Karar Verme Becerileri Psikoeğitim Programı
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER i
1. Karar Verme Becerileri 1
1.1. Karar Verme Süreci ve Basamakları 1
1.1.1. Karar Verme Sürecinde Bireyin Karar Verme Görevleri (Corney ve Wells). 2
1.1.2. Karar Verme Basamakları. 2
2. Karar Verme Kuramları 2
2.1. Sezgisel Karar Verme Kuramlar 2
2.2. Rasyonel Karar Verme Kuramları 3
2.3. Çok Kriterli Karar Verme Kuramı 3
3. Karar Verme Stilleri 3
4. Karar Vermeyi Etkileyen Değişkenler 4
4.1. Aile 4
4.2. Akran Baskısı 4
4.3. Bellek 4
4.4. Bilgi, Bilgiyi Kodlama 5
4.5. Duygular 5
4.6. Stres 6
5. Karar Verme Teorileri 6
5.1. Normatif, Rasyonel Karar Teorisi 6
5.1.1. Beklenen Kazanç Teorisi. 6
5.2. Betimsel Karar Teorileri 7
5.2.1. Olasılık Teorisi. 7
5.2.2. Pişmanlık Teorisi. 7
5.3. Hem Rasyonel Hem Betimsel Karar Teorileri 7
5.3.1. Çatışma Teorisi. 7
5.4. Gelişimsel Karar Teorisi 8
5.4.1. Öz Düzenleme Modeli. 8
6. Ergenler ve Etkili Karar Verme 8
6.1. Karar Vermede Ergenlerin Yaşadığı Zorluklar 9
6.2. Ergenlerde Karar Verme Becerisinin Yararları 10
KAYNAKÇA 11
KARAR VERME BECERİLERİNİ GELİŞTİRME AMAÇLI GRUP REHBERLİK PROGRAMI 12
Programın Amacı 12
Oturumların Amaçlarının Planlanması 12
Programın Uygulanacağı Grup (Hedef Grup) 13
Programı Kimlerin Uygulayacağı 13
Grubun Büyüklüğü 13
Grup Kuralları 13
Oturma Düzeni 13
OTURUM 1 14
EK – 1 15
FORM - 1 15
OTURUM 2 17
EK-2 20
OTURUM 3 22
EK-3 23
EK-4 24
OTURUM 4 25
EK-5 26
5. OTURUM 27
EK – 6 28
1. Karar Verme Becerileri
Doğan (2010)’a göre; karar verme genel olarak eldeki tüm bilgilerin dikkate alınarak var olan durumun kavranması, alternatif eylem biçimleri ile getirecekleri sonuçların gözden geçirilmesi ve uygun eylemin seçilerek uygulanması olarak tanımlanabilir.
Caroll’a (1980) göre karar verme, bireyin karar verilmesi gereken bir durumla karşısında ne zaman ve nasıl bir seçim yapacağını belirlediği bir etkinliktir.
Birey bu süreçte;
• Seçeneklerden birine yönelmektedir
• Durumu değerlendirmekte
• Kendine uygun bir yaklaşımda bulunmakta
Kuzgun (1993) karar vermeyi; bir ihtiyacı gidereceği düşünülen bir objeye götürecek birden fazla yol olduğu zaman, yaşanan sıkıntıyı giderici bir yöneliş olarak tanımlamaktadır.
Harris (1998), karar vermeyi alternatifler üzerindeki belirsizliği ve şüpheyi yeterli derecede azaltarak aralarından en uygununu seçmeyi içeren bir dizi işlem olarak tanımlamış ve karar vermede alternatiflerle ilgili bilgi toplamanın önemini vurgulamıştır
1.1. Karar Verme Süreci ve Basamakları
Kuzgun (2006) akılcı bir karar sürecinin şu aşamalardan geçtiğini belirtmiştir:
• Problemin hissedilmesi
• Problemin tanımlanması
• Seçeneklerin oluşturulması
• Seçenekler hakkında bilgi toplanması
• Toplanan bilgilerin, istekleri karşılama olasılığı açısından değerlendirilmesi
• Uygun seçeneğin belirlenmesi
• Planın uygulanmaya konması
• Sonucun değerlendirilmesi
Carney ve Wells (1995) ise, karar verme sürecini birbirleriyle ilişkili halka olarak düşünmüş ve bu süreç ile ilgili 7 halka tanımlamışlardır. Bu 7 evre aşağıdaki gibi özetlenmiştir
• Farkında olma
• Kendini değerlendirme
• Araştırma
• Bütünleştirme
• Sorumluluk
• Uygulama
• Yeniden değerlendirme
1.1.1. Karar verme sürecinde bireyin karar verme görevleri (Corney ve Wells).
• Doğru, güncel ve ayrıntılı bilgiler toplama
• Seçeneklerin bir listesini oluşturma. Bir karar için en az iki seçeneğin olmasına dikkat etme
• En ince farkları ve detayları görebilme, değerlendirme ve seçenekleri değerlendirme
• Seçenekleri eleyerek bire indirme
• Karar için gerekçeler geliştirme
• Kararı yeniden değerlendirme, gözden geçirme
1.1.2. Karar verme basamakları.
• Amacın belirlenmesi
• Seçeneklerin oluşturulması
• Seçeneklerle ilgili bilgi toplama
• Seçeneklerin avantajları ve dezavantajlarının belirlenmesi
• Planlama, gözden geçirme ve uygulama
2. Karar Verme Kuramları
Karar verme ve karar verme sürecini açıklamaya çalışan çeşitli kuramlar ve modelleri geliştirilmiştir.
2.1. Sezgisel Karar Verme Kuramlar
Karar vericinin herhangi bir kanıt ya da kriter olmadan daha çok sezgilere, tecrübelere ve duygulara dayalı olarak verildiği öne sürülmüştür.
2.2. Rasyonel Karar Verme Kuramları
Karar vermenin bilimsel analitik yöntemlere dayalı, yargıların eleştiriye açık bir sürecin izlenmesi gerektiğini savunan kuramdır.
