Olumlu Davranış Arttırmada Pekiştirme
Davranış Tanımları
Okullarda her zaman çocuklar toplumun normları doğrultusunda davranışlar kazanmaktadırlar. Öğrenme ortamı olan okul ve sınıflarda öğrencilerde toplumun normları doğrultusunda davranış değişikliklerini sağlama, öğretim düzenlemelerine bağlı olduğu kadar bu düzenleme içinde öğrencilerin göstermiş olduğu davranışların sonuçlarına da bağlıdır.
Davranış etiketlerle açıklamaya çalışıldığında açıklanıyormuş gibi gösterilmektedir. Ama davranışlar açıklanmamaktadır. Dolayısıyla davranışların nasıl yönetileceği de belli olmamaktadır. Örneğin: Ayşe neden yerinde duramamaktadır? Ahmet toplamayı öğrenememesi öğrenme güçlülüğündendir. Gibi etiketlerle davranışlar açıklanmaktadır. Yine okurken “ana” kelimesini “ ama” olarak okuyan çocukla ilgili olarak öğrenme güçlülüğü etiketi ile açıklanmaktadır. Bu tür açıklamalar kısır döngüsel açıklamalardır.
Kısır döngüsel açıklamaların mantığı A.A dır. Yaptığı için yapmaktadır mantığı vardır. Davranış açıklanmadığından sağaltım için hiçbir bilgi vermemektedir. Gözlemlere dayalı ve açıklama tarzındaki davranış betimlemeleri sağaltım için çözüm yolunu da göstermektedir.
Davranış Değiştirme Nedir?
Öğrencilere yeni davranış kazandırma ve kazandırılan davranışları sürdürmede olarak tanımlanabilir.
Öğrencilerin davranışları ilkeseldir ve düzenlilik göstermektedir. İlkesel olması çocukların göstermiş oldukları davranışlar, davranış ilkelerine göre oluşmakta yada ilkelere uygun olarak gerçekleşmektedir. Davranış değiştirmenin ilkeleri olumlu, olumsuz pekiştireç, birinci ve ikinci tür ceza oluşturmaktadır.
Davranış değiştirme sadece problemli davranışların değiştirilmesi anlamına gelmemektedir. Uygun olan davranışların sürmesini sağlayan ve problemli davranışların oluşumuna zemin hazırlamayan ortamların düzenlenmesi de davranış değiştirme olarak düşünülmelidir.
Problemli Davranış
Çocukların sorunları davranışları saldırganlık, karşı koyma, içine kapanıklık ve uzaklaşma gibi genel etkilerine göre sınıflandırılabilir. Bu tür sınıflama, problemin iletiminde kolaylık sağlamakta, ancak problemin düzeyi, doğası yada davranış değişikliğinin amaçları ya da işlem süreçleri konusunda bir şey söylememektedir. Sağaltım konusunda hiçbir bilgi vermemektedir. Davranış tanımlanırken sıklığı, süresi, şiddeti, örgütlülüğü açık bir şekilde belirtilmelidir. Örnek: Ali Türkçe dersinde arkadaşının defterini üç kez çizdi.
Problemli Davranışa Karar Verme
Davranışı arttırma, sürdürme ve azaltmayla ilgili işlem süreçlerine yer vermeden önce problemli davranışa karar vermek gerekir.
Problemli Davranışa Karar Verme Basamakları
1.Basamak
Problemin varlığını Belirleme
Problemin varlığını belirlemek için analiz yapmak gerekir. Bunun için gözlemlerden yararlanılacak. Çocuğun gözlenen davranışlardan hangisi problemli davranış olduğuna karar verilecek. Bunu belirlerken çocuk öğretimin akışını etkileyecek davranış sergiliyor mu? Sergiliyorsa hangisidir? Çocuk kendine yada arkadaşlarına zarar veriyor mu? Gibi sorularla problem davranış belirlenecek.
2.Basamak
Problem Davranışın Ölçümü
Ölçümlemenin 3 amacı vardır:
a- Problemli davranışı açıkça tanımlama
b- Problemli davranışın oluşuyla ilgili durum ve etmenlerin belirlenmesi
c- Problemli davranışın hizmet ettiği işlevin belirlenmesidir. Ölçümleme şu şekilde yapılmalıdır:
Doğrudan ve Dolaylı Ölçme: Uygulamalı davranış analizinde davranış doğrudan gözlemlerle ölçülür. Davranış öncesi ve sonrasında oluşan durumlar gözlenir. Dolaylı olarak ölçmede ise bir takım testlerle kişinin davranışı ölçülür. Doğrudan gözlenerek yapılan ölçme davranışın nasıl oluştuğuyla ilgili bize bilgi verir.
Uygulamalı davranış analizinde öğrencinin var olan işlevde bulunma düzeyi ve uygulanan öğretim programının yada düzeltmenin değerlendirilmesi doğrudan gözlemlere yer verilerek gerçekleştirilir.
3. Basamak: Amacı Belirginleştirme
Sağaltımda ulaşılmak istenen amaç belirginleştirmelidir.
4. Basamak: Başlama Düzeyi Verileri Toplama
Amaca ulaşılıp ulaşılmadığını, sağaltım için bilgi verilerin toplanmasıdır.
5- Basamak: Sağaltımı Planlama
Sağaltım içi gerekli koşulların neler olduğu tespit edilir. Davranış değiştirme sürecinde ne uygulanacaksa onun planlanması gerekir.
6- Basamak: Sağaltım Planını Uygulama: uygulama
7- Basamak: İlerlemeleri Düzenleme
8- Basamak: Belli aralıklarla ilerlemeleri ölçme
Davranışa Şekil Verme
Şekil Verme: Yeni Davranış Oluşturma
Öğrenciler yeni davranışlardan pek çoğunu sağlanan ipuçlarıyla gerçekleştirebilmektedirler. Bu ipuçları model olma, fiziksel yardım ve sözel ipucudur. Ancak bazı davranışlar vardır ki bu ipuçlarıyla gerçekleştirmek mümkün değildir. Bu tür davranışlar çocuğun dağarcığında olmayan davranışlardır. Bu davranışlar ancak şekil verme süreci ile kazandırılabilir. Şekil vermede, gösterilen davranışlardan hedef davranışa benzeyen davranımlar pekiştirilir.Şekil verme hedef davranışa yaklaşan davranımların ayrımlı ve sitemli bir şekilde pekiştirildiği sürece denilmektedir.
Örnek
Öğrenci sınıfta sırasında oturmamakta sınıf içinde gezinmektedir. Yapılmak istenen sınıfta uygun şekilde oturma davranışı kazandırmak ve gezinme davranışını ortadan kaldırmaktır. Hedef davranışın tanımladıktan sonra öğrencinin performansı belirlenecektir. (Öğretmenle birlikte sırada oturmakta öğretmen kalktığında 10-15 saniye geçmeden gezinme davranışına devam etmektedir.) performans düzeyi belirlendikten sonra pekiştireçler oluşturularak şekil verme süreci uygulanır.
Öğretmen kalktıktan sonra 10-15 saniyeyi geçirmeden çocuğa aferin ne güzel oturuyorsun diyerek elindeki çikolatadan bir parça verir. Daha sonraki zamanlarda süreyi dikkate alarak 10-15 saniye geçince pekiştireç(çikolata) verilir. Her seferinde bir önceki zamandan daha fazla bir zaman geçince pekiştireç(çikolata) verilir . Bu şekilde bir ders saatinde çocuğun uygun oturma davranışı şekil verme süreci ile kazandırılabilir.
Nasıl Şekil Verilir?
Hedef davranışın tanımı yapılmalıdır.
Üzerine inşa edilecek davranışa karar vermelidir. (performans düzeyi belirleme)
Pekiştireçler oluşturulmalıdır.
Hedef davranışa ulaşmak için programın basamaklarının ana hatları oluşturulmalıdır.
Hangi Tepkilere Şekil Verilir?
Uzun süreli çalışma
Hızlı çalışma
Dikkat etme
Sırasında oturma
Uygun sesleri çıkartma
Top atma, yakalama, zıplama, uzun ve kısa mesafeli koşular
Yazı yazma ve okuma
Şekil Verme Süreçlerine Ne Zaman Yer Verilmelidir?
Hedef davranışın kazandırılacağı ortamda hedef davranışa hiçbir şekilde ipucu vermek olası olmadığında şekil verme kullanılabilir. Eğer davranışa ipucu vererek kazandırılabiliyorsa şekil verme kullanılmamalıdır. Öğretmenler her davranışa şekil vermeye kalksalar çocuklar aptallaşır.
