kendi iç ortamlarının etkisinde kalırlar. Kendi iç ortamlarında gelişen olaylardan veya dış ortamdan kaynaklanan uyartıları alma, ilgili yerlere iletme, değerlendirme ve cevap verme işini sinir hücresi üstlenir. Sinir hücreleri ve sinir bağ dokusu birlikte sinir sistemini meydana getirir. Aşağı sınıf canlılarda çok basit bir yapı gösteren sinir sistemi, canlıların sınıfı yükseldikçe gelişmiş bir yapı gösterir.
Sinir hücresine neuron, sinir bağ dokusuna neuroglia denir. Neuron uyarılma ve uyartıyı iletme özelliğine sahiptir. İnsan vücudu incelendiğinde çok yaygın bir sinir ağı ile döşeli olduğu görülür. Duyu özel alıcılar tarafından alınan, iç veya dış ortamdan kaynaklanan uyartıların beyin corteksinde oluşturduğu histir. Duyu, duyu neuronları tarafından taşınır ve ikiye ayrılır.
I-Genel duyu
II-Özel duyu
I-Genel duyu
1- Superficial (yüzlek) duyu
2- Derin duyu
3- Visceral duyu
Superficial (yüzlek) duyu
1- Protopatik duyu
A-Epikritik duyu
Derin duyu
1- Bilinçli derin duyu
2- Bilinçsiz derin duyu
Visceral duyu
İç organlardan ( splachnion ) alınan duyudur.
II-Özel duyu
Göz, içkulak, burun, ve dil’de bulunan özel alıcılar tarafından alınan görme, işitme, denge, koku ve tat duyularıdır.
Reseptör
Uyarılabilen ve uyarıldığında elektrik sinyali üreten yapılara reseptör denir.
Reseptörler işlevlerine göre
1- Mekanik reseptörler
2- Termo reseptörler
3- Nosi reseptörler
4- Elektromanyetik reseptörler
5- Kemoreseptörler diye beş gruba ayrılır.
Mekanik reseptörler :
1- Kapsülsüz reseptörler
2- Kapsüllü reseptörler diye iki gruba ayrılır.
Kapsülsüz reseptörler :
1- Serbest sinir sonlanması (epidermis ve cornea’da bulunur.)
2- Merkel diski (kılsız deride)
3- Kıl follikülü reseptörleri (kıllı deride)
Kapsüllü reseptörler :
1- Meissner corpusculu (el ayası ve ayak tabanında bulunur.)
2- Pacinian corpusculu (dermis’te bulunur. )
3- Rufini corpusculu ( dermis’te bulunur.)
4- Kas iğciği (iskelet kasında bulunur. )
5- Golgi tendon organı (tendolarda bulunur. ) diye beş gruba ayrılır.
Reseptörler bulundukları yere göre
1- Extroseptor
2- İnteroseptor
3- Proprioseptör diye üç gruba ayrılır.
SİNİR SİSTEMİNİN EMBRİYOLOJİK GELİŞİMİ
Fecondation (Döllenme ) gerçekleştikten üç hafta sonra, embriyonun dorsal tarafındaki ektoderm kalınlaşır ve neural plak’ı oluşturur. Neural plak armut şeklinde olup baş tarafı genişçedir. Gelişim sürecine bağlı olarak neural plakta uzunlamasına bir oluk oluşur. Bu longitudinal oluk’a sulcus neuralis denir. Zamanla neural oluğun iki kenarı yukarıya doğru kıvrılarak birbirine yaklaşır ve kaynaşarak canalis neuralis’i yapar. Canalis neuralis’ten merkezi sinir sistemi elemanları olan encephalon ve medulla spinalis’teki multipolar neuronlar, ependim hücreleri, astrosit ve oligodendrositler, preganglionik sempatikve parasempatik neuronlar gelişir. Periferik sinir sistemi elemanları olan arka kök ganglion’u, V.,VII.,VIII.,IX. ve X. kafa çifti sinirlerinin ganglionlarındaki duyu neuronları, adrenal medulla’daki kromafin hücreleri, satellit ve schwann hücreleri, postganglionik sempatik ve parasempatik neuronlar crista neuralis’ten gelişir. Canalis neuralis’in her iki ucu başlangıçta açıktır. Prenatal yaşamın 4.haftasında kapanır. Canalis neuralis’in ön tarafında bulunan deliğe neuroporus anterior, arka ucunda bulunan deliğe de neuroporus posterior denir. Neuroporus anterior’u lamina terminalis isimli yapı kapatır. Neuroporus anterior kapanmazsa foetus’ta anencephaly ismiyle bilinen gelişim defekti gelişir. Neural kanalın arka ucunda yer alan neuroporus posterior kapanmazsa , lumbal bölgede omurga’da ve medulla spinalis’te spina bifida diye bilinen gelişim defekti gelişir.
Normal gelişimini tamamlayan Canalis neuralis’in ön tarafı genişler. Genişleyen bu ön taraf enine iki daralmayla üç keseciğe ayrılır. Bu keseciklere primer beyin kesecikleri denir. Primer beyin kesecikleri önden arkaya doğru prosencephalon (ön beyin) , mesencephalon (orta beyin) ve rhombencephalon (arka beyin) diye adlandırılır. Canalis neuralis’in lumeninden beyin ventrikülleri ve arka parçasından da medulla spinalis (omurilik) gelişir.
SİNİR SİSTEMİNİ OLUŞTURAN ELEMANLAR
Sinir sistemi , sinir hücreleri ve sinir bağ dokusundan oluşur. Sinir hücresi olan neuron’nun bir gövdesi ve bu gövdeden çıkan uzantıları vardır. Gövdeden çıkan uzun vetek uzantıya axon, kısa ve birden fazla olan uzantılara dendrit denir. Axon’un uzunluğu 120 cm ye kadar uzayabilir. Axon üzerinde axolemma denilen ince bir zar bulunur. Bu zarın altında neuroflamentler ve microtubuller bulunur. Microtubuller hızlı bir axonal iletiye hizmet eder. Elektrik sinyalleri neuronun gövdesinden axon kanalıyla sinaptik terminale doğru iletilir. Axon üzerinde ayrıca miyelin ve schwann zarları (kılıfları) bulunur. Merkezi sinir sistemi içinde yer alan neuronların axonları üzerinde yalnız miyelin zarı bulunur. Periferik neuronların axonları üzerinde ise hem miyelin hemde schwann kılıfları yer alır. Otonom neuronların postganglionik liflerinin axonları üzerinde ise yalnızca schwann kılıfları bulunur.
Miyelin kılıfları lipitten zengin bir zardır. Merkezi sinir sisteminde miyelin’i oligodendrocyt’ler , periferik sinir sisteminde ise schwann hücreleri üretir. Bir oligodendrosit 40-50 axon için miyelin üretebilir. Bir şıchwann hücresi ise ancak bir axon için miyelin üretebilmektedir. Periferik sinirlerin aksonları üzerinde bulunan myelin 1mm’ lik aralıklarla boğumlar oluşturur. Bu boğumlara Ranvier boğumları denir. Çapı kalın ve miyelinli olan sinir liflerinde uyartı iletimi hızlı olur. Hücre gövdesinden sinaptik terminale doğru olan sinaps (uyartı) iletimine anterograte, bunun tersi yönünde olan sinaps (uyartı) iletimine de retrograte ileti denir. Duyu neuronlarından daha büyük olan motor neuronlar gelişimlerini daha önce tamamlar. Duyu neuronları, küçük neuronlar ve glia hücreleri daha geç olgunlaşırlar. Olgunlaşan neuronlar çoğalma yeteneklerini kaybederler ve bir daha çoğalamazlar.
Neuronlar işlevlerine göre ;
1- Motor neuron
2- Duyu neuronu
3- Ara neuron diye üç gruba ayrılır.
Neuronlar uzantılarına göre ;
1- Neuron unipolare
2- Neuron bipolare
3- Neuron multipolare diye üç gruba ayrılır.
Neuron unipolare :
Unipolar neuron’da neuron gövdesi yuvarlaktır. Çekirdeği büyüktür. Neuron gövdesinden bir tek uzantı çıkar. Bu tek uzantı neuron gövdesinden çıkar çıkmaz çok kısa bir seyirden sonra T harfi şeklinde iki dala ayrılır. T ‘ nin dallarından biri axon diğeri dendrit olarak kabul edilir. Bu tip neuronlar kafa sinirlerine ait ganglionlarda ve arka kök ganglionunda bulunurlar.
Neuron bipolare :
Neuron gövdesi mekik şeklindedir. Her iki uçtan birer uzantı çıkar. Koku yolunun birinci neuronu, görme yolunun birinci neuronu ve ganglion cochleare ile ganglion vestibulare’de bulunan neuronlar , bipolar neuronlardır.
Neuron multipolare :
Neuron gövdesi çok kenarlıdır.Tek bir axon’a ve çok sayıda dendrit’e sahiptir. İnsan vücudunda bulunan neuronların büyük bir bölümü multipolar neurondur. Multipolar neuronlar axonlarının uzunluğuna göre iki gruba ayrılır.