2.3. Çok Kriterli Karar Verme Kuramı
İki veya daha çok kritere dayalı değerlendirme yaparak alternatifler arasında seçim yapması olarak tanımlanabilir.
Bu kuram; insanların çeşitli kaynaklardan gelen farklı bilgileri yeterli bir şekilde değerlendiremediği için geliştirilmiş ve seçenekleri etkileyen çok sayıda kriterin bulunduğu durumlarda en iyi kara verme yaklaşımlarından biri olarak kullanılmaya başlanmıştır.
3. Karar Verme Stilleri
Janis ve Mann (1977) bir kişinin karar verme basamaklarını uygulayarak karar vermesini, ihtiyatlı-seçicilik olarak tanımlamakta ve bunu bir karar verme stili olarak açıklamaktadır.
• Olumlu karar verme stili
• Olumsuz karar verme stili
Byrnes (2005) olumlu karar verme stiline sahip bireylerin özelliklerini de şu şekilde belirtmektedir.
• Eylemin çeşitli yönlerinin olası sonuçlarını göz önüne alır ve tam bilgiye sahiptir.
• Fiziksel sağlık, duygusal sağlık ve maddi gelire sahiptir
• Belirsizliği azaltmak, iyi tercihleri keşfetmek ve seçenekleri değerlendirme gücüne sahiptir.
• Karar verme durumlarında bilgilerini ve değerlerini harekete geçirir ve uygular.
Karar verme, daha önceleri öğretilemeyen beceriler olarak algılanmıştır. Dil gelişimi, zihinsel olgunlaşma ve sosyal iletişimde olduğu gibi yaş ilerledikçe ortaya çıktığı düşünülmüştür. Oysa yapılan çalışmalar karar verme becerisinin öğretilebileceğini göstermiştir.
4. Karar Vermeyi Etkileyen Değişkenler
4.1. Aile
Aile, ergenlik döneminde ergenin kararlara katılımını sağlamada ve yeterliğini geliştirmede önemli bir faktördür.
Ergenlik dönemi bireylerin aile kararlarına katıldığı en yoğun dönemdir (Grotevant ve Cooper, 1986; Steinberg ve Silverberg, 1986). Schvaneveldt ve Adams (1983), ergenlik döneminde bireyin bağımsız olarak karar vermesinde ailenin de etkisi olduğunu, ergenler ve aileleri arasındaki iletişimin olumlu olduğunda, ailelerin esnek oldukları durumlarda, ergenlerin kararlara katılım isteğinin arttığını belirtmektedirler. Ayrıca sürekli çatışma yaşayan ve aile bireylerinin birbirlerine bağlılıklarının az olduğu durumlarda ergenlerin aile kararlarına az katıldıklarını belirlemişlerdir. Sonuç olarak ergenin bağımsız karar verebilmesinde aile önemli bir faktördür.
Aile içinde karar vermeye cesaretlendirilen, karar verme konusunda çocuklarına model olan ailelerde yetişen çocuklar karar verme sürecinde bağımsız davranabilmektedir.
4.2. Akran Baskısı
Ergenlik döneminde ergenin bağımsız karar vermeye başladığı bir dönemde akran baskıları ergenin karar verme sürecini etkilemektedir (Mann, Harmoni ve Power, 1989). Ergenler özellikle kişisel alışkanlıklarda (giyinme, müzik vb…) akran grubunun etkisi altında kalmaktadır. Ama kariyer tercihi, hamilelik tercihi vb… gibi uzun vadeli sonuçlara sahip kararlarda anne ve babasının kararlarında daha güçlü etkiye sahip olduğu görülmektedir (Coleman, 1980; Poole, 1983; Rosen, 1980).
4.3. Bellek
Öncelikle kısa süreli belleğimizde yer alan hedeflerimizin davranışlarımızı yönlendirme eğilimi vardır. Çünkü her tür eylem kısa süreli bellekte gerçekleştirilmektedir (Anderson, 1995; Baddeley, 1990). Uzun süreli belleğimizde yer alan hedeflerimiz ise çevresel faktörler tarafından harekete geçirilmedikleri sürece davranışlarımızı kontrol edemezler.
Yeni hedefler ve zihni dağıtan diğer şeylerin, eski hedeflerin yerini alma eğiliminden dolayı yakın hedefler koymak (örneğin gelecek cumaya kadar 1 kilo vermek) uzak hedefler koymaktan (örneğin gelecek yıla kadar 15 kilo vermek) daha etkilidir (Schunk, 1991).
4.4. Bilgi, Bilgiyi kodlama
Doğru karar alan bireylerle yanlış karar alan bireyler arasındaki önemli bir fark, bu kişilerin bilgi birikimleri (ya da bilgiye ulaşabilme becerileri) arasındaki farklılıklardır. Çok az bilgi birikimi olan ya da yanlış bilgilere sahip kişiler, karar verme şekilleri kusursuz olsa da istedikleri hedefe ulaşamazlar.
Birey karar verme durumunda birkaç seçenekle karşı karşıya kaldığında ya zihinsel bir sunum yaratması ya da bunları kodlaması gerekir. Seçeneği kodlamanın bir yolu, onu olduğu gibi göstermektir. Bir diğer yol ise, bilgiyi bir şekilde düzenlemek ya da sentez yapmaktır. Karar verme durumunda birey kodlama süreçlerine dikkat etmezse, bunlar bireyin hedefine ulaşmasını engelleyebilir ya da en azından seçimlerle ilgili ciddi pişmanlıklara neden olabilir. Bu nedenle bilginin yalnızca bir kısmını kodlamak problem yaratır
4.5. Duygular
Duygular genel olarak karar veren kişi için dört problemin kaynağıdır (Byrnes, 1998).