Örnek
Hiç bir şey üzerinde iki dakikadan daha fazla çalışmayan çocuğa “geç otur yerine biraz çalış bak sana çok özel bir şey vereceğim” diyerek o çocuğa bir şey yaptırmak mümkün değildir. Çocuğun gelişmesini artırmak için iki dakika çalıştıktan sonra sevdiği bir şeyi vererek ve daha sonra vermeyerek iki dakikadan daha fazla çalıştığında vererek davranışı kazandırmak mümkündür.
Şekil Vermenin Olumlu Yanları
Olumlu işlem süreçlerine yer vermeyi gerektirir. Arzu edilen davranışlar pekiştirilmekte diğer davranışlar sönmeye bırakılmaktadır.
1.Tür cezaya ve itici uyaranlara yer verilmemektedir.
Olumsuz Yanları
Yeni davranışı kazandırmak uzun süre almaktadır. Bu nedenle uzun süreli çalışmalara hazırlıklı olunmalıdır.
Davranışta oluşan ilerlemeler doğrusal değildir. İlerlemeler bir davranıştan diğerine süreklilik göstermez.
Örnekler
İşitsel uyaranlara tepkide bulunmama, kişilerden uzak durma, sallanma, kendilerini uyarma, duymama yada söylenenleri tekrarlama, sosyal oyunlara katılamama, kendine zarar verme(başını bir yerlere vurma, kendini ısırma) gibi davranışlar şekil verme işlem süreçleriyle ortadan kaldırılabilir ve bu davranışların olumlu olanları kazandırılabilir. Konuşma ve ses eğitimde yeni sesler kazandırılırken şekil verme işlem süreçlerine yer verilebilir. Uygun seslerin çıkartılması ilk önce taklit edilir sonra bu sese uygun sesler çıkarıldığında pekiştirilir.
Parlak bir çocuk olmasına rağmen okulda başarılı değildir. Sınıfın ortamını bozan davranışları vardır. Özellikle dikkat dağınıklığı göze çarpmaktadır. Bu davranışlardan dolayı özel sınıfa gönderilmiştir. Bu çocukla ilgili olarak şekil verme işlem süreçlerine yer verilmiştir. Sağaltım esnasında oturumlar bölümlere ayrılarak aralarda dinleme süreleri yerleştirilmiştir. Ortamda çocuğun dikkatini çekecek uyaranlar kaldırılmıştır.
Özel sağaltım programı üç onar dakikalık bölümlere ayrılmış ve bölümler arasına dinlenme süreleri yerleştirilmiştir. Dikkat ettiği sürece çocuğa puan verilmiş ve dikkat etmediği sürece puanlar geri alınmıştır. Çocuğa alınacak puanlar neticesinde belirlenen ölçütte puan alındığında yiyecek verileceği söylenmiş ve puanları aldığında çocuğa yiyecek verilmiştir. Başlama düzeyinde %25 olan dikkat etme davranışı bu sağaltım neticesinde artma göstermiştir. Çocuğa 100 puan alındığında en sevdiği oyuncakla oynayabileceği söylenmiş ve puanları aldığında oyun odasında 10 dakika oyuncakla oynamasına izin verilmiştir. Bu şekilde çocuğun dikkat etme davranışına şekil verilmiştir.
Pekiştirme işlem Süreçleri
Davranışları sürdürme ve artırma davranışları kazandırma ve değiştirme kadar önemlidir.
Olumlu Pekiştirme: Davranışı olumlu olayların izlemesinin sonucu, davranışın ileride oluşma sıklığının artmasıdır.
Türleri: Sosyal, etkinlik ve dönüştürülebilir sembol pekiştireçleridir.
Sosyal Pekiştireçler
Genellikle birine davranışından sonra, hoş ve güzel şeyler söyleme, övme, dokunma, onunla ilgilenme ve hoş yaşantılar sağlama, gülümseme, dönüt verme, kutlama, onaylama olası sosyal pekiştireçlerdir. Öğretmenler ve anne-babalar öğrencileri ödüllendirecekleri yerde çocukların yaptıkları olumsuz davranışlar üzerinde daha çok dururlar. Bu da olumsuz davranışları arttırır.
Sosyal Pekiştireçleri Kullanma Gerekçeleri
Öğretmenler sosyal pekiştireç özelliği gösteren övgüleri olumlu pekiştireç olarak kullanmaktadırlar. Övgüler doğal pekiştireçlerdir. Sosyal pekiştireçler öğrenilmiş pekiştireçler olup, övgü, öğretmenin ilgisi, bedensel temas(sırtı sıvazlama) ve yüz ifadeleri(gülümseme, göz teması, baş ile onaylama ve göz kırpma) gibi çeşitli şekillerde kullanılabilir.
Sosyal Pekiştireçler Kullanılırken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:
Öğretmen çok fazla övgüye yer verdiğinde bu övgüler pekiştireç olarak algılanmamaktadır. Doğal tepkiler olarak algılanmaktadır.
Övgü ve sosyal davranışlar, davranışla ilişkilendirilerek kullanılmadığından pekiştireç işlevini yitirir.
Sosyal pekiştireçler tutarsız ve sistemsiz kullanılmamalıdır. Ne zaman nerede kullanılacağı iyi planlanmalıdır.
SOSYAL PEKİŞTİREÇ OLARAK ÖĞRETMEN DAVRANIŞLARI
Övgü sözcükleri
İyi, tamam, mükemmel,akıllıca,tam doğru, iyi bir yanıt, iyi bir iş, teşekkür ederim, çok memnunum, iyi bir düşünce, çok iyi, harika
Övgü Tümceleri
Çok çalıştığını gösteriyor.
Gerçekten dikkat ediyorsun.
Bunu anne-babana göstermelisin.
Bunu beğendim.
Sınıfa resmini gösterelim.
Ahmet ne kadar iyi çalışıyor.
Zamanında bitirdiğinden bir sonraki derste tahtaya konuyu o yazacak.
Haydi onu alkışlayalım.
Ne kadar naziksin.
Yüz ifadeleri
Gülümseme,göz kırpma, başla onaylama, ilgili görünme, gülme
Yakın olma
Öğrenciler arasında yürüme, teneffüslerde öğrencilerle birlikte olma, öğrencilerle birlikte yemek yeme, öğrencilerin grubunda oturma
Bedensel temas
Dokunma, başını, omzunu ve arkasını sıvazlama, kucaklama, kucağına alma, elini sıkma, elini tutma, kolunu okşama
Övgü Sözcük ve Tümcelerin Kullanımı
Övgü sözcük ve tümcelerin her zaman övgü özelliğini göstermesi çocukların yaşantılarıyla uygunluk göstermesine bağlıdır.
Davranışı belirgin ve açık bir şekilde betimle
Değerlendirici betimlemelerden uzak dur.
Davranış Betimlemeleri
Ders esnasında kurallara uyarak dersi dinleyen Ahmet’e “Ahmet elleri sıranın üzerinde, arkasına yaslanarak ve sorulan sorulara parmak kaldırıp cevap vererek dersi dikkatlice dinledi.” şeklindeki davranış betimlemesi “Ahmet dersi dikkatlice dinledi” şeklinde betimlenerek ödüllendirilmesi daha işlevseldir.
İyi çalışmanın, iyi dinlemenin, iyi konuşmanın, iyi tepkide bulunmanın betimlemeleriyle birlikte iyi çalışıyorsun, iyi dinliyorsun gibi tümcelerin kullanılmasıyla, çocuklara bu tür kısa ödül tümcelerinin anlamları öğretilmiş olunur.
“Övgü betimleyici olmalıdır.”
“Çocuğun övülmesi yerine davranış övülmelidir.”
Sosyal Pekiştireçlerin Etkili Kullanımı
Övgüler kullanılırken sıcak, içten ve doğal olunmalıdır.
Övgüler çocuğun kendisine değil davranışına yönelik olmalıdır. Davranışa yönelik övgüler davranışın ileride olma olasılığını artırır.
Övgüler kullanılırken zamanlamaya çok önem verilmelidir. Öğrencileri iyi hallerinde yakalamak ve ödüllendirmek en önemlisidir.
Etkili övgü sürdürülen davranışı durdurmayan yada kabul edilebilir başka bir tepki vermesine yol açmayandır.
Övgü çok çeşitli olmalı ve fazla kullanılmalıdır.
Etkinlik Pekiştireci
Sınıfta öğretmenin kullandığı pekiştireçler doğal pekiştireci uyaranlardır ve sosyal pekiştirec olarak işlev görmektedir. Öğretmenin kullandığı diğer pekiştireçlerden bir diğeri de etkinlik pekiştirecidir. Bu etkinlikler sınıfta kendiliğinden oluşan etkinliklerdir.