1- Neuron multipolare longiaxonicum (Golgi I tipi )
2- Neuron multipolare breviaxonicum (Golgi II tipi)
Motor sinir lifleri üç tipe ayrılır;
1- Alfa lifler
2- Gamma lifler
3- C tipi lifler
Alfa motor lifleri miyelinli olup büyüktür. Ekstrafuzal kas liflerini innerve ederek kasılmayı sağlarlar. Gamma motor lifleri miyelinsiz olup küçüktürler. İntrafuzal kas liflerini innerve ederek kas tonusunu ayarlarlar. C tipi motor lifleri miyelinsiz ve küçük liflerdir. Damar duvarındaki düz kas liflerini innerve ederek damardan geçecek olan kan miktarını ayarlarlar.
Motor ünite
Bir alfa motor neuron ve onun innerve ettiği kas liflerine bir motor ünite denir.
Üst motor neuron
Beyin motor cortexini beyin sapı veya medulla spinalis ön boynuz motor nöronlarına bağlayan neuronaüst motor neuron denir.
Alt motor neuron
Beyin sapında veya medulla spinalis ön boynuzunda bulunan ve iskelet kaslarını innerve eden motor neurona alt motor neuron denir.
SİNİR SİSTEMİ BAĞ DOKUSU :
Sinir sistemi bağ dokusuna neuroglia denir. Neuroglia glia hücreleri ve glia liflerinden oluşur. Glia hücreleri sayıca neuronlardan 10 kat daha fazladır. Çoğalma yeteneği olan glia hücreleri, neuronlara desteklik yapar, beslenmelerini sağlar, metabolizma artıklarını uzaklaştırır ve neuronları mikroplara karşı korur. Nöroglia iki gruba ayrılır.
1- Santral neuroglia
2- Periferik neuroglia
Santral neuroglia
1- Macroglia
2- Mikroglia
Macroglia
1- Astrosit
2- Oligodendrosit
3- Ependimosit
Periferik neuroglia
1- Satellit hücreleri
2- Schwann hücreleri
3- Lemmal hücreler diye üç gruba ayrılır.
Synapsis interneuralis (sinaps)
Neuronlar arasındaki görev ilişkisine sinaps denir. Sinapslar yaptıkları bağlantıya göre; synapsis axodendritica , axoaxonalis ve axosomatica diye adlandırılır. İşlevlerine göre de eksite edici (uyarıcı-iletici ) ve inhibe edici(engelleyici) diye iki gruba ayrılır.
Çizgili kasın innervasyonunda merkez ile kas arasında ileti bir tek motor neuron tarafından sağlanır. Çizgili kas ile motor neuron arasında ara istasyon görevi yapan herhangi bir ganglion bulunmaz. Otonom sinirlerde ise ileti iki neuronla sağlanır. Hedef organ ile uyartının çıkış merkezi arasında bir ganglion yer alır. Uyartının çıkış merkezi ile ganglion arasındaki sinir lifine preganglionik lif, ganglion ile hedef organ arasındaki life ise postganglionik lif denir. Uyartı iletimi sırasında sinaps aralığına bir takım kimyasal maddeler salgılanır. Uyartıyı ileten bu kimyasal maddelere neurotransmittermaddeler denir. Somatomotor liflerin sinaptik terminallerinde asetilkolin , parasempatik preganglionik ve postganglionik lif ucunda asetilkolin, simpatik preganglionik lif ucunda asetilkolin, postganglionik lif ucunda ise noradrenalin salgılanır.
SİNİR SİSTEMİNİN MORFOLOJİK OLARAK SINIFLANDIRILMASI
Sinir sistemi morfolojik olarak iki bölüme ayrılır.
I-Systema nervosum centrale (Pars centralis )
II-Systema nervosum periphericum (Pars peripeherica)
Systema nervosum centrale (Merkezi Sinir Sistemi )
Merkezi sinir sistemi , encephalon (beyin) ve medulla spinalis’ten (omurilik) oluşur.
Merkezi sinir sistemi beş bölüme ayrılır.
1- Medulla spinalis
2- Rhombencephalon
3- Mesencephalon
4- Diencephalon
5- Telencephalon
Systema nervosum periphericum ( Periferik Sinir Sistemi )
Periferik sinir sistemi iki bölüme ayrılır.
1- Nervi craniales ( kafa sinirleri )
2- Nervi spinales ( spinal sinirler )
Periferik sinir sistemi
Beyinden çıkıp perifere giden sinirlere nervi craniales veya kafa sinirleri, medulla spinalis’ten çıkan sinirlere de nervi spinales veya spinal sinirler denir. Cranial sinirler beyin tabanında önden arkaya doğru dizilmiş on iki çift sinirden oluşur.Bunlara Kafa çift sinirleri de denir.
Kafa Çifti Sinirleri :
I.Nervus olfactorius
II.Nervus opticus
III.Nervus oculomotorius
IV.Nervus trochlearis
V.Nervus trigeminus
VI.Nervus abducens
VII.Nervus facialis
VIII.Nervus vestibulocochlearis
IX.Nervus glossopharyngeus
X.Nervus vagus
XI.Nervus accessorius
XII.Nervus hypoglossus
Kafa sinirlerinin taşıdığı lif cinsi
1- Genel somatik afferent ( genel duyu )
2- Genel visceral afferent ( iç organ duyusu )
3- Özel visceral afferent ( tat, koku )
4- Özel somatik afferent ( işitme ve denge, görme )
5- Genel somatik efferent ( çizgili kas )
6- Genel visceral efferent ( salgı bezleri, düz kaslar )
7- Brankial ark çizgili kasları ( V., VII., IX., X. ve XI. kafa sinirlerinin lifleri )
Kafa sinirlerinin taşıdıkları lif cinsine göre sınıflandırılmaları
I.N.olfactorius
II.N.opticus
VIII.N.vestibulocochlearis, her üç sinirde yalnızca özel duyu liflerinden oluşur.
III.N.oculomotorius
IV.N.trochlearis
VI.N.abducens
XI.N.accessorius
XII.N.hypoglossus, her beş sinirde tamamen visseromotor ve
somatomotor liflerden oluşur.
V.N.trigeminus
VII.N.facialis
IX.N. glossopharyngeus
X.N.vagus, her dört sinirde hem motor hemde duyu
liflerinden oluşur .
III.N.oculomotorius
VII.N.facialis
IX.N.glossopharyngeus
X.N.vagus, her dört kafa siniride parasimpatik lif taşır .
SPİNAL SİNİRLER ( NERVİ SPINALES )
Ortalama 1 cm uzunlukta olan spinal sinir, foramen intervertebrale’de yer alır. Medulla spinalis’in her iki yanından simetrik olarak çıkan spinal sinirler 31 çifttir. Doğum öncesi yaşamın ilk dönemlerinde omurga ile medulla spinalis’in boyu eşittir. Spinal sinirler canalis vertebralis’i tam karşılarında yer alan foramen intervertebrale’den geçerek terk ederler. Doğum öncesi yaşamın üçüncü ayından itibaren omurga çok hızlı büyür. Bu hızlı büyüme sonuçunda omurganın boyu medulla spinalis’in boyunu geçer. Medulla spinalis’in boyu omurga’nın boyuna göre kısa kaldığından, medulla spinalis’in thoracal, lumbal ve sacral parçalarından çıkan spinal sinirler, canalis vertebralis içinde aşağıya doğru inerek daha aşağıda bulunan foramen intervertebrale’den Canalis vertebralis’i terk ederler.
Spinal sinirler medulla spinalis’ten çıkış yerlerine göre adlandırılırlar.
1- Nervi spinales cervicales, sekiz çift ( C1-C8 )
2- Nervi spinales thoracici, oniki çift ( T1-T12 )
3- Nervi spinales lumbales, beş çift ( L1-L5 )
4- Nervi spinales sacrales, beş çift ( S1-S5 )
5- Nervi spinales coccygeus, bir çift ( Co 1 )
SİNİR SİSTEMİNİN FİZYOLOJİK OLARAK SINIFLANDIRILMASI
Sinir sistemi fizyolojik olarak iki bölüme ayrılır.
1- Somatik sinir sistemi
2- Otonom sinir sistemi
Somatik sinir sistemi
Çizgili iskelet kaslarımıza isteğimize bağlı olarak kasılma impulsları göndererek kasılmalarını sağlayan bölümdür. Somatomotor sinir sistemi olarakta adlandırılır.. Bu sistemin birinci neuronları beynin frontal lobunda, gyrus precentralis’te bulunur. Bu sahaya Brodmann’ın 4 numaralı alanı denir.
Otonom sinir sistemi
Vücudumuzda isteğimiz dışında gelişen olayları idare eden sinir sistemi bölümüne Otonom Sinir Sistemi denir. Vücudumuzda bulunan düz kaslar, salgı bezleri, kalbin çalışması tamamen otonom sinir sistemi tarafından idare edilir. Otonom sinir sistemi pars sempathica ve parsparasempathica diye iki bölüme ayrılır. Kural olarak sempatik ve parasempatik sinirler aynı organ üzerinde zıt-ters etki yapar.
KAFA SİNİRLERİ (NERVI CRANIALES ) :
İlk iki kafa siniri beynin uzantısı gibi kabul edilir. Geriye kalan 10 çift encephalon diye isimlendirilen beynin mesencephalon, pons ve medulla oblongata (bulbus) isimli bölümlerinden çıkar veya girerler. Oniki çift halinde, beynin tabanında simetrik olarak bulunan kafa sinirleri basis cranii’de bulunan delik veya açıklıklardan cavitas cranii’ye girer veya dışarı çıkarlar. Cavitas cranii’den dışarı çıkmayan tek kafa siniri n.vestibulocochlearis’tir. Kafa sinirleri önden arkaya doğru sırasıyla birden oniki’ye kadar numaralandırılırlar.