Birinci olarak; duygular seçeneklerin belli boyutlarının öne çıkmasını sağlarken diğerlerinin geri çekilmesine neden olur. Yani karar durumunda kişi yaşadığı duygulardan dolayı seçeneklerin bazılarına dikkat eder ve diğer seçenekleri değerlendiremez. Bu durum da bireyin alternatifleri tam olarak denemeden karar almasına neden olur.
İkinci olarak; duygular değişken değer yargılarına sebep olabilir. Örneğin, karar veren kişi sakin olduğunda, bir sonucu kısmen önemli değerlendirebilir. Fakat kişi eğer sinirli, hırslı, kıskanç ya da buna benzer duygular içindeyse, aynı sonuç geçici olarak o kişinin gözüne normalde olduğundan daha önemli görünecektir.
Üçüncü problem ise; duyguların dikkati dağıtan bir işlevinin olmasıdır. Öfke, suçluluk ya da üzüntü gibi duygular insanın aklından kolay kolay çıkmayan duygulardır. Bu duygular kişinin hedeflerine ulaşmasını engeller. Bunun yanı sıra duygular kişinin, daha önemli hedeflerini takip etmek yerine, yeni bir duygusal karar almasına ve bunu takip etmesine neden olabilir.
Dördüncü probleme göre; duygular hafızada olan şeylerle o kadar ilgilidir ki, olumlu duygular olumlu davranışlarla; olumsuz duygular ise olumsuz davranışlarla ilişkilendirilir.
4.6. Stres
Stresin karar verme üstündeki en baskın etkisi, uyarılmışlık haline karşılık aşırı uyarılmışlık halinde olma durumudur.
Stresten kaynaklanan aşırı uyarılmışlık durumunda bütün seçenekler incelenmeden karar verildiği için en doğru seçenek gözden kaçırılabilir. Stres aynı zamanda bazı insanların karar vermesini etkileyen güçlü bir faktördür.
Stresin karar veren kişinin seçenekleri değerlendirme sürecine üç şekilde olumsuz etkisinin olabileceğini belirtmektedirler.
Bunlar:
1. Erken bitirme ya da bütün seçenekler değerlendirilmeden karar alma eğilimi,
2. Sistemli olmayan tarama ya da seçenekleri düzensiz bir şekilde değerlendirme eğilimi,
3. Zamansal daralma ya da her seçeneğe gerektiğinden daha az zaman ayırmadır.
Aşırı uyarılmış kişilerle bu duygu durumunda olmayan kişiler arasındaki temel farklar, strese neden olan faktörlerin bilişsel olarak nasıl değerlendirildiğinden (tehdit ya da küçük bir problem olarak algılamak) ve bunlarla başa çıkabilme mekanizmalarındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır (Lazarus, 1991).
5. Karar Verme Teorileri
5.1. Normatif, Rasyonel Karar Teorisi
5.1.1. Beklenen kazanç teorisi.
Beklenen kazanç teorisi bireyin karar vermesi gereken durumlarda, matematiksel işlemlerle gerçekleşme olasılığı en yüksek olan seçime yönelmesidir. Bir karar durumunda ortaya çıkabilecek sonuçların birey için yararlı olup olmayacağı ile ilgilidir. Bu teoride birey alternatiflerin olası sonuçlarının neler olabileceğini incelemekte ve kendine en fazla yarar getiren alternatife yönelmektedir (Akt. Larrick, 1993).
5.2. Betimsel Karar Teorileri
5.2.1. Olasılık teorisi.
Olasılık teorisi, tercihlerin problemin nasıl çerçevelendiğine bağlı olarak değişebileceğini belirtir. Birey bir karar problemi ile karşılaşır ve problemi zihninde düzenler. Problemi düzenledikten sonra, olasılıkları belirler ve kendi durumu ile ilişkilendirip buna bir değer verir. Belirlemiş olduğu olasılık değerlerini ve karar ağırlığını birleştirerek oluşacak durumun değerlendirmesini yapar. Bu durumda başka olasılıkların olup olmayacağı ile ilgili araştırmalar yapar ve tahmini bir sonuçla seçimini gerçekleştirir.
5.2.2. Pişmanlık teorisi.
Pişmanlık teorisi, beklenen kazanç (kullanılabilirlik) ve olasılık teorisinin varsaydığı gibi, insanların alternatif için bütün değere ulaşmada sonuçları ve olasılıkları kolayca birleştiremediğini, bunun sonucunda sevinç veya pişmanlık duygusunu yaşadıklarını belirtmektedir. Çünkü insanlar bu duyguları verdikleri kararlar nedeniyle yaşadıklarını bilirler. Bu duyguları karar vermeden önce göz önünde bulundururlar ve sonuçları bildikleri durumlarda, alternatifler karşısında ne kadar sevinç ve pişmanlık duygusu yaşama olasılıkları olduğunu (yaşayabileceklerini) hesaplarlar.
5.3. Hem Rasyonel, Hem Betimsel Karar Teorileri
5.3.1. Çatışma teorisi.
Çatışma teorisi, beş tip karar verme stilini ve bu stillerin stresle olan ilişkilerini açıklamaktadır.
Bu karar verme stilleri:
1. Çatışmasız bağlılık (Unconflicted adherence)
2. Çatışmasız değişim (Unconflicted change)
3. Savunucu kaçınma (Defensive avoidance)
4. Aşırı uyarılmışlık (Hypervigilance)
5. İhtiyatlı-seçiciliktir (Vigilance).
Çatışmasız bağlılık durumunda, birey için risk yoktur ve stres seviyesi düşüktür. Alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı yoktur. Çatışmasız değişimde de, stres seviyesi düşüktür. Ayrıca yeni durumda risk ve alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı yoktur. Savunucu kaçınmada birey için daha iyi bir çözüm yolu yoktur. Bu nedenle bireyde stres seviyesi genelde düşüktür. Ama bazen ne yapacağını bilememeden dolayı bu stres yükselebilir. Aşırı uyarılmışlıkta birey yeni bir çözüm yolu bulunabileceği konusunda iyimserdir. Fakat bunun için yeterli zamanının olmadığını düşünür ve zaman baskısını yaşar. Bu zaman baskısından dolayı stres ve alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı yüksektir. İhtiyatlı-seçicilikte ise birey yeni bir çözüm yolu için yeterli zamanının olduğunu düşünür. Stres orta seviyededir ve alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı orta seviyededir. Yani birey alternatif olarak ne yapacağını belirleyebilecek koşullara sahiptir.