Etkinlikleri Belirleme
Etkinliklerin belirlenmesi için bir öğretim günündeki etkinlikleri oluşum saatlerine göre sırayla listelemek yeterlidir. Bu etkinliklerden öğrencilerin akademik ve sosyal davranışlarını geliştirmede yararlanılabilir. Örnek: ödev dağıtma, öğretmen olma, gruba okuma, yemeğe ilk çıkma, şarkı söylerken sınıf yönetme, öğretmene yardım, grup lideri olma
Etkinlik pekiştireçleri, öğretmenin sunduğu muhtevanın yada öğrenme sitili içinde olabilir. Sahnelenen oyunun iyi olması senaryonun oyuncularca sergilenmesine bağlıdır. Genellikle iyi senaryo seyircinin ilgi ve dikkati çekilecek şekilde hazırlanır. Ancak seyircinin ilgi ve dikkatinin sürekli olması senaryodaki rolleri oynayan oyuncuların rollerini oynama niteliğine de bağlıdır. Öğretimde de öğrencilerin dikkatini çeken ve sürekli kılan öğretim sitili öğrencilerin etkin ve kalıcı davranışlar kazanmalarına yardımcı olur.
Çocuklar süprizlerden, değişik hayvanlardan, kişilerin yapmış olduğu tuhaf hatalardan, yiyeceklerden ve benzeri şeylerden hoşlanmaktadırlar. Örneğin aritmetik işlemlerin arasına “size bir öyküm var. Bu öykü Ali’nin dişleriyle ilgili. Ali’nin dört dişi vardı. İyi bir uykudan sonra, uyandığında bir de ne görsün? Beş diş daha çıkmış. Şimdi onun kaç dişi var?”
Olağan dışı dramatik yada tuhaf içerikli materyal seçme yada yaratma öğrencileri güdülemenin etkili bir adımını oluşturmaktadır. Eğitimciler, çocuklar öğrenirken, eğlenmelerinin yanlış olduğu düşünebilirler. Böyle düşündüklerini, öğretim materyalleri olan ders kitaplarına ve dergilerine bakınca kolayca görmek mümkündür.
Herhangi bir ortamda öğrencilerin dikkatlerini tutmanın anahtarı dikkat etme davranışlarının değişken aralıklı pekiştirilmesidir. Dikkat çeken sunu izleyen temel unsurları içinde bulundurur; sunu sırasında anlık sessiz kalma, sunu sırasında ses tonunu değiştirme, anlatım hız ve ritmini zaman zaman değiştirme değişken aralıklı pekiştirmeye örnektir.
Meraklandırıcı Etkinlikler
Öğrencilerin dikkat etmelerini sağlamanın bir başka yolu da bundan sonra ne geleceğini sormaktır. Örneğin resimli materyallerden oluşan öğretim etkinliğinde resimler kullanılıncaya değin kapalı bir şekilde tutulmalıdır. Çocuklara gösterecek bir şeylerin olduğu hissettirilir ama gösterilmeyerek dikkat etmeleri sağlanır.
Dönüştürülebilir Sembol Pekiştireci
Dönüştürülebilir sembolle pekiştirme sistemi, öğrencinin başarılı olması için öğretim programının öğrencinin yapabildiğine göre, programın ögelerinde yapılmış değişiklik ve öğrencinin göstereceği ilerlemelere göre güçlü pekiştireçlerin anında verilmesini sağlayan özel bir pekiştirme sistemidir.
Öğrenci davranışlarını kontrol etme ve öğretmede güçlükle karşılaşıldığında dönüştürülebilir sembol sistemi kullanılabilecek etkili davranış değiştirme işlem sürecidir. Sınıf ve evde davranışla pekiştireç arasına başka bir şey yada olay girmeden davranışları güçlü pekiştireçlerin izlemesidir.
Ne zaman Uygulanmalı
Yapay ve karmaşık bir sistemdir. Hazırlanması ve uygulanması güç bir yöntemdir. Olağan öğretim yöntemleri ve diğer etkili öğretim teknikleri işe yaramadığında güçlü itici uyaranlara yada ceza süreçlerine yer vermeden uzak durmak istenildiğinde, dönüştürülebilir sembolle pekiştirme sistemi uygulanabilir.
Özelliği; Dönüştürülebilir sembolle pekiştirme sisteminde ekonomik değere sahip kupon ve puan gibi anında verilebilen semboller pekiştireç olarak kullanılır. Bu semboller sonra etkili pekiştireç olduğu bilinen yiyecek oyuncak ya da pekiştirici etkinliklerle değiştirilmektedir.
Sırasında bulunmama, söz almadan ve sırasını beklemeden konuşma, nesnelerle ses çıkarma, izin verilmemesine rağmen arkadaşıyla konuşma, çalışmadan uzaklaşma, ders çalışmayı ve öğretmene dikkat etmeyi kapsamayan diğer davranışlar için dönüştürülebilir sembolle pekiştirme işlemi yapılabilir.
Nasıl Desenlenir?
Sembol kazandıracak davranışları belirleme: Sembol kazandıracak davranışlar yani öğrencinin kazanması beklenen davranışlardır. Öğrencinin kazanması beklenen davranışlar arasında akademik, sosyal ve çalışma davranışlarının tümünde yada birinde düzeyini belirleyerek sembol kazandıracak davranışa karar verilir. Bunun için genel davranış alanları belirlenir.
Genel Davranış Alanları
1-Çalışma Davranışları: Derste x dakika çalışma, kaynakları kullanma, ev ödevlerini yapma
2-Sosyal Davranışlar: Soru sorma, iletişim kurma(günaydın, iyi akşamlar deme), diğerleriyle etkileşimde bulunma, işbirliğinde bulunma
3-Genel akademik davranışlar:Okuma-yazma, Aritmetik, Türkçe, Sosyal bilgiler, Fen Bilgisi
Davranışta ilerlemeleri belirleme(belirlenen amaçları sıraya koyma)
Davranışta ilerlemelerin belirlenmesi giriş davranışıyla ulaşılması hedeflenen davranış arasında basamakların oluşturulmasını ve pekiştirme tarifesinin belirtilmesini gerektirmektedir. Öğrencinin ders çalışmasıyla ilgili giriş davranışı bir dakika olduğunu varsayalım. Amaçların sıralanmasına giriş davranışından başlanır. Yani giriş davranışı da bir ara amaç olarak ele alınır. Gerçekleşen amacı pekiştirme tarifesine göre davranışı sembol izler. Daha sonra iki dakikalık ders çalışmanın sonunda sembol verilir. Yani pekiştirme ölçütü arttırılmış olur.
İkinci Basamak: Destek pekiştireçle öğrencinin sahip olmak istediği nesne ve oyuncaklar yada yapmak istediği etkinlikler kast edilmektedir.
Etkinlikler: öğretmen olma, nöbetçi olma, öykü okuma, haberci olma
Yiyecekler: sakız, fıstık, limon şekeri, kuru üzüm, kraker, meşrubat, çikolata,
Oyun araçları: Oyuncak hayvanlar, müzik araçları, gemiler, arabalar, misketler, rozetler, uçurtmalar, toplar, balonlar, kasetler, çizgi kitapları, boyama kitapları,
Eder ve ücretleri belirleme: Destek pekiştireçlerin sembol cinsinden ederi ve gerçekleştirilen davranış ve ilerlemelerin sembol cinsinden bedelini belirmek için ilk olarak bir saatte kazanılabilecek para miktarı belirlenmelidir. Bu da ilköğretim(1,2,3,4,5) öğrencileri için bir ders saatinde en fazla doların yirmide biri kabul edilmektedir. O da şuan ki ederi 75000 TL’dir. İlköğretim(6,7,8) öğrencileri için bir ders saatinde en fazla doların onda biri kabul edilmektedir.(150.000)
Etkinlikler için her beş dakika etkinlik için bir saatte kazanılacak sembole denk olmalıdır. Bunun para cinsinden değeri doların yirmide biridir.
Daha sonra ortalama bir saatte kazanılabilecek sembol sayısına karar verilmelidir.
Örnek: bir ders saatinde 5 sembol verilecek şekilde düzenleme yapıldığında 75000 TL değerindeki destek pekiştirecin puanı 20 ise sembollerin puan değeri 4’tür.
5 sembol 75000 lira destek pekiştirecin puanı 20 sembollerin puan değeri 4
300000 lira değerindeki çikolatayı kazanması için
300000/75000: 4 20*4: 80
80 puan ya da sembol bu da çikolatanın sembol cinsinden değeridir.
Okul içi etkinlik 5 dakikası 20 sembol değerindedir. 20 dakikalık etkinlik kazanması için 5*20: 100 puan yada sembol değerindedir
Sembolleri seçme:
Tahtaya çizik atma, Yıldız verme, ataç verme, kağıt üzerine konan işaretler v.b
Sembolleri Kullanma:
Başlarken her bir çocuğa semboller verilmeli destek pekiştireçler arasından sembollerle istediği bir şeyi almasına fırsat vererek sembollerin değer kazanması sağlanmalıdır. Başlangıçta semboller verilirken öğrencilere ne yaptıklarından dolayı verildikleri mutlaka söylenmelidir.