Beynin uzantısı gibi kabul edilen n.olfactorius ve n.opticus’un beyinde çekirdekleri yoktur. N.oculomotorius ve n.trochlearis’in çekirdekleri mesencephalon’da, n.trigeminus, n.abducens, n.facialis ve n.vestibulocochlearis’in çekirdekleri pons’ta, n.glossopharyngeus, n.vagus, n.accessorius ve n.hypoglossus’un çekirdekleri de medulla oblongata’da bulunur. Pons ve medulla oblongata’ta bulunan çekirdekler , fossa rhomboidea’nın döşemesinde yer alırlar.
Kafa sinirleri spinal sinirler gibi efferent ve afferent lif taşımanın yanı sıra özel duyu lifleri ve yutak kavislerinden gelişen kaslara giden branchiomotor lifler taşırlar.
N. OLFACTORIUS
N.olfactorius birinci kafa siniri olup, yalnız duyu liflerinden oluşur. Özel bir duyu olan koku duyusunu taşır. N.olfactorius’u meydana getiren duyu lifleri cavitas nasi’nin dış duvarı üzerinde, concha nasalis superior’un üst tarafında, regio olfactoria’da bulunurlar. Bu bölgede yer alan duyu neuronları bipolar neuronlardır. Koku mukozası içinde destek hücreleri ile birlikte bulunurlar. Bipolar neuronların santral uzantıları bir araya toplanarak yaklaşık 20 adet sinir bantı oluştururlar. Bu sinir bantlarından her biri n.olfactorius olarak os etmoidale’nin lamina cribrosa’sı üzerinde bulunan deliklerden geçerek cavitas cranii’ye girer. Beyin zarlarını delen sinir lifleri bulbus olfactorius’a sokulur ve burada bulunan mitral hücrelerle sinaps yapar. Mitral hücrelerin axonları bir araya toplanarak tractus olfactorius’u oluşturur. Tractus olfactorius stria olfactoria medialis, stria olfactoria intermedia ve stria olfactoria lateralis isimli üç bant oluşturur. Stria olfactoria medialis karşı tarafın bulbus olfactorius’una bağlanır. Stria olfactoria intermedia ise substantia perforata anterior’da sonlanır. Stria olfactoria lateralis de primer koku merkezi sayılan area piriformis ve area periamygdaloideus’a bağlanır. Bu bağlantılar dışında koku neuronları, gyrus parahippocampalis,corpus amygdaloideum, formatio reticularis ve hypothalamus ile bağlantılar kurar. Bu bağlantılar sayesinde otonomik reflekslerin yapılması sağlanır. N.olfactorius’u meydana getiren nöronların aksonları üzerinde myelin zarı bulunmaz. N.olfactorius ile bulbus olfactorius arasındaki ilişki koparsa anosmia diye bilinen koku duyusu kaybı ortaya çıkar.
N.OPTICUS
N.opticus yalnız özel duyu liflerinden oluşur ve görme duyusunu iletir. Gözün retina tabakasında bulunan multipolar neuronların axonları bir araya toplanarak retina’nın nasal tarafında görülen discus nervi optici adlı diski oluştururlar. Macula lutea’nın iç tarafında bulunan discus nervi optici ortalama 4 mm çapındadır. Discus nervi optici’nin ortasında excavatio disci isimli bir çukur bulunur. a. v. centralis retinae bu çukurdan geçer. Reseptör içermeyen bu çukura kör nokta denir. Diskten sonra nervus opticus göz küresini oluşturan tabakaları delerek orbita boşluğunda arkaya ve içe doğru uzanır ve canalis opticus’a sokulur. Canalis opticus’u geçen sinir cavitas cranii’ye girer. Beynin tabanında sağ ve sol n. opticus’lar birleşerek chiasma opticum isimli çaprazı yapar. Chiasma opticum’da retina’nın nasal yarımından gelen lifler çapraz yaparak karşı tarafın tractus opticus’una katılır. Retina’nın temporal yarımından gelen lifler çapraz yapmadan kendi tarafındaki tractus opticus içinde ilerler. Tractus opticus’u oluşturan liflerin %90 ı corpus geniculatum laterale’de sonlanır. Pupilla refleksleriyle ilgili lifler tractus opticus’tan ayrılarak nucleus pretectalis ve colliculus superior’a gider.
GÖRME YOLU
Görme duyusu ile ilgili bilgiler pupilla’dan içeri girerek, retina’da fotoreseptör tabakayı oluşturan koni’ler ve çubuk’lar (rod) tarafından elektrik sinyallerine çevrilir. Her bir retina’da 7 milyon koni ve 130 milyon çubuk bulunur. Koniler kırmızı, mavi ve yeşil renkte görmemizi sağlar. Retina’nın ortasında görülen sarı renkli sahaya macula lutea denir. Macula lutea 2 mm çapındadır. Macula lutea’nın bulunduğu bölge çukur biçimindedir. Bu çukura fovea centralis ve çukurun merkezine foveola denir. Foveola retina’nın ışığı en iyi alan yeridir ve fotoreseptör olarak yalnızca koniler bulunur.
Görme duyusuna ait elektrik sinyalleri ilk olarak koni’ler ve çubuk’lar tarafından alınır. Bu sinyaller retinada yer alan ve görme yolunun birinci neuronları olan bipolar neuronlara iletilir. Bipolar neuronlar aldıkları duyuyu retina’da yer alan ve görme yolunun ikinci neuronları olan multipolar neuronlara iletirler. Multipolar neuronlar duyuyu corpus geniculatum laterale’de yer alan üçüncü neuronlara iletir. Görme yolunun üçüncü neuronları corpus geniculatum laterale’den başlar. Bu neuronlar radiatio optica isimli yapıyı oluşturarak, görme impulslarını beynin occipital lobunda bulunan, sulcus calcarinus’un üst ve alt duvarında yerleşik görme merkezine (17. alan) iletirler.
Primer görme merkezi olarak da bilinen 17.alan , aynı taraf retina’sının temporal ve karşı tarafın nasal yarımından lifler alır. Her iki gözün görme alanlarının sağ yarısından gelen bilgiler sol cortexe, görme alanlarının sol yarısından gelenler ise sağ cortexe yansır. Her iki retina’nın üst yarımından gelen bilgiler, sulcus calcarinus’un üst duvarına, alt yarımından gelen bilgiler ise, sulcus calcarinus’un alt duvarına yansır.
Primer görme merkezinin çevresinde sekonder görme merkezi bulunur (18. ve 19. alanlar). Bu merkez primer görme merkezinden aldığı bilgileri korur.
N.OCULOMOTORIUS
N.oculomotorius’un çekirdekleri mesencephalon’da bulunur. Nucleus motorius nervi oculomotoriidiye bilinen somatomotor çekirdek aquaductus mesencephali’nin döşemesinde, colliculus superior düzeyinde ve orta çizgiye yakın olarak bulunur. Parasempatik çekirdek olan nucleus accessorius nervi oculomotorii (Edinger-Westphal), somatomotor çekirdeğin üst tarafında yer alır. Somatomotor ve parasempatik lif taşıyan n.oculomotorius m.obliquus superior ve m.rectus lateralis hariç bütün ekstraoculer göz kaslarını ve m.sphincter pupillae ile mm.ciliares isimli intraoculer göz kaslarını innerve eder. Her bir extraoculer göz kası, sayısı 2000-7000 arasında değişen motor axon tarafından innerve edilir. N.oculomotorius mesencephalon’dan çıktıktan sonra n.trochlearis ile birlikte a.cerebri posterior ile a.cerebelli superior arasından geçerek öne doğru uzanır. Daha sonra duramater encephali’yi delerek sinus cavernosus’a sokulur. Sinus’un dış duvarında ve n.trochleaeris’in hemen üstünde uzanır. Fissura orbitalis superior’dan geçerek orbita’ya girer. Orbita içinde ramus superior ve ramus inferior diye iki dala ayrılır. Ramus superior m.levator palpebrae superioris ve m.rectus superior isimli göz kaslarını innerve eder. M.levetor palpebrae superioris içinde bulunan düz kas liflerini innerve eden sempatik lifler ramus superior içinde seyreder. Ramus inferior m.rectus inferior, m.rectus medialis ve m.obliquus inferior isimli göz kaslarını innerve eder. Ramus inferior aynı zamanda ganglion ciliare’ye preganglionik parasempatik lifler taşır. Ganlion ciliare’den başlayan postganglionik parasempatik lifler nn.ciliares breves içinde mm.ciliares ve m.sphincter pupillae’ya giderek kasları innerve eder.
Nervus oculomotorius’un felç olması durumunda :
1- Üst göz kapağında ptosis gelişir.
2- Pupilla ışık refleksi görülmez.
3- Pupilla’da dilatasyon oluşur.
4- Göz küresi dışa ve aşağıya kayar.
5- Lens akomodasyon refleksindeki işlevini yerine getiremez.