5.4. Gelişimsel Karar Teorisi
5.4.1. Öz Düzenleme Modeli.
Kişinin kontrolle ilgili inançlarının davranışları üstündeki etkisine ve Bandura’nın sosyal bilişsel teorisine dayanmaktadır.
Öz-düzenleme modeli, karar verme sürecinde çocuklarla yetişkinler ve yetişkinlerle ergenler arasındaki farklılıkları araştırmak için kullanılmaktadır.
Öz düzenleme modeline göre karar vermede başarılı bireyler seçenekleri değerlendirmede etkili stratejiler kullanmaktadırlar. Aslında bireylerin kullandıkları bu stratejiler hedeflerine ulaşmalarına yardım edecek seçenekleri bulma şanslarını da arttırmaktadır. Karar vermede başarılı olamayan bireyler ise hedeflerini tam olarak belirleyemeyen, seçeneklerini oluşturamayan ve değerlendirme yapamayan bireylerdir (Byrnes, 2005).
6. Ergenler ve Etkili Karar Verme
Ergenlik dönemi bireyin kimliğini kazandığı dönemdir. (Mann ,1989)
Ergen bağımsızlaşmakta ve kendi seçimlerini yapmayı istemektedir. (Havighurst, 1972)
Ergenlik, çocukluk ve erişkinlik arasında çeşitli fizyolojik, psikolojik ve sosyal değişikliklerin yaşandığı bir geçiş dönemidir. Ergenin düşüncelerinde, duygularında ve davranışlarında dengesizliklerin olduğu, fırtınalı ve stresli bir dönemdir.
Çocuklukta problemler yetişkinlere çözdürülürken, ergenlikte yetişkinlerden yardım istenmemektedir. Çünkü ergen için yetişkinler kendini anlamayacak kadar yaşlı görünmektedir (Temel & Aksoy, 2005).
Yapılan araştırmalar; bu dönemde ergenlerin daha çok, arkadaşlarla olan anlaşmazlıklar, gelecekte ne yapacakları, boş zamanları değerlendirmek için yeterli imkânlarının olamaması, okuldaki çalışmalara uymakta zorluk çekmesi gibi alanlarda problem yaşadıklarını belirlemiştir (Kulaksızoğlu, 2002).
Ergen bir yandan öfke, kaygı, korku gibi olumsuz duyguları yaşarken ve bu duygularla baş etmeye çalışırken bir yandan da toplum içerisinde kendisine bir yer edinmeye çalışmaktadır. Çünkü ergen belirsiz statüsünden ve henüz olgunlaşmamış kimliğinden dolayı sıklıkla kendisi, ailesi, öğretmenleri ve toplumun diğer üyeleri ile sürekli çatışma yaşamakta, birçok problemle karşı karşıya kalmaktadır (Yörükoğlu, 1989).
Birey çocuklukta herhangi bir problemle karşılaştığında yetişkinlerden yardım alırken, toplum içinde kendine yer edinmeye çalışan ergen problemlerin çözümünde yetişkinlerin müdahalesine set çekmektedir. Onun için kendi özel dünyasını oluşturmak, onun sınırlarını korumak çok önemlidir. Diğer yandan ergenin bu problemleri çözmedeki başarısı toplum içinde kendisini kanıtlaması ve kendisine yer sağlaması açısından oldukça önemlidir.
6.1. Karar Vermede Ergenlerin Yaşadığı Zorluklar
• Deneyim, bilgi eksikliği ve yaşamları ile ilgili kontrol eksikliği yaşayabilirler
• Eylemlerin sonuçlarını belirlerken kendi tecrübelerini, gerçek kanıtlara tercih edebilirler.
• Olumsuz sonuçların gerçekleşme olasılığını doğru bir şekilde tahmin edemeyebilirler.
• Bazı davranışları yanlış bir şekilde daha az riskli algılayabilirler ve kendi yeteneklerine çok fazla güvenirler.
• Birçok seçenek yerine sadece bir seçeneği görürler veya iki seçenek arasında kalabilirler.
• Duygularından etkilenerek karar verme basamaklarını kullanmayabilirler
• Yüksek stres, panik, umursamazlık sorumluluktan kaçma, sorumluluğunu başkalarına atma davranışı gösterebilirler.
• Akranlarının baskılarından etkilenebilirler.
6.2. Ergenlerde Karar Verme Becerisinin Yararları
• Sosyal Becerileri Ve Sosyal Farkındalığı Geliştirir.
• En Doğru Olanı Seçmesine Yardım Eder Ve Yaşam Doyumunu Arttırır.
• Mantıklı Kararlar Vermemizi Sağlar
• Sağlıklı Kimlik Gelişimi Sağlar
• Mutlu Bir Yaşam Sürdürmelerine Ve Topluma Uyum Sağlamayı Kolaylaştırır.
Taylor, Adelman Ve Kase-boyd’a Göre Ergenler
Günlük aktivitelerle ilgili kararlarını 12-13 yaşlarında,
Önemli yaşam olaylarıyla ilgili kararlarını 14-18 yaşlarında,
Sağlık durumlarıyla ilgili kararlarını 15-18 yaşlarında bağımsız verebilmektedirler. Buna göre ergenlerde bağımsız olarak karar verebilme yaşa bağlı olarak gelişmektedir.
15 yaş önemli kişisel kararların bağımsız olarak verilmeye başlandığı yaştır.