Kayıt tutma: Öğrencilerin kazandığı puanlar ve semboller mutlaka kayıt edilmeli ve panoya yada grafiğe işaret edilmelidir.
Sembol sistemini terk etme
Olağan ödüllendirme zaman zaman hazırlanan etkinliklerle ve notlarla sınıf yönetme ve öğrencilerde amaçları gerçekleştirme daha doğal olduğu gibi gerçekçidir.
Sınıfta uygulanan pekiştiren sistemi dikkate alındığında dönüştürülebilir sembol sistemi yapay kalmaktadır.
Davranışa Süreklilik Kazandırma
Öğrenilen kazanılan davranışların süreklilik göstermesi pekiştirme tarifelerine bağlıdır.
Örnek: Kendi başına okuma parçalarını okuduktan sonra alıştırmaları da yapması beklenen öğrenci ilk cümleyi okuduktan sonra dışarıyı seyretmiş ve yanındaki çocuğu izlemiştir. Öğretmen bu durumu görünce öğrencinin yanına gitmiş ve ilgilenildiğinde okumaya devam etmiştir. Okumaya devam edilip parçanın sonundaki alıştırmaları yapması istenilmiş ve öğretmen öğrencinin yanından ayrılmıştır. Öğretmen öğrencinin yanından ayrıldıktan sonra öğrenci okumayı bırakarak başka şeylerle ilgilenmiştir. Öğretmen bu durumu görünce tekrar öğrencinin yanına gitmiş ve öğrenci okumaya devam etmiştir. Belli bir süre bu davranışları tekrarladığında öğretmen tarafından azarlanmış ve ceza verilmiştir. Bu durumda öğrencinin başka şeylerle ilgilenme davranışlarını öğretmenin ilgi göstermesi sonucunda pekiştirilmektedir. Öğrenciye okuma esnasında ilgi gösterilmemiş ve pekiştirilmemiştir.
Hangi davranışı ne zaman pekiştireceğini bilmediğinden olumsuz davranışları ödüllendirmektedir. Öğretmen okuma ve alıştırmaları yaptığında öğrencinin parmak kaldırıp kontrol etmesini isteseydi ve bunu gerçekleştirseydi okuma ve alıştırma yapma davranışı artar başka şeylerle ilgilenme davranışları sönerdi.
Pekiştirme Tarifeleri: Pekiştireçlerin etkili kullanımını, pekiştirilen davranışın kalıcılığını ve sürekliliğini belirlemektedir.
1- Sürekli Pekiştirme: Oluşan tepkilerden her biri pekiştirildiğinde sürekli pekiştirme söz konusudur. Sürekli pekiştirme yeni öğrenmelerin çok çabuk gerçekleşmesini sağlar.Her tepkinin pekiştirilmesiyle davranış hızlı ve etkili bir şekilde ayırt edici uyaran kontrolüne sokulur.
2- Aralıklı Pekiştirme: Davranışların yada becerilerin sürekliliği ve kalıcılığını sağlama sürekli pekiştirme tarifesinden aralıklı pekiştirme tarifesine geçmeyi gerektirir. Her tepkinin değil tepkilerden bazılarının pekiştirildiği tarifedir.
İkiye ayrılır:
Aralıklı pekiştirme
1- Sabit Oranlı pekiştirme (sayısı ve tahmin edilebilen)
2- Değişken Oranlı pekiştirme (sayısı ve tahmin edilemeyen)
3- Sabit Aralı pekiştirme (tahmin edilebilir ve süreli olması)
4- Değişken Aralı pekiştirme(tahmin edilemeyen ve süreli olması)
Sabit oranlı pekiştirme tarifesi : her sayıdaki davranımı her defasında pekiştirici uyarıcı izlemektedir. Örneğin her 5 davranıştan sonra pekiştirici uyarıcının izleyeceğidir. Daha sonra davranış 5’ten fazla olduğunda pekiştireç verilerek düzenleme yapılması gerekir.
Örneğin; başlangıçta bir dakikada beş toplama işlemi için bir dakikalık erken teneffüs verilirken sonra bir dakikada on toplama işlemi yapabildiği anlaşılınca artık bir dakikada her tamamlanan on işlemden sonra bir dakikalık ek teneffüs süresi verilir. Bir dakikada on toplama işlemini pekiştirme sabit oranlı pekiştirme oranıdır.
Sönme: Sabit oranlı pekiştirme tarifesine son verildiğinde sönme davranışın kaybolması değişken oranlı pekiştirme tarifesine son verilmesi durumuna göre daha çabuk gerçekleşirken sürekli pekiştirme tarifesine göre daha yavaş gerçekleşir.
Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi: Ortalama tepki sayısı alınır.
Davranış 5, 6,7,6,8 5+6+7+6+8=32/5=6,4=6 her 6 davranıştan sonra pekiştirme verilecek.
Değişken oranlı tarife davranışın en iyi biçimde sağlayan tarifedir. Oranlı tarifelerde en çok karşılaşan sorunlar davranışların kayıt etme sıkıntısıdır.
Oranlı tarifelerde en önemli ve olumlu özellik tepki hızının yüksek ve tutarlı olmasına yol açmasıdır. Diğer bir özellik farklı ortamlarda da davranışların sürmesidir.
Sabit Aralı Pekiştirme Tarifesi: Belli ve sabit bir süre geçtikten sonra davranışın pekiştirilmesine sabit aralı pekiştirme denir. Sabit aralı pekiştirmede önce pekiştirilen tepkinin yeniden pekiştirilmesi için belli ve sabit sürenin geçmesi gerekir.
Değişken aralı pekiştirme tarifesi: Farklı süredeki araların ortalaması alınarak pekiştirme tarifesi uygulanır. Değişken aralı pekiştirme tarifesinde ortalama x dakikası geçtikten sonra oluşan ilk tepkinin pekiştirilmesi söz konusudur.
Değişken aralı tarifeler işe koyulduklarında tepkinin sürekliliği artarken pekiştirmeye son verildiğinde tepki sönmeye çok dayanıklılık gösterir. Derse dikkat etme ve sınıfa zamanında gelme gibi süreklilik gösteren davranışların değişken aralı pekiştirilmesi bu davranışların sürekliliğini sağlar. Ortalama süresi yükseltilerek davranışların kalıcılığı sağlanabilir.
Aralı tarifeler uygulandığında davranışın pekiştirilmesinden hemen sonra davranışın hızı düşer ve davranışın pekiştirileceği an gelmeye başladığında da artar. Pekiştirme tepki hızı ile değil zamanla bağlantılı olduğu için öğrenciler pekiştirilme olasılığının daha yüksek olduğu aralık sonlarında tepkilerini artırma eğilimindedir.
Davranışlara Süreklilik Kazandırma:
Davranışlara süreklilik kazandırmadan önce davranışın işlevsel olup olmadığına bakılmalıdır. İşlevsel davranış ya da beceri günlük etkinlikler sırasında sık gereksinim duyulan beceridir.
Davranışları Sürekli Kılmanın Gerekçeleri
Öğrencinin başlangıçta kazandığı bazı davranışlar ileri düzeydeki becerilerin öğrenilmesinin ön koşulunu oluşturur. Bu temel becerilere süreklilik kazandırıldığında ancak ileri düzeydeki beceriler öğrenilir. Örneğin eldeli toplama becerilerini öğrenmek için öğrencilerin önce temel toplama işlemlerini doğru, akıcı ve hızlı bir şekilde toplamaları gerekir. Davranışa süreklilik kazandırmanın başka bir gerekçesi okulda öğrenilen ve kazandırılan davranışların başka ortamlarda sürdürmesi gerekir. Davranışa süreklilik kazandırmadan önce öğrencinin öğretmenin yardımı olmadan beceriyi bağımsız bir şekilde yapabilmesi gerekmektedir. Davranışa süreklilik kazandırmanın ön koşulu davranışın öğrenci tarafından bağımsız şekilde yapılıyor olmasıdır. Öğrenci beceriyi yada davranışı bağımsız bir şekilde yapıyorsa ipuçları geri çekilerek davranışlara süreklilik kazandırılır.
Örneğin bir ders saatinde başlangıçta 5 dakika yerinde oturan öğrenciye yapılan sağaltımda 7,10,15,20,30,40 dakikalık ölçütlerle kazandırılan davranış ve izleyen derslerde ders boyunca yerinde oturma davranışı sergileyen çocuğa verilen pekiştireçler azaltılarak davranışa süreklilik kazandırılır. Yani ayırt edici uyaran olamadığında da kazanılan davranışların süreklilik göstermesi gerekir
Okullarda her zaman çocuklar toplumun normları doğrultusunda davranışlar kazanmaktadırlar. Öğrenme ortamı olan okul ve sınıflarda öğrencilerde toplumun normları doğrultusunda davranış değişikliklerini sağlama, öğretim düzenlemelerine bağlı olduğu kadar bu düzenleme içinde öğrencilerin göstermiş olduğu davranışların sonuçlarına da bağlıdır.