N.TROCHLEARIS
N.trochlearis somatomotor liflerden oluşur. Nucleus motorius nervi trochlearis isimli motor çekirdek aqueductus cerebri’nin tabanında, colliculus inferior düzeyinde bulunur. Motor çekirdekten başlayan axonlar aqueductus cerebri’yi yandan dolanarak arkaya doğru uzanırlar. Mesencephalon’nun dorsal yüzünde , velum medullare superior içinde alt motor neuronlara ait bütün axonlar çapraz yaparak karşı tarafa geçerler. Duramater encephali’yi delerek öne doğru uzanır ve n.oculomotorius ile birlikte a.cerebri posterior ve a.cerebelli superior arasından geçererek, n.oculomotorius, n.ophthalmicus, n.abducens ve n.maxillaris ile beraber sinus cavernosus’a sokulur. Sinus cavernosus’un dış duvarında seyreder. Sinus duvarından çıktıktan sonra fissura orbitalis superior’dan girer ve annulus tendineus communis’in üzerinden ilerleyerek orbita’ya ulaşır. Orbita içinde iç tarafa doğru yönelir. M.levetor palpebrae superioris’i çaprazlayarak m.obliquus superior’a ulaşır ve kası innerve eder. M.obliquus superior çalıştığında bulbus oculi’yi aşağıya ve dışa çevirir. N.trochlearis’i felç olan hastalar çift görür ve merdiven inerken görme zorluğundan şikayet ederler. Her bir m.obliquus superior karşı tarafın nucleus motorius nervi trochlearis’i tarafından innerve edilir.
N.trochlearis:
1- Kafa sinirlerinin en küçüğüdür.
2- 7.5 cm’ lik bir seyirle, cavitas cranii içinde en uzun yolu kat
eden kafa siniridir.
3- Beyin sapının dorsal yüzünden çıkan tek kafa siniridir.
4- N.trochlearis’e ait alt motor nöronların tamamı çapraz yapar.
N.TRIGEMINUS
Üç ana dalı olduğu için üçüz sinir olarakta bilinir. Yüzün en büyük duyu siniri olan n.trigeminus, aynı zamanda birinci pharynx kavsinin de siniridir. Genel duyu ve brankial motor lifler taşır. Nucleus motorius nervi trigemini, nucleus mesencephalicus nervi trigemini, nucleus pontinus nervi trigemini ve nucleus spinalis nervi trigemini adlı dört çekirdeği vardır. Motor çekirdek pons’un üst parçasında ve dördüncü ventrikülün döşemesinde yer alır. Duyu çekirdekleri de dördüncü ventrikül döşemesinde ve mesencephalon ile medulla spinalis’in ilk 3 segmenti arasında uzanırlar. Pons’tan çıkan n.trigeminus’un radix motoria isimli küçük bir motor kökü ve radix sensoria isimli büyük bir duyu kökü vardır. Duyu neuronları os temporale de, impressio trigemini içinde yer alan ganglion trigeminale isimli ganglion’da bulunur. Unipolar olan bu neuronların periferik uzantıları n.ophthalmicus (V1), n.maxillaris (V2) ve n.mandibularis (V3) isimli sinirleri oluşturur. Bu sinirler sırasıyla fissura orbitalis superior, foramen rotundum ve foramen ovale’den Cavitas cranii’yi terk ederler. N.trigeminus’un brankial motor lifleri (özel visceral efferent) ; çiğneme kasları, m.tensor tympani, m.tensor veli palatini, m.mylohyoideus ve m.digastricus’un venter anterior’unu innerve eder. Genel duyu taşıyan (genel somatik afferent) lifleri ; Yüz ve kafa derisi ( başın tepesine kadar) , conjunctiva, bulbus oculi, sinus paranasales’in mukozası, cavitas nasi ve cavitas oris mukozası, dil ve dişler, membrana tympanica’nın dış yüzü ile fossa cranii anterior ve medius’ta bulunan beyin zarlarından genel duyu taşır.
N.ophthalmicus (V1)
Yalnız duyu liflerinden oluşur. Sinus cavernosus’un dış duvarında seyreder. Sinus’tan çıktıktan sonra ilk verdiği dal duramater’de dağılan ramus tentorius’dur (ramus meningeus recurrens). Daha sonra n.lacrimalis, n.frontalis ve n.nasociliaris isimli dallarına ayrılarak fissura orbitalis superior’dan orbita’ya ulaşır.
N.lacrimalis
Üst göz kapağını dış parçası ve Conjunktiva’dan duyuları taşır. Glandula lacrimalis’e secretomotor parasempatik lifleri taşır. M.rectus lateralis ile orbita tavanı arasında arkaya doğru uzanır. Fissura orbitalis superior’da n.frontalis ve n.nasociliaris ile birleşir.
N.frontalis
N.ophthalmicus’un en kalın dalıdır. N.supratrochlearis ve n.supraorbitalis isimli iki dalı vardır. N.supratrochlearis burun sırtı, üst göz kapağının iç parçası ve alın derisinin iç tarafından duyuları alır. N.supraorbitalis ise alın derisinin dış tarafından ve kafa derisinden duyuları alır. Her iki sinir orbita’nın üst tarafından orbita’ya girer ve birleşerek n.frontalis’i oluştururlar. N.frontalis orbita tavanı boyunca arkaya, fissura orbitalis superior’a doğru ilerler, n.lacrimalis ve n.nasociliaris ile birleşir.
N.nasociliaris
1- N.infratrochlearis
2- R.nasalis externus
3- Rr.nasales interni
4- N.ethmoidalis anterior
5- N.ethmoidalis posterior
6- Nn.ciliares longi
7- Nn.ciliares breves
Adlı dallar birleşerek n.nasociliaris’i oluşturur. N.nasociliaris n.opticus’un üzerinde arkaya, fissura orbitalis superior’a doğru uzanır. Anulus tendineus communis’ten ve fissura orbitalis superior’dan geçerek, n.lacrimalis ve n.frontalis ile birleşir. N.infratrochlearis göz kapaklarının iç tarafı ve burnun yan tarafından, r.nasalis externi apex nasi ve ala nasi derisinden, rr.nasales interni cavitas nasi’nin dış duvarı ve septum nasi’nin ön parçasından, n.ethmoidalis anterior ve posterior sinus ethmoidalis ve sinus sphenoidalis’ten, nn.ciliares longi ile nn.ciliares breves ise bulbus oculi’den genel duyu taşırlar.
Nn.ciliares breves’in taşıdığı duyu lifleri, ganglion ciliare’de sinaps yapmadan geçer. Nn.ciliares breves aynı zamanda mm.ciliares ve m.sphincter pupillae’ya gidecek olan postganglionik parasempatik lifleri taşır. Nn.ciliares longi ve nn.ciliares breves m.dilatator pupillae’ya gidecek olan postganglionik sempatik lifleri de taşırlar. Nn.ciliares breves’in taşıdığı sempatik lifler ganglion ciliare’de sinaps yapmazlar.
N.maxillaris (V2)
Cavitas cranii’ye foramen rotundum’dan giren n.maxillaris,tamamen duyu liflerinden oluşur. Ganglion trigeminale’nin orta bölümünden ganglion’a girer. Aşağıdaki dalların birleşmesiyle meydana gelir.
1- Ramus meningeus
2- N.nasopalatinus
3- N.pharyngeus
4- N.palatinus major
5- Nn.palatini minores
6- Nn.alveolares superiores
7- N.zygomaticus
8- N.infraorbitalis
Ramus meningeus fossa cranii anterior ve medius’ta duramater encephali’den genel duyu taşır. Ramus meningeus, n.maxillaris ganglion trigeminale’ye girmeden önce n.maxillaris ile birleşir. N.palatinus major ve nn.palatinus minores yumuşak damak, tonsilla palatina, cavitas nasi mukozası’nda dağılır. Nasal dalların en büyüğü n.nasopalatinus’tur. N.nasopalatinus septum nasi’nin arka bölümünde aşağıya ve öne doğru uzanır. Canalis incisivus’tan geçerek ağız boşluğuna ulaşır ve sert damak mukozasında dağılır. N.pharyngeusisenasopharynx’te dağılır. N.palatinus major ve nn.palatini minores n.pharyngeus ve n.nasopalatinus ile birleşir ve ganglion pterygopalatinum’da sinaps yapmadan geçer ve n.maxillaris’e katılırlar. Nn.alveolares superiores esas olarak üst çene dişlerinden ağrı impulsları taşır. Üst dudak, yanağın iç tarafı ve burun yan tarafı derisinden duyu taşıyan lifler birleşerek n.infraorbitalis’i oluştururlar. N.infraorbitalis foramen infraorbitale’den girerek, canalis infraorbitalis içinde arkaya doğru ilerler ve nn.alveolares superiores’in ön dalları ile birleşir. Bir kök halinde orbita döşemesinden geçen lifler n.maxillaris’i oluşturur. Yanak derisinden duyu taşıyan lifler bir araya gelerek ramus zygomaticofacialis adlı sinir dalını oluştururlar. Bu dal os zygomaticum’un prossesus frontalis’ini delerek orbita’ya sokulur ve arkaya doğru ilerleyerek ramus zygomaticotemporalis ile birleşir. Alın derisinin dış tarafından duyu taşıyan lifler bir araya gelerek ramus zygomaticotemporalis’i oluşturur. Bu dal os zygomaticum’un prossesus frontalis’inin arka tarafından orbita’ya sokulur. Dış duvar boyunca ilerler ve ramus zygomaticofacialis ile birleşir. Ramus zygomaticofacialis ve ramus zygomaticotemporalis birleşerek n.zygomaticus’u oluştururlar. Orbita döşemesi boyunca arkaya doğru uzanan n.zygomaticus n.maxillaris ile birleşir. Orbita içinde n.zygomaticus, n.facialis kanalıyla gelen ve glandula lacrimalis’e gidecek olan postganglionik parasempatik lifler taşır.