Araştırmacılar ve klinik tedavi uzmanları ergenlerin yaşadığı madde bağımlılığı, ergen hamileliği, suç, intihar, depresyon, okul başarısızlığı ve okuldan ayrılma gibi çeşitli problemlerin karar verme ve problem çözme becerilerindeki eksikliklerden kaynaklandığını göstermişlerdir
Kuzgun (2008) rehberlik hizmetlerinin birinci derecede işlevini bireylerin karar verme sorunlarına yardımcı olmak şeklinde belirtmiştir.
Günümüzde gelişimsel rehberlik anlayışının temel ilkelerinden birisi okullarımızda ergenlere karar verme becerilerini kazandırmaktır. Bu amaçla karar verme beceri eğitiminin geliştirilmesi, okullarımızda ergenlerin karar verme becerilerinin gelişimine destek olacaktır.
KAYNAKÇA
Çolakkadıoğlu, O. (2010). Çatışma Kuramına Dayalı Olarak Geliştirilen Karar Verme Beceri Eğitimi Grup uygulamalarının Ergenlerin Karar Verme Stillerine Etkisi. (Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.
Doğan, H. (2010). Kariyer Karar Verme Grup Rehberliği Programının 9. Sınıf Öğrencilerine Kariyer Karar Verme Güçlük Düzeylerine Etkisi. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Erkan, S. (2011). Örnek Grup Rehberliği Etkinlikleri. (9. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
Erkan, S., Kaya, A. (2012). Deneysel Olarak Sınanmış Grupla Psikolojik Danışma Ve Rehberlik Programları I. (3. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
Torun, S. (2007). Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Lise Öğrencilerinin Karar Stratejilerinin İncelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
KARAR VERME BECERİLERİNİ GELİŞTİRME AMAÇLI GRUP REHBERLİK PROGRAMI
Programın Amacı
1- Karar verme adımlarını öğretilmesi
2- Kendi karar verme tarzlarını fark ettirilmesi
3- Öğrencilerin karar verme becerilerinin geliştirilmesi
Oturumların Amaçlarının Planlanması
1. OTURUM: Tanışma etkinliği
Amaç: Grup üyelerinin birbirleriyle tanışır, samimi bir ortam oluşturulur ve öğrencilerin ne tür durumlarda nasıl karar verdiklerini görür.
2. OTURUM: Karar Verme Aşamaları
Amaç: Grup üyeleri karar verme sürecinin aşamalarını kararlarında uygulayabilirler.
3. OTURUM: Karar verme basamakları ve içtepisel (olumsuz) ve mantıksal (olumlu) karar verme stratejileri
Amaç: Üyeler karar verme basamaklarını, stratejilerini ve arasındaki farkları kavrarlar.
4. OTURUM: Benim Amaçlarım
Amaç: Grup üyeleri karar verme durumlarında problemini tanımlayabilirler ve amaç belirleme becerilerini artırırlar.
5. OTURUM: Seçenekler
Amaç: Grup üyeleri karar verme durumunda amaca ulaşmak için farklı seçeneklerin olup olmadığını araştırır.
6. OTURUM: Bilgi Toplama
Amaç: Karar verme durumunda amaca ulaşmak için bilgi toplamanın önemini kavrarlar ve bu süreçte aktif rol alırlar.
7. OTURUM: Kararım Karar
Amaç: Grup üyeleri karar verirken yapacakları seçimlerin risklerini, faydalarını ve sonuçlarını göz önünde bulundurmaları gerektiğini kavrarlar.
8. OTURUM: Karar Verme
Amaç: Öğrenciler etkili karar verme becerileri geliştirirler.
9. OTURUM: Sonlandırma
Amaç: Öğrenciler gruptan genel bir değerlendirme yaparak olumlu duygular ile ayrılırlar.
Programın Uygulanacağı Grup (Hedef Grup)
Bu grup rehberlik programı lise düzeyindeki öğrenciler için hazırlanmıştır.
Programı Kimlerin Uygulayacağı
Bu grup rehberlik programı öncelikle okul psikolojik danışmanı tarafından uygulanabilir.
Grubun Büyüklüğü
Bu rehberlik programı 12-16 kişilik küçük gruplarla çalışıldığında grup üyeleri ile birebir iletişim artacağı için 16 kişiyi geçmeyen gruplarla çalışılması tavsiye edilir. Ancak okul koşullarının ayarlanamadığı gibi durumlarda daha kalabalık sınıf ya da gruplara uygulanabilir.
Grup Kuralları
1- Çok önemli bir sebep olmadıkça gruba devamlılık zorunludur.
2- Grupta söz alarak konuşulmalıdır.
3- Gruptaki özel konuşmalar grup dışına taşınmamalıdır.
4- Katılımcılar etkinliklere katılmalıdır.
5- Grup üyeleri birbirlerine karşı saygılı olmalıdır.
Oturma Düzeni
Grup çalışmalarında “U” düzeninde oturma, katılımcıların ve grup liderinin birbirlerini görmelerini sağlayacağı için önerilmektedir.
OTURUM 1
Amaç:
1. Grup üyeleri birbirleriyle tanışır ve oturumlarda kendilerini kolaylıkla ifade edebilir.
2. Grup oturumlarında uygulanacak kurallar belirlenir ve kurallara uyma konusunda ortak bir anlayış geliştirilir.
3. Katılımcılar grup sürecinin amaçlarını kavrarlar.
4. Kendini daha iyi tanımaları sağlanarak ne tür durumlarda, nasıl karar verdiğini fark ettirilir.
Materyal:
• Kararlar Üzerinde Etkili misiniz? Formu (Form-1)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Tanışma Etkinliği”
Süreç:
1. Grup lideri kendini tanıtır ve öğrencileri çember biçiminde oturtur.
2. Tanışma etkinliği yapılır. (Ek – 1)
3. Öğrencilere genel olarak oturumun amaçları sıralanır.