Davranış etiketlerle açıklamaya çalışıldığında açıklanıyormuş gibi gösterilmektedir. Ama davranışlar açıklanmamaktadır. Dolayısıyla davranışların nasıl yönetileceği de belli olmamaktadır. Örneğin: Ayşe neden yerinde duramamaktadır? Ahmet toplamayı öğrenememesi öğrenme güçlülüğündendir. Gibi etiketlerle davranışlar açıklanmaktadır. Yine okurken “ana” kelimesini “ ama” olarak okuyan çocukla ilgili olarak öğrenme güçlülüğü etiketi ile açıklanmaktadır. Bu tür açıklamalar kısır döngüsel açıklamalardır.
Kısır döngüsel açıklamaların mantığı A.A dır. Yaptığı için yapmaktadır mantığı vardır. Davranış açıklanmadığından sağaltım için hiçbir bilgi vermemektedir. Gözlemlere dayalı ve açıklama tarzındaki davranış betimlemeleri sağaltım için çözüm yolunu da göstermektedir.
Davranış Değiştirme Nedir?
Öğrencilere yeni davranış kazandırma ve kazandırılan davranışları sürdürmede olarak tanımlanabilir.
Öğrencilerin davranışları ilkeseldir ve düzenlilik göstermektedir. İlkesel olması çocukların göstermiş oldukları davranışlar, davranış ilkelerine göre oluşmakta yada ilkelere uygun olarak gerçekleşmektedir. Davranış değiştirmenin ilkeleri olumlu, olumsuz pekiştireç, birinci ve ikinci tür ceza oluşturmaktadır.
Davranış değiştirme sadece problemli davranışların değiştirilmesi anlamına gelmemektedir. Uygun olan davranışların sürmesini sağlayan ve problemli davranışların oluşumuna zemin hazırlamayan ortamların düzenlenmesi de davranış değiştirme olarak düşünülmelidir.
Problemli Davranış
Çocukların sorunları davranışları saldırganlık, karşı koyma, içine kapanıklık ve uzaklaşma gibi genel etkilerine göre sınıflandırılabilir. Bu tür sınıflama, problemin iletiminde kolaylık sağlamakta, ancak problemin düzeyi, doğası yada davranış değişikliğinin amaçları ya da işlem süreçleri konusunda bir şey söylememektedir. Sağaltım konusunda hiçbir bilgi vermemektedir. Davranış tanımlanırken sıklığı, süresi, şiddeti, örgütlülüğü açık bir şekilde belirtilmelidir. Örnek: Ali Türkçe dersinde arkadaşının defterini üç kez çizdi.
Problemli Davranışa Karar Verme
Davranışı arttırma, sürdürme ve azaltmayla ilgili işlem süreçlerine yer vermeden önce problemli davranışa karar vermek gerekir.
Problemli Davranışa Karar Verme Basamakları
1.Basamak
Problemin varlığını Belirleme
Problemin varlığını belirlemek için analiz yapmak gerekir. Bunun için gözlemlerden yararlanılacak. Çocuğun gözlenen davranışlardan hangisi problemli davranış olduğuna karar verilecek. Bunu belirlerken çocuk öğretimin akışını etkileyecek davranış sergiliyor mu? Sergiliyorsa hangisidir? Çocuk kendine yada arkadaşlarına zarar veriyor mu? Gibi sorularla problem davranış belirlenecek.
2.Basamak
Problem Davranışın Ölçümü
Ölçümlemenin 3 amacı vardır:
a- Problemli davranışı açıkça tanımlama
b- Problemli davranışın oluşuyla ilgili durum ve etmenlerin belirlenmesi
c- Problemli davranışın hizmet ettiği işlevin belirlenmesidir. Ölçümleme şu şekilde yapılmalıdır:
Doğrudan ve Dolaylı Ölçme: Uygulamalı davranış analizinde davranış doğrudan gözlemlerle ölçülür. Davranış öncesi ve sonrasında oluşan durumlar gözlenir. Dolaylı olarak ölçmede ise bir takım testlerle kişinin davranışı ölçülür. Doğrudan gözlenerek yapılan ölçme davranışın nasıl oluştuğuyla ilgili bize bilgi verir.
Uygulamalı davranış analizinde öğrencinin var olan işlevde bulunma düzeyi ve uygulanan öğretim programının yada düzeltmenin değerlendirilmesi doğrudan gözlemlere yer verilerek gerçekleştirilir.
3. Basamak: Amacı Belirginleştirme
Sağaltımda ulaşılmak istenen amaç belirginleştirmelidir.
4. Basamak: Başlama Düzeyi Verileri Toplama
Amaca ulaşılıp ulaşılmadığını, sağaltım için bilgi verilerin toplanmasıdır.
5- Basamak: Sağaltımı Planlama
Sağaltım içi gerekli koşulların neler olduğu tespit edilir. Davranış değiştirme sürecinde ne uygulanacaksa onun planlanması gerekir.
6- Basamak: Sağaltım Planını Uygulama: uygulama
7- Basamak: İlerlemeleri Düzenleme
8- Basamak: Belli aralıklarla ilerlemeleri ölçme
Davranışa Şekil Verme
Şekil Verme: Yeni Davranış Oluşturma
Öğrenciler yeni davranışlardan pek çoğunu sağlanan ipuçlarıyla gerçekleştirebilmektedirler. Bu ipuçları model olma, fiziksel yardım ve sözel ipucudur. Ancak bazı davranışlar vardır ki bu ipuçlarıyla gerçekleştirmek mümkün değildir. Bu tür davranışlar çocuğun dağarcığında olmayan davranışlardır. Bu davranışlar ancak şekil verme süreci ile kazandırılabilir. Şekil vermede, gösterilen davranışlardan hedef davranışa benzeyen davranımlar pekiştirilir.Şekil verme hedef davranışa yaklaşan davranımların ayrımlı ve sitemli bir şekilde pekiştirildiği sürece denilmektedir.
Örnek
Öğrenci sınıfta sırasında oturmamakta sınıf içinde gezinmektedir. Yapılmak istenen sınıfta uygun şekilde oturma davranışı kazandırmak ve gezinme davranışını ortadan kaldırmaktır. Hedef davranışın tanımladıktan sonra öğrencinin performansı belirlenecektir. (Öğretmenle birlikte sırada oturmakta öğretmen kalktığında 10-15 saniye geçmeden gezinme davranışına devam etmektedir.) performans düzeyi belirlendikten sonra pekiştireçler oluşturularak şekil verme süreci uygulanır.
Öğretmen kalktıktan sonra 10-15 saniyeyi geçirmeden çocuğa aferin ne güzel oturuyorsun diyerek elindeki çikolatadan bir parça verir. Daha sonraki zamanlarda süreyi dikkate alarak 10-15 saniye geçince pekiştireç(çikolata) verilir. Her seferinde bir önceki zamandan daha fazla bir zaman geçince pekiştireç(çikolata) verilir . Bu şekilde bir ders saatinde çocuğun uygun oturma davranışı şekil verme süreci ile kazandırılabilir.
Nasıl Şekil Verilir?
Hedef davranışın tanımı yapılmalıdır.
Üzerine inşa edilecek davranışa karar vermelidir. (performans düzeyi belirleme)
Pekiştireçler oluşturulmalıdır.
Hedef davranışa ulaşmak için programın basamaklarının ana hatları oluşturulmalıdır.
Hangi Tepkilere Şekil Verilir?
Uzun süreli çalışma
Hızlı çalışma
Dikkat etme
Sırasında oturma
Uygun sesleri çıkartma
Top atma, yakalama, zıplama, uzun ve kısa mesafeli koşular
Yazı yazma ve okuma
Şekil Verme Süreçlerine Ne Zaman Yer Verilmelidir?
Hedef davranışın kazandırılacağı ortamda hedef davranışa hiçbir şekilde ipucu vermek olası olmadığında şekil verme kullanılabilir. Eğer davranışa ipucu vererek kazandırılabiliyorsa şekil verme kullanılmamalıdır. Öğretmenler her davranışa şekil vermeye kalksalar çocuklar aptallaşır.
Örnek
Hiç bir şey üzerinde iki dakikadan daha fazla çalışmayan çocuğa “geç otur yerine biraz çalış bak sana çok özel bir şey vereceğim” diyerek o çocuğa bir şey yaptırmak mümkün değildir. Çocuğun gelişmesini artırmak için iki dakika çalıştıktan sonra sevdiği bir şeyi vererek ve daha sonra vermeyerek iki dakikadan daha fazla çalıştığında vererek davranışı kazandırmak mümkündür.