Ganglion pterygopalatinum
Fossa pterygopalatina’da ve n.maxillaris’in altında bulunur. Parasempatik sistemin en büyük periferik ganglionudur. İşlevsel olarak n.facialis’le ilgili olan ganglion pterygopalatinum, yerleşim olarak n.maxillaris’e çok yakın olduğu için burada anlatılmıştır.
Glandula lacrimalis, damak, yutak ve burun boşluğunda bulunan salgı bezlerine giden secretomotor parasempatik postganglionik lifler, ganglion pterygopalatinum’dan başlar. Genel duyu taşıyan lifler ve sempatik lifler, ganglionun içinde başka bir neuronla sinaps yapmadan geçerler.
N.mandibularis ( V3 )
N.trigeminus’un en kalın dalı olup, genel duyu ve brankial motor liflerden oluşur. Genel duyu liflerinden oluşan kökü daha büyüktür. Foramen ovale’den geçer.
Foramen ovale’nin hemen altında birleşen duyu ve motor kökler şu sinirlerden oluşur.
1- Ramus meningeus
2- N.buccalis
3- N.auriculotemporalis
4- N.lingualis
5- N.alveolaris inferior
6- N.pterygoideus medialis
7- N.musculi tensoris veli palatini
8- N.musculi tensoris tympani
9- N.massetericus
10- Nn.temporales profundi
11- N.pterygoideus lateralis
Fossa cranii anterior ve medius’ta beyin zarlarından alınan genel duyu, r.meningeus ile taşınır. Ramus meningeus a.meningea media ile birlikte seyreder. Foramen spinosum’dan çıkan sinir dalı n.mandibularis’e bağlanır. Yanak’tan, ağız içinde yanak mukozasından ve diş etinden genel duyu n.buccalis ile taşınır. N.buccalis yanakta m.masseter’in altında arkaya doğru uzanır, arkada m.pterygoideus lateralis’i delerek n.mandibularis’e katılır. Kafanın yan tarafından genel duyu n.auriculotemporalisiletaşınır. Bu sinir a.temporalis superficialis’le birlikte uzanır. N.auriculatemporalis’i oluşturan ön ve arka dallarla, dış kulak yolu, kulak zarının dış yüzü, rr.parotidei ve articulatio temporomandibularis’ten gelen lifler, kulağın tam önünde birleşerek tek bir dal haline gelir. Rr.parotidei isimli dalları, ganglion oticum’dan gelen postganglionik parasempatik lifleri glandula parothyroidoea’ya iletir. N.auriculotemporalis m.pterygoideus lateralis ve collum mandibula’nın altından geçer. Daha sonra a.meningea media’nın içinden geçtiği bir halka oluşturur ve n.mandibularis ile birleşir.
Dilin pars presulcalis isimli parçasının mukozası, ağız döşemesi ve mandibular diş etinin dile bakan bölümünün genel duyusu n.lingualis ile taşınır. Yukarıda belirtilen bölgelerden genel duyu taşıyan axonlar bir araya toplanarak n.lingualis’i oluştururlar. Dilin yan tarafında arkaya doğru uzanan n.lingualis, dilin arka tarafına ulaşınca yukarı doğru kıvrılır. M.constrictor pharyngeus superior’un üzerinden obliq olarak geçer. Daha sonra m.pterygoideus medialis ile mandibula arasında yukarıya doğru uzanarak chorda tympani isimli sinirle birleşir. Chorda tympani ile birleştikten sonra yukarıya doğru ilerler ve n.alveolaris inferior ile birlikte n.mandibularis’e bağlanır. N.lingualis, chorda tympani içinde gelen preganglionik parasempatik lifleri ganglion submandibulare’ye iletir ve dilin 2/3 ön tarafından tat duyusunu alan chorda tympani liflerini taşır.
Alt dudak ve çene ucu derisinden genel duyu taşıyan lifler bir araya gelerek n.mentalis’i oluştururlar. Foramen mentale’den mandibula’ya sokulan n.mentalis canalis mandibularis’te uzanır. Kanal içinde alt çene dişlerinden gelen liflerle birleşen n.mentalis, n.alveolaris inferior’u yapar. N.alveolaris inferior, foramen mandibulae’den dışarı çıkar. M.mylohyoideus ve m.digastricus’un ön karnını innerve eden n.mylohyoideus’u aldıktan sonra m.pterygoideus lateralis’in altında yukarıya doğru yükselerek n.mandibularis’e bağlanır. N.pterygoideus medialis m.pterygoideus medialis’i, n.musculi tensoris veli palatini m.tensor veli palatini’yi, n.musculi tensor tympani m.tensor tympani’yi, n.massetericus m.masseter’i , nn.temporales profundi m.temporalis’i ve n.pterygoideus lateralis m.pterygoideus lateralis’i innerve eder.
N.ABDUCENS
Yalnız somatik efferent liflerden oluşur. Gözün m.rectus lateralis isimli kasını innerve eder. Motor çekirdeği nucleus motorius nervi abducentis adını alır. Çekirdeği pons’ta, dördüncü ventrikülün döşemesinde, colliculus facialis’in altında bulunur. N.facialis’e ait axonlar n.abducens’in çekirdeğinin çevresini dolanarak pons’tan çıkarlar. Bu komşuluk dördüncü ventrikül düşemesinde colliculus facialis isimli kabartı şeklinde görülür. N.abducens fossa cranii posterior’da, pons ve medulla oblongata arasında olmak üzere beyin sapından çıkar. Cisterna pontis’e girer ve a.basillaris boyunca öne ve hafif dışa doğru uzanır. Os Sphenoidale’ye ait dorsum sellae’nın dış tarafında duramater’i delerek çıkar. Duramater ile temporal kemiğe ait apex partis petrosae arasında öne doğru ilerler. Apex’in üzerinde dik bir açı yaparak sinus cavernosus’a girer. Sinus cavernosus’un içinde iken, a.carotis interna’nın dış tarafında, n.oculomotorius, n.trochlearis ve n.maxillaris’in iç tarafında yer alır. Sinus cavernosus’tan çıktıktan sonra, anulus tendineus communis ile sarılı olarak fissura orbitalis superior’un iç tarafından geçerek orbita’ya girer. M.rectus lateralis’in altında uzanır ve onu innerve eder. M.rectus lateralis bulbus oculi’yi dışa çevirir.
Bir gözün m.rectus lateralis ile diğer gözün m.rectus medialis’inin aynı anda koordineli olarak çalışması :
Gözler horizontal bir düzlemde sağa veya sola doğru hareket ettiklerinde, bir gözün m.rectus lateralis’i diğer gözün m.rectus medialis’i birlikte çalışır. Bu kasların hareketleri pons’ta bulunan dışa bakma merkezi tarafından koordine edilir. Üst merkezlerden pons’taki dışa bakma merkezine gelen uyarılar, kendi tarafındaki göze ait nucleus motoriusnervi abducentis’e iletilirken, aynı anda fasciculus longitudinalis medialis içinde uzanan liflerle, diğer gözün m.rectus medialis’ini hareket ettirecek olannucleus motorius nervi oculomotori’nin ilgili bölümüne iletilir. Böylece horizontal düzlemde her iki gözün aynı anda aynı yöne hareket etmesi sağlanır.
N.FACIALIS
N.facialis brankial motor, visceral motor (parasempatik), genel duyu ve özel duyu lifleri taşır. Çekirdekleri pons’ta, dördüncü ventrikül döşemesinde bulunur. Nucleus motorius nervi facialis, nucleus salivatorius superior ve nucleus sensorius nervi facialis isimli üç tane çekirdeği vardır. Radix sensoria ve radix motoria isimli iki kökü bulunur. Radix sensoria olarak bilinen duyu köküne n.intermedius denir. N.facialis’in motor kökü yüzün mimik kaslarını, m.occipitalis, mm.auriculares, m.digastricus’un venter posterior’u, m.stylohyoideus ve m.stapedius’u innerve eder. Duyu kökü ise dilin 2/3 ön parçasından tat, kulak kepçesinin concha auriculae isimli bölümü ve kulak kepçesinin arkasındaki küçük bir alandan genel duyu ve glandula lacrimalis, gl.submandibularis, gl.sublingualis ile burun, yumuşak ve sert damak mukozasındaki bezlere giden parasempatik lifleri taşır. Genel duyu taşıyan birinci nöronlar ganglion geniculi’de bulunur. Bu nöronların santral uzantıları aldıkları impulsları n.intermedius aracılığıyla nucleus spinalis nervi tirgemini’ye iletir. İkinci neuronlar nucleus spinalis nervi trigemini’den başlar ve duyuyu talamus’ta nucleus ventralis posterior’a ulaştırır. Üçüncü neuronlar talamus’tan başlar ve aldıkları duyuları parietal lopta gyrus postcentralis’teki duyu merkezine iletir. Pons ile medulla oblongata arasından çıkan n.facialis, meatus acusticus internus’tan canalis facialis’e girer. Kanal içinde önce dışa doğru uzanır. Recessus epitympanicus’un iç duvarına ulaşınca arkaya doğru kıvrılır. Bu kıvrım yerinde unipolar neuronlardan oluşan ve n.facialis’in duyu gangalion’u olan ganglion geniculi bulunur. N.facialis orta kulak boşluğunun iç duvarında canalis semicircularis lateralis ile fenestra vestibuli arasından geçerek cavitas tympanica’nın arka duvarına ulaşır. Arka duvar içinde aşağıya doğru seyreder ve foramen stylomastoideum’dan temporal kemiği terk eder. Glandula parotidea’ya sokulan n.facialis, bez dokusu içinde v.retromandibularis ve a.carotis externa’yı çaprazlar. Collum mandibulae’nın arkasında plexus parotideus isimli sinir ağını oluşturduktan sonra yüzün mimik kaslarına giden dallarını verir.