4. Ortak kurallar oluşturulur ve kurallar konusunda net bir karara varılır.
5. Her bir öğrencinin gelecekle ilgili belirledikleri bir kararlarının olup olmadığını, eğer belirlediyse bunun ne olduğu sorulur.
6. Etkili ve doğru karar verebilmesi için ne istediğini bilme ve kendini tanımanın önemini vurgulanarak öğrencilere “Kararlarınız Ne Kadar Sizin?” (Form-1) dağıtılır.
7. Öğrencileri motive edici yönde olumlu sözler söylenerek gruba katıldıkları için teşekkür edilir.
8. Bu oturumda yapılacak oturumlar özetlenir. Öğrenciler dağılmadan önce soruları olup olmadığı sorulur ve bir sonraki oturumun konusu belirtilir.
9. Kuralları hatırlatıp tanışma oturum sonlandırılır.
EK – 1
Tanışma Etkinliği
1. Sırayla her öğrenciden ismi ve baş harfiyle başlayan bir nesne söylemesi istenir.
2. Sıradaki öğrencinin kendinden önceki arkadaşının ismi ve nesnesini söyledikten sonra kendi ismi ve baş harfiyle başlayan nesneyi söylemesi istenir.
3. Gruptaki bütün öğrenciler bunu tekrarladıktan sonra tanışma etkinliği sonlandırılır.
FORM - 1
Kararlarınız Ne Kadar Sizin?
Yaşınız ilerledikçe karar vermemiz gereken durumlarla daha sık karşılaşırız. Karşılaştığımız bu durumların bazılarında karar tamamen bize ait olurken bazılarında ise sadece fikrimizi belirterek karar üzerinde etkili olabiliriz.
Aşağıda her gün karşılaşabileceğimiz türden çeşitli durumlar listelenmiştir. Bu durumlar için verilen kararlarda siz ne oranda etkili olabilirsiniz? Nedenini açıklayınız.
1. İleride sahip olacağım meslek konusunda …………………………………………… ………………………………………………………………………………………………….
Nedeni:………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………… ………………….
2. Ailemize yeni bir arabanın alınması konusunda ……………………………………… …….……………………………………………………………………………………………
Nedeni:………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………… ………………….
3. Eve giriş çıkış saatlerim konusunda ……………………………..………………….… ………………………………………………………………………...…………………………
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
4. Arkadaş seçimlerim konusunda ……………………………..………………….……... ………………………………………………………………………...…………………………
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
4.Okuyacağım kitapları seçme konusunda ……………………………..……………..… ………………………………………………………………………...…………………………
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
5. Paramı nasıl harcayacağıma karar verme konusunda ………………………………... ………………………………………………………………………………………………….
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
6.Ders çalışma saatlerim konusunda ………………………………………………..…… …………………………………………………………………………………………………..
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
Bu form psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 2
Amaç:
Öğrenciler karar verme durumunda karar verme basamaklarını öğrenir ve etkili bir biçimde uygulayabilirler.
Materyal:
• Bilgisayar
• Projeksiyon makinesi
• “Karar ağacı” formu (EK-2)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Karar Ağacı”
Süreç:
1. Karar verme basamakları ile ilgili tartışma başlatılır.
2. Üyeler yaşantılarını paylaştıktan sonra, lider tarafından toparlayıcı bir özet yapılır ve karar verme basamakları bütün şeklinde açıklanır:
“Dikkatli bir karar verme 5 aşama içerir. Bunlar:
1. Amaçlar (Hedefler), (Neye ulaşmak istiyorum?),
2. Seçenekler, (Ulaşacağım şeye kaç farklı yoldan gidebilirim?),
3. Bilgi Toplama, (Bu yollar hakkında nasıl bilgi sahibi olabilirim? (Bilmem gereken şeyler neler?),
4. Seçeneklerin Etkileri, (Bu yollar benim amacıma ulaşmama ne kadar yardımcı olacak?),
5. Planlama, gözden geçirme ve uygulamadır. (Seçtiğim yolda nasıl ilerleyeceğim, Son zamanda yeni bir bilgi oluştu mu? ).
3. Karar verme basamaklarının bir örnek ile açıklanması:
Karar verme basamaklarının örnekle açıklanacağı belirtilir ve açıklama yapılır:
“Şimdi sizlerle karar verme basamaklarının uygulandığı bir örnek durum ele alacağız. Bu örnekte üniversitede okuyacağı bölüme karar vermek konusunda, öğrendiğimiz karar verme basamaklarını uygulayacağız.”
Karar Durumu: üniversitede okumak istediğim bölüme karar veriyorum.
Amaçlar: Bu kararda sizin için önemli olan nedir?
• İlgi ve yeteneklerim doğrultusunda bir bölüm seçerek ileride kendimi ifade edebileceğim mutlu olabileceğim bir mesleğe yerleşmek.
Seçenekler: Bu problemi veya fırsatı ele almada sahip olduğun seçenekler nelerdir?
• Hukuk fakültesinde okursam sosyal statüm ileride daha yüksek olur.
• Psikolojiyle ilgili bir bölümü okumak hep hayalimdi.
Bilgi Toplama: Seçeneklerle ilgili nasıl bilgi toplarım?
• Ailem hukuk fakültesinde okumamı çok istiyor.
• Sınıf arkadaşlarım genelde hep hukuk istiyor.
• filmlerdeki terapistlerin, danışma yaptığı sahnelerde heyecanlanıyorum.
• insanları anlamak en büyük gayretimdir.
• Başkalarını dinlemekten keyif alırım, iyi bir dinleyiciyimdir.
• Hukuk ve psikolojik danışmanlık hakkında okul psikolojik danışmanından bilgi alabilirim.
• Bu mesleklerde çalışan kişilerden bilgi alabilirim.
• Okul kütüphanesinden ve internetten bu mesleklerle ilgili bilgi toplayabilirim.
• İlimizde bulunan üniversiteyi ziyaret ederek girmek istediğim bölümler hakkında bilgi toplayabilirim.