Şekil Vermenin Olumlu Yanları
Olumlu işlem süreçlerine yer vermeyi gerektirir. Arzu edilen davranışlar pekiştirilmekte diğer davranışlar sönmeye bırakılmaktadır.
1.Tür cezaya ve itici uyaranlara yer verilmemektedir.
Olumsuz Yanları
Yeni davranışı kazandırmak uzun süre almaktadır. Bu nedenle uzun süreli çalışmalara hazırlıklı olunmalıdır.
Davranışta oluşan ilerlemeler doğrusal değildir. İlerlemeler bir davranıştan diğerine süreklilik göstermez.
Örnekler
İşitsel uyaranlara tepkide bulunmama, kişilerden uzak durma, sallanma, kendilerini uyarma, duymama yada söylenenleri tekrarlama, sosyal oyunlara katılamama, kendine zarar verme(başını bir yerlere vurma, kendini ısırma) gibi davranışlar şekil verme işlem süreçleriyle ortadan kaldırılabilir ve bu davranışların olumlu olanları kazandırılabilir. Konuşma ve ses eğitimde yeni sesler kazandırılırken şekil verme işlem süreçlerine yer verilebilir. Uygun seslerin çıkartılması ilk önce taklit edilir sonra bu sese uygun sesler çıkarıldığında pekiştirilir.
Parlak bir çocuk olmasına rağmen okulda başarılı değildir. Sınıfın ortamını bozan davranışları vardır. Özellikle dikkat dağınıklığı göze çarpmaktadır. Bu davranışlardan dolayı özel sınıfa gönderilmiştir. Bu çocukla ilgili olarak şekil verme işlem süreçlerine yer verilmiştir. Sağaltım esnasında oturumlar bölümlere ayrılarak aralarda dinleme süreleri yerleştirilmiştir. Ortamda çocuğun dikkatini çekecek uyaranlar kaldırılmıştır.
Özel sağaltım programı üç onar dakikalık bölümlere ayrılmış ve bölümler arasına dinlenme süreleri yerleştirilmiştir. Dikkat ettiği sürece çocuğa puan verilmiş ve dikkat etmediği sürece puanlar geri alınmıştır. Çocuğa alınacak puanlar neticesinde belirlenen ölçütte puan alındığında yiyecek verileceği söylenmiş ve puanları aldığında çocuğa yiyecek verilmiştir. Başlama düzeyinde %25 olan dikkat etme davranışı bu sağaltım neticesinde artma göstermiştir. Çocuğa 100 puan alındığında en sevdiği oyuncakla oynayabileceği söylenmiş ve puanları aldığında oyun odasında 10 dakika oyuncakla oynamasına izin verilmiştir. Bu şekilde çocuğun dikkat etme davranışına şekil verilmiştir.
Pekiştirme işlem Süreçleri
Davranışları sürdürme ve artırma davranışları kazandırma ve değiştirme kadar önemlidir.
Olumlu Pekiştirme: Davranışı olumlu olayların izlemesinin sonucu, davranışın ileride oluşma sıklığının artmasıdır.
Türleri: Sosyal, etkinlik ve dönüştürülebilir sembol pekiştireçleridir.
Sosyal Pekiştireçler
Genellikle birine davranışından sonra, hoş ve güzel şeyler söyleme, övme, dokunma, onunla ilgilenme ve hoş yaşantılar sağlama, gülümseme, dönüt verme, kutlama, onaylama olası sosyal pekiştireçlerdir. Öğretmenler ve anne-babalar öğrencileri ödüllendirecekleri yerde çocukların yaptıkları olumsuz davranışlar üzerinde daha çok dururlar. Bu da olumsuz davranışları arttırır.
Sosyal Pekiştireçleri Kullanma Gerekçeleri
Öğretmenler sosyal pekiştireç özelliği gösteren övgüleri olumlu pekiştireç olarak kullanmaktadırlar. Övgüler doğal pekiştireçlerdir. Sosyal pekiştireçler öğrenilmiş pekiştireçler olup, övgü, öğretmenin ilgisi, bedensel temas(sırtı sıvazlama) ve yüz ifadeleri(gülümseme, göz teması, baş ile onaylama ve göz kırpma) gibi çeşitli şekillerde kullanılabilir.
Sosyal Pekiştireçler Kullanılırken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:
Öğretmen çok fazla övgüye yer verdiğinde bu övgüler pekiştireç olarak algılanmamaktadır. Doğal tepkiler olarak algılanmaktadır.
Övgü ve sosyal davranışlar, davranışla ilişkilendirilerek kullanılmadığından pekiştireç işlevini yitirir.
Sosyal pekiştireçler tutarsız ve sistemsiz kullanılmamalıdır. Ne zaman nerede kullanılacağı iyi planlanmalıdır.
SOSYAL PEKİŞTİREÇ OLARAK ÖĞRETMEN DAVRANIŞLARI
Övgü sözcükleri
İyi, tamam, mükemmel,akıllıca,tam doğru, iyi bir yanıt, iyi bir iş, teşekkür ederim, çok memnunum, iyi bir düşünce, çok iyi, harika
Övgü Tümceleri
Çok çalıştığını gösteriyor.
Gerçekten dikkat ediyorsun.
Bunu anne-babana göstermelisin.
Bunu beğendim.
Sınıfa resmini gösterelim.
Ahmet ne kadar iyi çalışıyor.
Zamanında bitirdiğinden bir sonraki derste tahtaya konuyu o yazacak.
Haydi onu alkışlayalım.
Ne kadar naziksin.
Yüz ifadeleri
Gülümseme,göz kırpma, başla onaylama, ilgili görünme, gülme
Yakın olma
Öğrenciler arasında yürüme, teneffüslerde öğrencilerle birlikte olma, öğrencilerle birlikte yemek yeme, öğrencilerin grubunda oturma
Bedensel temas
Dokunma, başını, omzunu ve arkasını sıvazlama, kucaklama, kucağına alma, elini sıkma, elini tutma, kolunu okşama
Övgü Sözcük ve Tümcelerin Kullanımı
Övgü sözcük ve tümcelerin her zaman övgü özelliğini göstermesi çocukların yaşantılarıyla uygunluk göstermesine bağlıdır.
Davranışı belirgin ve açık bir şekilde betimle
Değerlendirici betimlemelerden uzak dur.
Davranış Betimlemeleri
Ders esnasında kurallara uyarak dersi dinleyen Ahmet’e “Ahmet elleri sıranın üzerinde, arkasına yaslanarak ve sorulan sorulara parmak kaldırıp cevap vererek dersi dikkatlice dinledi.” şeklindeki davranış betimlemesi “Ahmet dersi dikkatlice dinledi” şeklinde betimlenerek ödüllendirilmesi daha işlevseldir.
İyi çalışmanın, iyi dinlemenin, iyi konuşmanın, iyi tepkide bulunmanın betimlemeleriyle birlikte iyi çalışıyorsun, iyi dinliyorsun gibi tümcelerin kullanılmasıyla, çocuklara bu tür kısa ödül tümcelerinin anlamları öğretilmiş olunur.
“Övgü betimleyici olmalıdır.”
“Çocuğun övülmesi yerine davranış övülmelidir.”
Sosyal Pekiştireçlerin Etkili Kullanımı
Övgüler kullanılırken sıcak, içten ve doğal olunmalıdır.
Övgüler çocuğun kendisine değil davranışına yönelik olmalıdır. Davranışa yönelik övgüler davranışın ileride olma olasılığını artırır.
Övgüler kullanılırken zamanlamaya çok önem verilmelidir. Öğrencileri iyi hallerinde yakalamak ve ödüllendirmek en önemlisidir.
Etkili övgü sürdürülen davranışı durdurmayan yada kabul edilebilir başka bir tepki vermesine yol açmayandır.
Övgü çok çeşitli olmalı ve fazla kullanılmalıdır.
Etkinlik Pekiştireci
Sınıfta öğretmenin kullandığı pekiştireçler doğal pekiştireci uyaranlardır ve sosyal pekiştirec olarak işlev görmektedir. Öğretmenin kullandığı diğer pekiştireçlerden bir diğeri de etkinlik pekiştirecidir. Bu etkinlikler sınıfta kendiliğinden oluşan etkinliklerdir.