N.facialis , canalis facialis içinde:
1- N.petrosus major
2- N.stapedius
3- Chorda tympani
Foramen stylomastoideum’dan çıktıktan sonra :
1- N.auricularis posterior
2- R.digastricus
3- R.stylohyoideus
Parotis bezi içinde yüze giden:
1- Rr.temporales
2- Rr.zygomatici
3- Rr.buccales
4- R.marginalis mandibularis
5- R.cervicalis
adlı dalları verir.
N.petrosus major
Glandula lacrimalis’e salgı impulsları götürecek olan preganglionik parasempatik neuronlar nucleus salivatorius superior’da bulunur. Parasempatik neuronların axonları ganglion geniculi’den çıktıktan sonra bir araya toplanarak n.petrosus major’u oluşturur. Bu sinir hiatus canalis nervi petrosi majoris’ten geçerek fossa cranii medius’a ulaşır. Temporal kemik üzerinde bulunan sulcus nervi petrosi majoris’te uzanır. N.petrosus major foramen lacerum’un dış duvarı boyunca ilerleyerek canalis pterygoideus’un girişine ulaşır. Canalis pterygoideus’un girişinde n.petrosus profundus (plexus caroticus internus’tan gelen sempatik liflerden oluşan bir sinir) ile birleşerek nervus canalis pterygoidei isimli siniri oluşturur. N.canalis pterygoidei canalis pterygoideus’a sokulur. Fossa pterygopalatina’da kanaldan çıkar ve burada bulunan ganglion pterygopalatinum’a bağlanır. Preganglionik parasempatik lifler ganglion pterygopalatinum’da bulunan postganglionik parasempatik liflerle sinaps yapar. Glandula lacrimalis’i innerve edecek olan postganglionik parasempatik lifler ganglion pterygopalatinum’dan başlar. N.zygomaticus ( n.maxillaris’in dalı ) kanalıyla n.lacrimalis’e (n.ophthalmicus’un dalı) ve oradan da glandula lacrimalis’e ulaştırılır. Burun, yumuşak ve sert damaktaki bezlere gidecek olan postganglionik parasempatik lifler de ganglion pterygopalatinum’dan başlar.
Nucleus salivatorius superior hypothalamus’un etkisi altındadır. Hypotalamus otonom sinir sisteminin çok önemli bir kontrol veuyum merkezidir.Limbik sistemden gelen duygusal davranışlarla ilgili impulslar ile koku merkezinden gelen impulslar, fasciculus longitudinalis dorsalis kanalıyla nucleus salivatorius superior’a iletilir. Bu yollar sayesinde koku refleksleri ve ağlama gibi duygusal davranışlar sergilenir.
Nucleus salivatorius superior, beynin başka alanları tarafından da etkilenir. Gözler irrite edildiğinde n.trigeminus’la alınan impulslar beyin sapındaki nucleus spinalis nervi trigemini’ye ve oradanda nucleus salivatorius superior’a iletilir. Stimule edilen nucleus salivatorius superior glandula lacrimalis’te sekresyona neden olur. Ayrıca ağızda bulunan özel tat lifleri aktive edildiklerinde nucleus tractus solitarius, nucleus salivatorius superior’u stimule ederek ağızda bulunan bezlerde sekresyona neden olur.
N.stapedius
M.stapedius’un motor siniridir.
Chorda tympani
Foramen stylomastoideum’un yaklaşık 6 mm üst tarafında n.facialis’ten ayrılır. Canalis facialis içinde öne ve yukarıya doğru uzanır. Cavitas tympanica’nın arka duvarında bulunan canaliculus chordaetympani içinden geçerek cavitas tympanica’ya ulaşır. Kulak zarının iç yüzünde mukoza altında, manubriummallei ile crus longum incudisarasından geçerek fissura petrotympanica’ya ulaşır. Fissürün içinden geçen chorda tympani os temporale’yi terk eder. Chorda tympani temporal kemikten çıktıktan sonra fossa infratemporalis içinde n.lingualis’e katılır. Chorda tympani dilin 2/3 ön parçasından tat duyusu taşır. Tat duyusunu taşıyan birinci neuronlar ganglion geniculi’de bulunan unipolar neuronlardır. Bu neuronların santral uzantıları duyuyu beyin sapında bulunan nucleus tractus solitarius’a iletir. İkinci neuronlar nucleus tractus solitarius’tan başlar ve duyuyu talamus’ta bulunan nuclues ventralis posterior’a ulaştırır. Tat yolunun üçüncü neuronları nucleus ventralis posterior’dan başlar, capsula interna’nın crus posterior’undan geçerek duyuyu parietal lopta gyrus postcentralis’te bulunan Cortikal tat merkezine iletirler.
Chorda tympani nucleus salivatorius superior’dan ganglion submandibulare’ye preganglionik parasempatik lifler taşır. Preganlionik parasempatik lifler ganglion submandibulare’de bulunan postganglionik parasempatik liflerle sinaps yapar. Ganglion submandibulare’de bulunan postganglionik parasempatik lifler arterler çevresinde glandula submandibularis, glandula sublingualis ve ağız döşemesinde bulunan küçük salgı bezlerine giderek bezlere salgı yaptırırlar.
N.auricularis posterior
Processus mastoideus’un önünde yukarıya doğru uzanır. Kulak kepçesi kaslarını innerve eden ramus auricularis ve m.occipitofrontalis’in venter occipitalis’ini innerve eden ramus occipitalis diye iki dala ayrılır.
R.digastricus
M.digastricus’un venter posterior’unu innerve eder.
R.stylohyoideus
M.stylohoideus isimli kası innerve eder.
Rr.temporales
Kulak kepçesinin dış yüzündeki kaslar ile m.auricularis anterior, m.auricularis superior, göz çevresindeki kaslar ve alında bulunan kasları innerve eder.
Rr.zygomatici
M.orbicularis oculi’yi innerve eder.
Rr.buccales
M.procerus, m.zygomaticus major, m.zygomaticus minor, m.levator labii superioris, m.levator anguli oris, m.levator labii superior alaeque nasi, m.buccinator ve m.orbicularis oris’i innerve eder.
R.marginalis mandibularis
M.risorius, alt dudak ve alt çene kaslarını innerve eder.
R.cervicalis
Platysma’yı innerve eder.
N.facialis’e ait motor çekirdeğin üst yarımı her iki Corteksten impuls alır ve yüzün aynı tarafının 1/3 üst bölümündeki kasları innerve eder. Motor çekirdeğin alt yarımı ise yalnız karşı Corteksten çaprazlaşmış lifler alır ve yüzün 2/3 alt bölümündeki kasları innerve eder.
Ganglion submandibulare
Parasempatik bir ganglion olup, m.hyoglossus’un üst parçası üzerinde ve n.lingualis’in altında bulunur. İşlev olarak n.facialis ve onun dalı olan chorda tympani’ye bağlıdır. Nucleus salivatorius superior’dan başlayan preganglionik parasempatik lifler, chorda tympani kanalıyla n.lingualis’e ve n.lingualis aracılığıyla ganglion submandibulare’ye ulaştırılır. Postganglionik parasempatik lifler ganglion submandibulare’den başlar arterler çevresinde glandula sublingualis ve glandula submandibularis’e gider. Sekretomotor olan parasempatik lifler bezlerde sekresyona neden olurlar. Glandula sublingualis ve submandibularis’e gelen sempatik postganglionik lifler ganglion cervicale superior’dan başlar. Arterler eşliğinde bezlere ulaşan sempatik lifler, bezlerin damarlarında vasomotor bir etki yaparlar.
N.VESTIBULOCOCHLEARIS
Özel duyu liflerinden oluşan bir sinirdir. İçkulaktan denge ve işitme impulslarını alır ve ilgili merkezlere iletir. Denge impulsları n.vestibularis, işitme impulsları ise n.cochlearis tarafından taşınır. Sekizinci kafa sinirine ait birinci neuronların periferik uzantıları kısadır. Bipolar olan bu neuronlar ganglion spirale cochleae ve ganglion vestibulare’de bulunurlar. Ganglion spirale cochleae modiolus’un içinde yer alır. Ganglion vestibulare ise meatus acusticus internus’un alt ucunda bulunur.
Denge impulsları taşıyan n.vestibularis’e ait duyu çekirdekleri dördüncü ventrikül döşemesinde, area vestibularis’te bulunurlar. Bu çekirdekler nucleus vestibularis medialis, nucleus vestibularis lateralis, nucleus vestibularis superior ve nucleus vestibularis inferior diye adlandırılırlar.
İşitme duyusu n.cochlearis ile taşınır. Bu sinire ait çekirdekler nucleus cochlearis dorsalis ve nucleus cochlearis ventralis diye bilinir. Nucleus cochlearis ventralis, pedunculus cerebellaris inferior’un içinde bulunur. Nucleus cochlearis dorsalis area vestibularis’in dış parçasında ve pedunculus cerebellaris inferior’un dorsalinde yer alır.