• İlgi ve yeteneklerim konusunda okul psikolojik danışmanı ile görüşebilirim ve ölçme araçlarını doldurarak ilgi ve yeteneklerim konusunda bilgi sahibi olabilirim.
Etkiler: Her seçeneğin etkileri (avantaj ve dezavantajları) nelerdir?
İyi Etkiler (+) Kötü Etkiler (-)
Seçenek 1
Hukuk fakültesine yerleşmem durumunda;
- Ailem mutlu olur. (+)
- toplumun saygı duyduğu bir tanınmış bir mesleğim olur. (+)
- Mesleğimi severek yapamayabilirim. (-)
- Fakültede okurken çok zorlanabilirim.(-)
- Bana uygun olmadığını anlarsam bu alanda başka seçebileceğim meslek yok. (-)
Toplam (+)=2 Toplam (-) =-3
Toplam= -1
Seçenek 2
Psikolojik danışmanlık lisans bölümüne yerleşmem durumunda;
- İstediğim bir meslekte çalışırım. (+)
- İnsanlarla iletişim halinde olduğum bir meslekte olduğum için işime her gün keyifle giderim.(+)
- Kendimi geliştirebilirim. (+)
- Severek okuyacağım için üniversitede fazla zorlanmam. (+)
- Ailem üzülebilir. (-)
- Bitirdiğimde hemen iş bulamayabilir ya da atanamayabilirim. (-)
Toplam (+) =4 Toplam (-) =2
Toplam= 2
En iyi seçeneğim: Psikolojik danışmanlık ve rehberlik bölümüne yerleşmek.
Planlama: Olası problemlere hazırlıklı olabilmek için yakın olduğunuz kararı detaylı bir şekilde planlayın.
“ Psikolojik danışmanlık okuduğum takdirde çalışabileceğim pek çok alan var ve devlet memuru olmak istemezsem özelde çalışabilirim, pek çok sertifikayla kendimi geliştirebilirim, bu konuda akademik alanda çalışmak istersem severek yüksek lisans yapabilirim.”
Gözden geçirme: Durum hakkında varsa yeni bilgileri değerlendirmektir. Bu karar durumunda karar verici kararı uygulamaya geçmeden önce tekrar okul rehber öğretmeninden alan seçimi ile ilgili yeni bilgiler olup olmadığını araştırır. Ayrıca bu konuda güncel yayınları takip eder. Eğer oluşan yeni bir bilgi yoksa uygulamaya geçer.
Uygulama: Bu basamakta almış olduğu kararı eyleme geçirir.
“Açıklanan örnek durumla ile ilgili varsa üyelerin paylaşmak istedikleri üzerinde durulur. Lider üyelerin paylaşımların genel bir değerlendirmesini yapar.”
4. Karar verme basamakları ve nasıl uygulanacağı öğrencilere aktarıldıktan sonra karar verirken olasılıkları düşünebilmeleri, o olasılıkların sonuçlarını öngörebilmeleri ve o sonuçlardan sonra nasıl hissedeceklerini ve neler kazanacaklarını anlamlandırabilmeleri amacıyla “karar ağacı” etkinliği yapılacaktır. Bu etkinlikle öncelikli amaç, öğrencilerin ihtimaller ve sonuçları üzerine düşünmenin önemini kavratmadır. Öğrencilere EK-2 formu dağıtılır ve karar verme durumları için etkili bir perspektif kazandırılır.
EK-2
Karar Ağacı Etkinliği
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 3
Amaç: Öğrenciler karar verme becerilerini geliştirmelerine yönelik karar verme basamaklarını etkin uygulayabilirler.
Materyal:
• Karar verme basamaklarını, sırasıyla gösteren ilgili görsel (EK-3)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Şu mu, bu mu?”
Süreç:
1. Görseli tahtaya asılır ( Hazırlanmamışsa tahtaya yazılabilir).
2. Karar vermenin anlamı ve insan hayatındaki önemi ile ilgili bilgi verilir.
3. Görselde yer alan her basamağı örneklerle kısaca açıklanır.
4. Aşağıdaki benzer soruları sınıfa yönelterek grup etkileşimini başlatılır.
• Daha önce yanlış kararlar verdiniz mi? Niçin?
• Bu yöntem sizce faydalı mıdır? Daha önce karar verirken bu yöntemi kullanıyor muydunuz? Bundan sonra kullanmayı düşünüyor musunuz?
5. Etkileşim sorularından sonra öğrencilere yakın zamanda almak istedikleri bir karar olup olmadığı ve varsa bu kararın ne olduğu sorulur.
6. Ardından gönüllü öğrencilerin (şayet gönüllü öğrenci yoksa danışan kendi kararlarından bir örnekle devam edebilir) karar vermelerini kolaylaştırmak ve adımları uygulamalı gösterebilmek için psikodrama tekniği kullanılarak öğrenciler aktifleştirilir.
7. Öğrencilerin katılımı sağlanarak psikodrama yoluyla “şu mu, bu mu etkinliği” yapılır.
8. Oturum özetlenir ve gelecek haftaya atıf yapılarak sonlandırılır.
EK-3
KARAR VERME BASAMAKLARI
EK-4
Şu Mu Bu Mu Etkinliği
Gönüllü öğrencinin (protogonist) bir karar alması durumunda, ihtimaller ve ihtimallerin sonucu diğer öğrencilerin katılımı ile yardımcı roller (egolar) paylaştırılır. Psikodramanın oyun aşaması böylece başlar. Bu aşamada psikodramanın oynama ve atık gerçeklik tekniklerinin kullanılması, karar verme durumunun canlandırıldığı bu durumda daha uygun olacaktır. Oyun bittikten sonra ise psikodramanın son temel aşaması olan grup görüşmesi yapılır. Yani; sahnelenen oyunun bitiminde grup üyelerinin özdeşim geri bildiriminde ve yardımcı egoların rol geri bildiriminde bulunurlar. Son olarak psikolojik danışman sürece ilişkin geri bildirim ve süreç analizi yapar.