Etkinlikleri Belirleme
Etkinliklerin belirlenmesi için bir öğretim günündeki etkinlikleri oluşum saatlerine göre sırayla listelemek yeterlidir. Bu etkinliklerden öğrencilerin akademik ve sosyal davranışlarını geliştirmede yararlanılabilir. Örnek: ödev dağıtma, öğretmen olma, gruba okuma, yemeğe ilk çıkma, şarkı söylerken sınıf yönetme, öğretmene yardım, grup lideri olma
Etkinlik pekiştireçleri, öğretmenin sunduğu muhtevanın yada öğrenme sitili içinde olabilir. Sahnelenen oyunun iyi olması senaryonun oyuncularca sergilenmesine bağlıdır. Genellikle iyi senaryo seyircinin ilgi ve dikkati çekilecek şekilde hazırlanır. Ancak seyircinin ilgi ve dikkatinin sürekli olması senaryodaki rolleri oynayan oyuncuların rollerini oynama niteliğine de bağlıdır. Öğretimde de öğrencilerin dikkatini çeken ve sürekli kılan öğretim sitili öğrencilerin etkin ve kalıcı davranışlar kazanmalarına yardımcı olur.
Çocuklar süprizlerden, değişik hayvanlardan, kişilerin yapmış olduğu tuhaf hatalardan, yiyeceklerden ve benzeri şeylerden hoşlanmaktadırlar. Örneğin aritmetik işlemlerin arasına “size bir öyküm var. Bu öykü Ali’nin dişleriyle ilgili. Ali’nin dört dişi vardı. İyi bir uykudan sonra, uyandığında bir de ne görsün? Beş diş daha çıkmış. Şimdi onun kaç dişi var?”
Olağan dışı dramatik yada tuhaf içerikli materyal seçme yada yaratma öğrencileri güdülemenin etkili bir adımını oluşturmaktadır. Eğitimciler, çocuklar öğrenirken, eğlenmelerinin yanlış olduğu düşünebilirler. Böyle düşündüklerini, öğretim materyalleri olan ders kitaplarına ve dergilerine bakınca kolayca görmek mümkündür.
Herhangi bir ortamda öğrencilerin dikkatlerini tutmanın anahtarı dikkat etme davranışlarının değişken aralıklı pekiştirilmesidir. Dikkat çeken sunu izleyen temel unsurları içinde bulundurur; sunu sırasında anlık sessiz kalma, sunu sırasında ses tonunu değiştirme, anlatım hız ve ritmini zaman zaman değiştirme değişken aralıklı pekiştirmeye örnektir.
Meraklandırıcı Etkinlikler
Öğrencilerin dikkat etmelerini sağlamanın bir başka yolu da bundan sonra ne geleceğini sormaktır. Örneğin resimli materyallerden oluşan öğretim etkinliğinde resimler kullanılıncaya değin kapalı bir şekilde tutulmalıdır. Çocuklara gösterecek bir şeylerin olduğu hissettirilir ama gösterilmeyerek dikkat etmeleri sağlanır.
Dönüştürülebilir Sembol Pekiştireci
Dönüştürülebilir sembolle pekiştirme sistemi, öğrencinin başarılı olması için öğretim programının öğrencinin yapabildiğine göre, programın ögelerinde yapılmış değişiklik ve öğrencinin göstereceği ilerlemelere göre güçlü pekiştireçlerin anında verilmesini sağlayan özel bir pekiştirme sistemidir.
Öğrenci davranışlarını kontrol etme ve öğretmede güçlükle karşılaşıldığında dönüştürülebilir sembol sistemi kullanılabilecek etkili davranış değiştirme işlem sürecidir. Sınıf ve evde davranışla pekiştireç arasına başka bir şey yada olay girmeden davranışları güçlü pekiştireçlerin izlemesidir.
Ne zaman Uygulanmalı
Yapay ve karmaşık bir sistemdir. Hazırlanması ve uygulanması güç bir yöntemdir. Olağan öğretim yöntemleri ve diğer etkili öğretim teknikleri işe yaramadığında güçlü itici uyaranlara yada ceza süreçlerine yer vermeden uzak durmak istenildiğinde, dönüştürülebilir sembolle pekiştirme sistemi uygulanabilir.
Özelliği; Dönüştürülebilir sembolle pekiştirme sisteminde ekonomik değere sahip kupon ve puan gibi anında verilebilen semboller pekiştireç olarak kullanılır. Bu semboller sonra etkili pekiştireç olduğu bilinen yiyecek oyuncak ya da pekiştirici etkinliklerle değiştirilmektedir.
Sırasında bulunmama, söz almadan ve sırasını beklemeden konuşma, nesnelerle ses çıkarma, izin verilmemesine rağmen arkadaşıyla konuşma, çalışmadan uzaklaşma, ders çalışmayı ve öğretmene dikkat etmeyi kapsamayan diğer davranışlar için dönüştürülebilir sembolle pekiştirme işlemi yapılabilir.
Nasıl Desenlenir?
Sembol kazandıracak davranışları belirleme: Sembol kazandıracak davranışlar yani öğrencinin kazanması beklenen davranışlardır. Öğrencinin kazanması beklenen davranışlar arasında akademik, sosyal ve çalışma davranışlarının tümünde yada birinde düzeyini belirleyerek sembol kazandıracak davranışa karar verilir. Bunun için genel davranış alanları belirlenir.
Genel Davranış Alanları
1-Çalışma Davranışları: Derste x dakika çalışma, kaynakları kullanma, ev ödevlerini yapma
2-Sosyal Davranışlar: Soru sorma, iletişim kurma(günaydın, iyi akşamlar deme), diğerleriyle etkileşimde bulunma, işbirliğinde bulunma
3-Genel akademik davranışlar:Okuma-yazma, Aritmetik, Türkçe, Sosyal bilgiler, Fen Bilgisi
Davranışta ilerlemeleri belirleme(belirlenen amaçları sıraya koyma)
Davranışta ilerlemelerin belirlenmesi giriş davranışıyla ulaşılması hedeflenen davranış arasında basamakların oluşturulmasını ve pekiştirme tarifesinin belirtilmesini gerektirmektedir. Öğrencinin ders çalışmasıyla ilgili giriş davranışı bir dakika olduğunu varsayalım. Amaçların sıralanmasına giriş davranışından başlanır. Yani giriş davranışı da bir ara amaç olarak ele alınır. Gerçekleşen amacı pekiştirme tarifesine göre davranışı sembol izler. Daha sonra iki dakikalık ders çalışmanın sonunda sembol verilir. Yani pekiştirme ölçütü arttırılmış olur.
İkinci Basamak: Destek pekiştireçle öğrencinin sahip olmak istediği nesne ve oyuncaklar yada yapmak istediği etkinlikler kast edilmektedir.
Etkinlikler: öğretmen olma, nöbetçi olma, öykü okuma, haberci olma
Yiyecekler: sakız, fıstık, limon şekeri, kuru üzüm, kraker, meşrubat, çikolata,
Oyun araçları: Oyuncak hayvanlar, müzik araçları, gemiler, arabalar, misketler, rozetler, uçurtmalar, toplar, balonlar, kasetler, çizgi kitapları, boyama kitapları,
Eder ve ücretleri belirleme: Destek pekiştireçlerin sembol cinsinden ederi ve gerçekleştirilen davranış ve ilerlemelerin sembol cinsinden bedelini belirmek için ilk olarak bir saatte kazanılabilecek para miktarı belirlenmelidir. Bu da ilköğretim(1,2,3,4,5) öğrencileri için bir ders saatinde en fazla doların yirmide biri kabul edilmektedir. O da şuan ki ederi 75000 TL’dir. İlköğretim(6,7,8) öğrencileri için bir ders saatinde en fazla doların onda biri kabul edilmektedir.(150.000)
Etkinlikler için her beş dakika etkinlik için bir saatte kazanılacak sembole denk olmalıdır. Bunun para cinsinden değeri doların yirmide biridir.
Daha sonra ortalama bir saatte kazanılabilecek sembol sayısına karar verilmelidir.
Örnek: bir ders saatinde 5 sembol verilecek şekilde düzenleme yapıldığında 75000 TL değerindeki destek pekiştirecin puanı 20 ise sembollerin puan değeri 4’tür.
5 sembol 75000 lira destek pekiştirecin puanı 20 sembollerin puan değeri 4
300000 lira değerindeki çikolatayı kazanması için
300000/75000: 4 20*4: 80
80 puan ya da sembol bu da çikolatanın sembol cinsinden değeridir.
Okul içi etkinlik 5 dakikası 20 sembol değerindedir. 20 dakikalık etkinlik kazanması için 5*20: 100 puan yada sembol değerindedir
Sembolleri seçme:
Tahtaya çizik atma, Yıldız verme, ataç verme, kağıt üzerine konan işaretler v.b
Sembolleri Kullanma:
Başlarken her bir çocuğa semboller verilmeli destek pekiştireçler arasından sembollerle istediği bir şeyi almasına fırsat vererek sembollerin değer kazanması sağlanmalıdır. Başlangıçta semboller verilirken öğrencilere ne yaptıklarından dolayı verildikleri mutlaka söylenmelidir.
Kayıt tutma: Öğrencilerin kazandığı puanlar ve semboller mutlaka kayıt edilmeli ve panoya yada grafiğe işaret edilmelidir.