İşitme yolu ile ilgili birinci neuronlar ganglion spirale cochleae’de bulunur. İki uzantılı olan bu neuronların periferik uzantıları kısa olup, membrana basilaris üzerinde bulunan organum spirale (Corti organı ) içindeki reseptörlerle sinaps yaparlar. Organum spirale içindeki reseptörlerin üst uçlarında cilialar bulunur. Cilialar membrana tectoria isimli membranın içine gömülmüştür. İşitme yolu’nun birinci neuronlarının santral uzantıları bir araya toplanarak n.cochlearis’i oluşturur. Cochlea’nın tabanından geçen axonlar n.vestibularis ile birleşerek n.vestibulocochlearis’i meydana getirirler. Daha sonra n.vestibulocochlearis meatus acusticus internus’tan geçerek fossa cranii posterior’a ulaşır ve pons ile medulla oblongata’nın birleşme yerinden beyin sapına sokulur. İşitme yolunun birinci neuronları nucleus cochlearis ventralis ve dorsalis’te sonlanır. İşitme yolunun ikinci neuronları nucleus cochlearis ventralis ve dorsalis’ten başlar. Axonların büyük bir bölümü çapraz yaparak karşı tarafa geçer ve lemniscus lateralis içinde colliculus inferior’a ulaşır. Çapraz yapmayan lifler ise nucleus olivaris superior’da sonlanır. Üçüncü neuronlar nucleus olivaris superior’dan başlar, işitme impulslarını colliculus inferior’a iletir. Colliculus inferior, başın ve gözlerin aynı anda sesin geldiği yöne doğru çevrilmesinde önemli rol oynar. Dördüncü neuronlar colliculus inferior’dan başlar. Corpus geniculatum mediale’de bulunan beşinci neuronlarla sinaps yaparlar. İşitme yolunun beşinci neuronları corpus geniculatum mediale’den başlar, temporal lopta gyri temporales transversi içinde bulunan primer işitme merkezinde ( 41 ve 42. alan) sonlanırlar. Primer işitme merkezinin arkasında sekonder işitme merkezi (22.alan) bulunur. Bu merkez daha önce öğrenilmiş seslerin anlamını muhafaza eder.
Denge yolunun birinci neuronları ganglion vestibulare’de bulunur. Bipolar olan bu neuronların periferik uzantıları, zar labirent olan labyrinthus membranaceus’te her üç canalis semicircularis’in crista ampullaris isimli bölümlerinden ve vestibulum’da bulunan macula utriculi ve macula sacculi’den denge ile ilgili impulsları alır. Santral uzantıları impulsları n.vestibularis’in çekirdeklerine ve cerebellum’un lobus flocculonodularis isimli lobuna iletirler. Crista ampullaris’ten gelen lifler özellikle nucleus vestibularis superior ve medialis’te sonlanır. Bu çekirdeklerden başlayan lifler fasciculus longitudinalis medialis içinde uzanır ve baş, boyun ve göz hareketlerinin koordinasyonunu sağlar. Macula utriculi ve sacculi’den gelen lifler nucleus vestibularis lateralis, inferior ve medialis’te sonlanır. Nucleus vestibularis lateralis’ten başlayıp medulla spinalis’e uzanan tractus vestibulospinalis lateralis isimli yol, vücudun genel duruşu ve dengenin devamlılığının sağlanmasında önemli rol oynar.
Vestibuler çekirdekler ipsilateral olarak cerebellum’a ve formatio reticularis’e bağlanırlar. Fasciculus longitudinalis medialis içinde yükselen lifler, dış göz kaslarını innerve eden 3., 4. ve 6. kafa sinirlerinin somatomotor çekirdeklerinde sonlanır. Bu bağlantılar vestibulo-oculer reflekslerde rol oynar. Yükselen diğer bazı lifler talamus’un nuclei ventrales posteriores ve nuclei ventrales laterales isimli çekirdeklerinde sonlanır. Buradan başlayan lifler impulsları gyrus centralis posterior’a iletirler.
N.GLOSSOPHRYNGEUS
N.glossopharyngeus brankiomotor, duyu ve parasempatik lifler taşır. Brankiomotor lifleri m.stylopharyngeus’ta dağılır. Parasempatik lifler ganglion oticum kanalıyla glandula parotidea’ya giderek sekresyon yaptırır. Duyu lifleri dorsum linguae, pharynx , tonsilla’lar, yumuşak damak ve orta kulak’tan genel duyu ve dilin 1/3 arka bölümünden tat ve genel duyu alır. Sinus caroticus ve glomus caroticus’tan, kan basıncı ve kanın kimyasal yapısıyla ilgili impulsları nucleus dorsalis nervi vagi’ye taşır. Duyu çekirdeği 7 ve 10. kafa sinirleriyle ortak çekirdek olan nucleus tractus solitarius’tur. Parasempatik çekirdeğine nucleus salivatorius inferior denir. Nucleus ambiguus 9, 10 ve 11. kafa sinirlerinin ortak motor çekirdeğidir. N.glossopharyngeus’a ait olan parçasına nucleus motorius nervi glossopharyngei denir. Çekirdekleri dördüncü ventrikülün döşemesinde bulunur.
N.glossopharyngeus medulla oblongata’nın ön bölümünde, oliva ile pedunculus cerebellaris inferior arasındaki oluktan üç dört kökçük halinde çıkar. Fossa cranii posterior içinde cerebellum’un altında öne ve dışa doğru ilerler. Foramen jugulare’den geçerek kafa boşluğunun dışına çıkar. Bu delikte ganglion superius ve inferius isimli iki ganglionu bulunur.
N.glossopharyngeus’un genel duyu taşıyan lifleri nucleus spinalis nervi trigemini’de sonlanır.
1- N.tympanicus
2- N.petrosus minor
3-Rr.pharyngei
4- R.musculi stylopharyngei
5-R.sinus carotici
6-Rr.tonsillares
7-Rr.linguales adlı dalları bulunmaktadır.
N.tympanicus
N.tympanicus ganglion inferius’tan çıkar. Canaliculus tympanicus’tan geçerek cavitas tympanica’ya ulaşır. Promontorium üzerinde plexus tympanicus’u oluşturur. Plexus tympanicus’tan çıkan dallar cavitas tympanica mukozası, tuba auditivae ve cellulae mastoideae mukozasında dağılır.
N.petrosus minor
Plexus tympanicus’ta bulunan parasempatik lifler bir araya gelerek n.petrosus’u minor’u oluşturur. Küçük bir kanaldan geçen n.petrosus minor, pyramis’in ön yüzüne çıkar ve sulcus nervi petrosi minoris’te uzanır. Daha sonra foramen ovale’den geçerek ganglion oticum’la birleşir.
Ganglion oticum
Ganglion oticum foramen ovale’nin altında, n.mandibularis’in iç tarafında yer alır. Preganglionic parasempatik lifler nucleus salivatorius inferior’dan başlar ve n.petrosus minor aracılığıyla ganglion’a ulaşır. Postganglionic parasempatik lifler ganglion oticum’dan başlar, n.auriculotemporalis’e katılarak glandula parotidea’ya ulaşır. Ganglion oticum’dan sempatik liflerde kesintiye uğramadan geçer ve parotis bezinin damarlarında vasomotor etki yaparlar.
Rr.pharyngei
Pharynx mukozasında dağılır.
R.musculi stylopharyngei
M.stylopharyngeus’u innerve eder. M.stylopharyngeus yutma ve konuşma sırasında pharynx’i yukarıya doğru kaldırır.
R.sinus carotici
Sinus caroticus ve glomus caroticus’tan alınan impulsları, nucleus dorsalis nervi vagi’ye taşır.
Rr.tonsillares
Tonsilla palatina, fauces ve yumuşak damaktan genel duyu taşır.
Rr.linguales
Dilin 1/3 arka bölümünden genel duyu ve tat duyusunu taşır.
N.VAGUS
N.vagus brankiomotor, visceromotor, özel ve genel duyu lifleri taşıyan bir sinirdir. Medulla oblongata’da oliva ile pedunculus cerebellaris inferior arasındaki oluktan sekiz-on kökçük halinde çıkar. Fossa cranii posterior’da cerebellum’un altında dışa doğru uzanır. Foramen jugulare’den geçerek cavitas cranii’nin dışına çıkar. Fossa jugularis içinde ganglion superius ve ganglion inferius isimli iki tane duyu ganglionu bulunur. Nucleus ambiguus’un ventral parçasında bulunan ve axonları n.accessorius içinde uzanan neuronlar, ganglion inferius’da n.vagus’a katılarak yumuşak damak, pharynx ve lariynx kaslarını innerve eder.
N.vagus’un parasempatik çekirdeğine nucleus dorsalis nervi denir. Bu çekirdek dördüncü ventrikülün döşemesinde, trigonum nervi vagi içinde bulunur. Preganglionik parasempatik neuronlar nucleus dorsalis nervi vagi içinde yer alır. Postganglionik parasempatik neuronlar ise innerve edecekleri organların yakınında veya organların duvarları içinde bulunan ganglionlarda yer alırlar. Postganglionik visceromotor lifler, bronkusların düz kaslarında, kalp, Oesaphagus , gaster , incebarsak ile kalınbarsak’ta flexura coli sinistra’ya kadar olan bölümde dağılır.