Sembol sistemini terk etme
Olağan ödüllendirme zaman zaman hazırlanan etkinliklerle ve notlarla sınıf yönetme ve öğrencilerde amaçları gerçekleştirme daha doğal olduğu gibi gerçekçidir.
Sınıfta uygulanan pekiştiren sistemi dikkate alındığında dönüştürülebilir sembol sistemi yapay kalmaktadır.
Davranışa Süreklilik Kazandırma
Öğrenilen kazanılan davranışların süreklilik göstermesi pekiştirme tarifelerine bağlıdır.
Örnek: Kendi başına okuma parçalarını okuduktan sonra alıştırmaları da yapması beklenen öğrenci ilk cümleyi okuduktan sonra dışarıyı seyretmiş ve yanındaki çocuğu izlemiştir. Öğretmen bu durumu görünce öğrencinin yanına gitmiş ve ilgilenildiğinde okumaya devam etmiştir. Okumaya devam edilip parçanın sonundaki alıştırmaları yapması istenilmiş ve öğretmen öğrencinin yanından ayrılmıştır. Öğretmen öğrencinin yanından ayrıldıktan sonra öğrenci okumayı bırakarak başka şeylerle ilgilenmiştir. Öğretmen bu durumu görünce tekrar öğrencinin yanına gitmiş ve öğrenci okumaya devam etmiştir. Belli bir süre bu davranışları tekrarladığında öğretmen tarafından azarlanmış ve ceza verilmiştir. Bu durumda öğrencinin başka şeylerle ilgilenme davranışlarını öğretmenin ilgi göstermesi sonucunda pekiştirilmektedir. Öğrenciye okuma esnasında ilgi gösterilmemiş ve pekiştirilmemiştir.
Hangi davranışı ne zaman pekiştireceğini bilmediğinden olumsuz davranışları ödüllendirmektedir. Öğretmen okuma ve alıştırmaları yaptığında öğrencinin parmak kaldırıp kontrol etmesini isteseydi ve bunu gerçekleştirseydi okuma ve alıştırma yapma davranışı artar başka şeylerle ilgilenme davranışları sönerdi.
Pekiştirme Tarifeleri: Pekiştireçlerin etkili kullanımını, pekiştirilen davranışın kalıcılığını ve sürekliliğini belirlemektedir.
1- Sürekli Pekiştirme: Oluşan tepkilerden her biri pekiştirildiğinde sürekli pekiştirme söz konusudur. Sürekli pekiştirme yeni öğrenmelerin çok çabuk gerçekleşmesini sağlar.Her tepkinin pekiştirilmesiyle davranış hızlı ve etkili bir şekilde ayırt edici uyaran kontrolüne sokulur.
2- Aralıklı Pekiştirme: Davranışların yada becerilerin sürekliliği ve kalıcılığını sağlama sürekli pekiştirme tarifesinden aralıklı pekiştirme tarifesine geçmeyi gerektirir. Her tepkinin değil tepkilerden bazılarının pekiştirildiği tarifedir.
İkiye ayrılır:
Aralıklı pekiştirme
1- Sabit Oranlı pekiştirme (sayısı ve tahmin edilebilen)
2- Değişken Oranlı pekiştirme (sayısı ve tahmin edilemeyen)
3- Sabit Aralı pekiştirme (tahmin edilebilir ve süreli olması)
4- Değişken Aralı pekiştirme(tahmin edilemeyen ve süreli olması)
Sabit oranlı pekiştirme tarifesi : her sayıdaki davranımı her defasında pekiştirici uyarıcı izlemektedir. Örneğin her 5 davranıştan sonra pekiştirici uyarıcının izleyeceğidir. Daha sonra davranış 5’ten fazla olduğunda pekiştireç verilerek düzenleme yapılması gerekir.
Örneğin; başlangıçta bir dakikada beş toplama işlemi için bir dakikalık erken teneffüs verilirken sonra bir dakikada on toplama işlemi yapabildiği anlaşılınca artık bir dakikada her tamamlanan on işlemden sonra bir dakikalık ek teneffüs süresi verilir. Bir dakikada on toplama işlemini pekiştirme sabit oranlı pekiştirme oranıdır.
Sönme: Sabit oranlı pekiştirme tarifesine son verildiğinde sönme davranışın kaybolması değişken oranlı pekiştirme tarifesine son verilmesi durumuna göre daha çabuk gerçekleşirken sürekli pekiştirme tarifesine göre daha yavaş gerçekleşir.
Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi: Ortalama tepki sayısı alınır.
Davranış 5, 6,7,6,8 5+6+7+6+8=32/5=6,4=6 her 6 davranıştan sonra pekiştirme verilecek.
Değişken oranlı tarife davranışın en iyi biçimde sağlayan tarifedir. Oranlı tarifelerde en çok karşılaşan sorunlar davranışların kayıt etme sıkıntısıdır.
Oranlı tarifelerde en önemli ve olumlu özellik tepki hızının yüksek ve tutarlı olmasına yol açmasıdır. Diğer bir özellik farklı ortamlarda da davranışların sürmesidir.
Sabit Aralı Pekiştirme Tarifesi: Belli ve sabit bir süre geçtikten sonra davranışın pekiştirilmesine sabit aralı pekiştirme denir. Sabit aralı pekiştirmede önce pekiştirilen tepkinin yeniden pekiştirilmesi için belli ve sabit sürenin geçmesi gerekir.
Değişken aralı pekiştirme tarifesi: Farklı süredeki araların ortalaması alınarak pekiştirme tarifesi uygulanır. Değişken aralı pekiştirme tarifesinde ortalama x dakikası geçtikten sonra oluşan ilk tepkinin pekiştirilmesi söz konusudur.
Değişken aralı tarifeler işe koyulduklarında tepkinin sürekliliği artarken pekiştirmeye son verildiğinde tepki sönmeye çok dayanıklılık gösterir. Derse dikkat etme ve sınıfa zamanında gelme gibi süreklilik gösteren davranışların değişken aralı pekiştirilmesi bu davranışların sürekliliğini sağlar. Ortalama süresi yükseltilerek davranışların kalıcılığı sağlanabilir.
Aralı tarifeler uygulandığında davranışın pekiştirilmesinden hemen sonra davranışın hızı düşer ve davranışın pekiştirileceği an gelmeye başladığında da artar. Pekiştirme tepki hızı ile değil zamanla bağlantılı olduğu için öğrenciler pekiştirilme olasılığının daha yüksek olduğu aralık sonlarında tepkilerini artırma eğilimindedir.
Davranışlara Süreklilik Kazandırma:
Davranışlara süreklilik kazandırmadan önce davranışın işlevsel olup olmadığına bakılmalıdır. İşlevsel davranış ya da beceri günlük etkinlikler sırasında sık gereksinim duyulan beceridir.
Davranışları Sürekli Kılmanın Gerekçeleri
Öğrencinin başlangıçta kazandığı bazı davranışlar ileri düzeydeki becerilerin öğrenilmesinin ön koşulunu oluşturur. Bu temel becerilere süreklilik kazandırıldığında ancak ileri düzeydeki beceriler öğrenilir. Örneğin eldeli toplama becerilerini öğrenmek için öğrencilerin önce temel toplama işlemlerini doğru, akıcı ve hızlı bir şekilde toplamaları gerekir. Davranışa süreklilik kazandırmanın başka bir gerekçesi okulda öğrenilen ve kazandırılan davranışların başka ortamlarda sürdürmesi gerekir. Davranışa süreklilik kazandırmadan önce öğrencinin öğretmenin yardımı olmadan beceriyi bağımsız bir şekilde yapabilmesi gerekmektedir. Davranışa süreklilik kazandırmanın ön koşulu davranışın öğrenci tarafından bağımsız şekilde yapılıyor olmasıdır. Öğrenci beceriyi yada davranışı bağımsız bir şekilde yapıyorsa ipuçları geri çekilerek davranışlara süreklilik kazandırılır.
Örneğin bir ders saatinde başlangıçta 5 dakika yerinde oturan öğrenciye yapılan sağaltımda 7,10,15,20,30,40 dakikalık ölçütlerle kazandırılan davranış ve izleyen derslerde ders boyunca yerinde oturma davranışı sergileyen çocuğa verilen pekiştireçler azaltılarak davranışa süreklilik kazandırılır. Yani ayırt edici uyaran olamadığında da kazanılan davranışların süreklilik göstermesi gerekir
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Olumlu Davranış Arttırmada Pekiştirme" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Psk.Çağla Tuğba SELVEROĞLU'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Psk.Çağla Tuğba SELVEROĞLU'nun izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
1 Beğeni 
Yazan Uzman
|
problemli davranış, davranış değiştirme, pekiştirme, pekiştirmek, davranış pekiştirmek, davranış alışkanlığı, alışkanlık edinmek
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