N.vagus’un brankiomotor çekirdeği dördüncü ventrikül döşemesinde bulunur. Nucleus ambiguus olarak bilinen bu çekirdek aynı zamanda 9. 10. ve 11. kafa sinirlerinin ortak motor çekirdeğidir. N.vagus’a ait olan bölümüne nucleus ventralis nervi vagi’de denir. Bu çekirdekten başlayan lifler pharynx (m.stylopharyngeus hariç (IX) ) , larynx kaslarını, yumuşak damak kaslarını (m.tensor veli palatini hariç(V3) ) innerve eder.
Genel duyu taşıyan neuronlar ganglion superius’ta bulunur. Bu neuronların periferik uzantıları, kulak kepçesinin arkasında küçük bir alandan, dış kulak yolundan, kulak zarının (membrana tympani ) dış yüzünün bir bölümünden pharynx’ten ve fossa cranii posterior’da bulunan beyin zarlarından aldıkları genel duyuyu nucleus spinalis nervi trigemini’ye taşırlar.
Dil kökü ve epiglottis üzerinde bulunan tat tomurcuklarından tat duyusunu taşıyan neuronlar ganglion inferius’ta bulunur. Bu neuronların santral uzantıları tat duyusunu 7. 9. ve 10. kafa sinirlerinin ortak duyu çekirdeği olan nucleus tractus solitarius’a taşır.
N.vagus, medulla oblongata’tan flexura coli sinistra’ya kadar uzanır. Vücutta çok uzun bir seyir gösterdiği için gezginci olarakta isimlendirilir. Boyunda Carotis kılıfı içinde yer alır. Apertura thoracis superior’dan thorax’a sokulur. Oesaphagus ile birlikte hiatus Oesophagus’tan geçerek abdomen’e ulaşır. Birçok abdominal organı innerve eden sinir, kalın barsak’ın flexura coli sinistra isimli parçasına kadar uzanır.
N.vagus’un dalları sinirden çıktıkları yerlere göre isimlendirilir.
Fossa jugularis’te :
1- Ramus meningeus
2- Ramus auricularis
Boyunda :
1- Ramus pharyngeus
2- N.laryngeus superior
3- Rr.cardiaci cervicales superiores
4- Rr.cardiaci cervicales inferiores
5- N.laryngeus recurrens dextra
Toraks’ta :
1- Rr.cardiaci thoracici
2- N.laryngeus recurrens sinistra
3- Rr.pulmonales
4- Rr.oesophageales
Abdomen’de :
1- Rr.gastrici
2- Rr.hepatici
3- Rr.coeliaci
4- Rr.renales
Ramus meningeus
Fossa cranii posterior’da duramater encephali’den genel duyu taşır. Nöron gövdeleri ganglion superius’ta yer alır. Unipolar olan bu duyu neuronlarının santral uzantıları, aldıkları duyuları nucleus spinalis nervi trigemini’ye taşırlar.
Ramus auricularis
Kulak kapçesinin arkasındaki küçük bir sahadan, dış kulak yolundan ve kulak zarının dış yüzünün bir bölümünden genel duyu alır. N.vagus’un tek deri dalıdır. Duyu neuronlarının gövdesi ganglion superius’ta bulunur. Santral uzantıları aldıkları duyuyu nucleus spinalis nervi trigemini’ye taşır.
Ramus pharyngeus
M.stylopharyngeus hariç (n.glossopharyngeus) bütün pharynx kaslarını ve m.tensor veli palatini hariç (n.mandibularis) bütün yumuşak damak kaslarını innerve eder.
N.laryngeus superior
Ramus externus ve ramus internus adlı iki dalı vardır. Ramus externus m.cricothroideus’u innerve eder. Ramus internus ise membrana thyrohyoideum’u delerek larynx boşluğuna sokulur ve plica vocalis’lere kadar olan bölgede larynx mukozasından genel duyu alır.
Rr.cardiaci cervicales superiores
İki veya üç dal halinde n.vagus’tan çıkar. Kalbi innerve etmek üzere plexus cardiacus’a katılır.
Rr.cardiaci cervicales inferiores
İki veya üç dal halinde n.vagus’tan çıkar. Kalbi innerve etmek üzere plexus cardiacus’a katılır.
N.laryngeus recurrens dextra
N.vagus’un a.subclavia’yı çaprazladığı yerde n.vagus’tan ayrılır. A.subclavia’yı alttan dolanarak, oesophagus ile trachea arasındaki oluktan yukarıya doğru yükselir. Glandula thyroidea’nın sağ lobunun altında a.thyroidea inferior ile yakın komşuluk yapar. M.cricothyroideus hariç bütün larynx kaslarınıinnerve eder. Plica vocalis’lerin alt tarafında kalan larynx mukozasından genel duyu taşır.
Rr.cardiaci thoracici
Thorax boşluğunda n.vagus’tan ayrılır. Kalbi innerve etmek üzere plexus cardiacus’a katılır.
N.laryngeus recurrens sinistra
Arcus aortae’nın altında n.vagus’tan ayrılır. Arcus aortae’nın altından dolanarak yukarıya doğru yönelir. Larynx kaslarını innerve eder.
Rr.pulmonales
Radix pulmonis’in önünde ve arkasında dağılan dallardır. Akciğeri innerve ederler.
Rr.oesophageales
Yemek borusu üzerinde plexus oesophageus’un yapısına katılan dallardır.
Rr.gastrici
Mide’nin ön ve arka yüzünde dağılan dallardır.
Rr.hepatici
Karaciğeri innerve eden dallardır.
Rr.coeliaci
Plexus coeliacus’un yapısına katılan dallardır.
Rr.renales
Böbrekleri innerve eden dallardır.
N.ACCESSORIUS
Somatomotor bir sinirdir. Kısa bir Cranial ve uzun bir spinal kökten oluşur. Medulla oblongata’dan çıkan köküne radix cranialis (pars vagalis), medulla spinalis’in ilk beş segmentinden çıkan köküne radix spinalis (pars spinalis) denir. Radix spinalis’i oluşturan neuronlar medulla spinalis’in ilk beş segmenti boyunca uzanan nucleus spinalis nervi accessorii içinde yer alır. Axonları spinal sinirin ön ve arka kökleri arasında ve ligamentum denticulatum’un arkasında olmak üzere medulla spinalis’ten çıkar. Kendi aralarında spinal gövde şeklinde birleşen radix spinalis, spinal sinirin ön ve arka kökleri arasında yukarıya doğru uzanarak foramen magnum’dan fossa cranii posterior’a sokulur. Nucleus ambiguus 9. 10 ve 11. kafa sinirlerinin ortak motor çekirdeğidir. Nucleus ambiguus’un alt parçasına nucleus motorius nervi accessorius da denir. Bu nukleustan çıkan lifler radix cranialis’i oluşturur. Radix cranialis ve radix spinalis cavitas cranii içinde birleşerek n.accessorius’u oluşturur. N.accessorius foramen jugulare’den çıktıktan sonra ramus internus ve ramus externus diye iki dala ayrılır. Radix cranialis’i ramus internus içinde olmak üzere, ganglion inferius’ta n.vagus ile birleşir ve n.vagus’un liflerine karışır. Radix cranialis’e ait lifler n.laryngeus recurrens içinde ilerleyerek m.cricothyroideus hariç bütün larynx kaslarını innerve eder. Radix spinalis’i oluşturan lifler ramus externus içinde uzanarak m.trapezius ve m.sternocleidomastoideus’u innerve eder.
N.HYPOGLOSSUS
Dilin motor siniridir. Medulla oblongata’ta oliva ile pyramis arasından on onbeş kökçük halinde çıkar. Fossa cranii posterior’da canalis hypoglossi’den geçerek cavitas cranii’nin dışına çıkar. M.digastricus’un venter posterior’unun altında, v.jugularis interna ile a.carotis interna arasında aşağıya doğru iner. Daha sonra a.carotis interna ve externa’yı önden çaprazlayarak os hyoideum’un cornu majus’un üst tarafına kadar ilerler. Burada hafifçe yukarıya doğru yönelir ve m.hyoglossus’un üzerinde, glandula submandibularis’in iç tarafında olmak üzere dil kaslarına giden dallarını verir. Dilin bütün iç kasları ile m.styloglossus, m.hyoglossus ve m.genioglossus adlı dış kaslarını innerve eder. N.hypoglossus’a ait çekirdek dördüncü ventrikül tabanında, trigonum nervi hypoglossi içinde bulunur. Çekirdeğine nucleus motorius nervi hypoglossi denir.
M.genioglossus çalıştığında dili öne doğru hareket ettirerek ağızdan dışarı çıkarır. Bu kası innerve eden alt motor neuronlar, tractus corticonuclearis kanalıyla yalnızca karşı cortexten kasılma impulsları alır. Bu bağlantıdan dolayı hastada tractus corticonuclearis lezyonu varsa, hasta dilini dışarı çıkarmak istediğinde, dil lezyonun bulunduğu tarafa değil, karşı tarafına doğru deviye olur.
Sağlıklı günler dileği ile…
Dr.Ali AYYILDIZ – Anatomi Uzmanı
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Sinir Sistemi (Systema Nervosum)" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Vet.Hek.Doç.Dr.Ali AYYILDIZ'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Vet.Hek.Doç.Dr.Ali AYYILDIZ'ın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
3 Beğeni 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