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 4
Amaç:
1. Öğrenciler karar verme stratejileri hakkında bilgi sahibi olurlar.
2. İçtepisel (olumsuz) ve mantıksal(olumlu) karar verme kavramı hakkında bir görüş geliştirir ve arasındaki farkı söyleyebilirler.
Materyal:
• İçtepisel ve mantıklı düşünen bireylerin özelliklerinin küçük kağıtlara yazılıp atıldığı “özellikler kutusu”.
• Tahta ve tahta kalemi.
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Kim söylesin?”
Süreç:
1. Öğrencilere geçen oturumda yapılanlardan neler hatırladıkları sorulur ve kısa bir özet yapılır.
2. Bu oturumun amaçları sıralanır.
3. Karar verme durumunda öğrencilerin neler yaptıkları ve nasıl hissettikleri sorulur.
4. Öğrencilerle konuşulduktan sonra karar stratejilerinden mantıklı ve içtepisel (olumsuz) karar verme kavramları üzerinde konuşulur.
5. “Kim söylesin?” etkinliği yapılır.
6. Günlük yaşamda grup üyelerinin bu stratejilerden hangisini ağırlıklı olarak kullandığı stratejiler üzerinde durulur.
7. Oturum öğrenciler ile birlikte özetlenir.
8. Soru olup olmadığı sorularak oturum sonlandırılır
EK-5
“Kim söylesin?” Etkinliği
İçtepisel karar veren bireylerin ortak özellikleri ve mantıklı karar veren bireylerin ortak özellikleri tek tek küçük kağıtlara yazılmıştır ve bir kutuya atılmıştır. Her öğrencinin bir kağıt çekmesi istenir. Her özelliğin yanında numaraların olduğu kağıtları öğrencilerin okuyup numaralarını akıllarında tutması istenir. Psikolojik danışman bir numara söyleyerek etkinliği başlatır ve söylediği numaralı özelliği çeken öğrenci sesli bir şekilde onu okur. Ardından her okunan özellik için “ sizler bunu yapar mısınız? Hangi durumlarda yaparsınız? Sizce bunu yapmak sağlıklı karar alabilmek için etkili midir? Mantıklı karar alan bireyler bunu uygular mı?” etkileşim soruları sorulur. Ardından özelliği okuyan öğrencinin 1’ den 14’ e kadar olan olan ve söylenmemiş bir numara söylemesi istenir. Bu sayede öğrencilerin aktif olduğu bir ortamda, öğrencilerin tartışarak bu özellikleri kavramaları sağlanır.
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 5
Amaç:
1. Verdiği kararları etkili karar verme basamakları açısından değerlendirir.
2. İçtepisel kararlar vermeyi en aza indirir.
Materyal:
• Yazı tahtası, tahta kalemi
Etkinlik / Etkinlikler:
• “İçtepisel Karara Hayır”
Süreç:
1. Öğrencilere ”Hayatımızda pek çok seçenekle karşı karşıya kalıp farkında olarak veya olmayarak pek çok kez karar vermek zorunda kalabiliriz. Verdiğimiz kararlar hayatınızın akışını olumlu veya olumsuz yönde de etkileyebilir. Karar verirken “ya o, ya da bu” şeklinde düşünmek yerine karar vermede sırasıyla yapılması gerekenleri uygulamanız ve seçenekler üzerinde iyice düşünmeniz daha uygun olacaktır” şeklinde bir açıklama yapılarak “İçtepisel Karara Hayır” etkinliği başlatılır.
2. Daha sonra öğrencilere aşağıdaki sorulara benzer etkileşim soruları sorulur ve bir tartışma ortamı yaratılır:
• Şimdiye kadar verdiğiniz en önemli karar nedir?
• Sizce şimdiye kadar verdiğiniz en yanlış karar nedir?
3. Öğrencilere “Bugünkü oturum sırasında neler hissettiniz?” sorusu sorulur. Cevaplar dinlendikten sonra oturumun özeti yapılarak oturuma son verilir.
EK – 6
İçtepisel Karara Hayır
Karar verme biçimleri tahtaya yazılır ve haklarında kısaca açıklama yapılır. Daha sonra öğrencilere aşağıdaki sorular sorulur ve bir tartışma ortamı yaratılır:
• Şimdiye kadar verdiğiniz en önemli karar nedir?
• Sizce şimdiye kadar verdiğiniz en yanlış karar nedir?
• Şu ana kadar hiç düşünmeksizin, ani kararlar verdiğiniz oldu mu?
Öğrencilerin cevapları dinlendikten sonra seçenekler üzerinde iyice düşünmeden karar vermenin, riskler üzerinde durmadan karar almanın getirebileceği olumsuzluklar vurgulanır. Öğrencilere karar verirken karar verme stratejilerinin yanı sıra karar verme basamaklarının da önemli olduğu, basamakların stratejiler ile yakından ilişkili olduğu vurgulanır ve karar verme basamakları tahtaya yazılır. Gönüllü öğrencilerden aldıkları ve karar verme basamaklarına göre değerlendirdikleri kararlarını sınıfla paylaşmaları istenerek etkinlik sonlandırılır.
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Tuğçe SOYLU tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 6
Amaç:
• Öğrenciler, etkili karar verme unsurlarını günlük hayatlarında verdikleri kararlarında kullanır.
Materyal:
• Kalem, kağıt, FORM -2, yazı tahtası, tahta kalemi
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Kararlarım ve Hayatım”
Süreç:
1. Öğrencilerden son bir hafta içinde aldıkları kararları ve bu kararları neye göre aldıklarını boş bir kâğıda yazmaları istenir.
2. Sonrasında karar verme ögeleri(karar ortamı, bilgi miktarı, karar akıntıları) kısaca tahtaya yazılarak açıklanır.
3. “Kararlarım ve Hayatım” etkinliği yapılır.
4. “Kararlarım ve Hayatım” etkinliğinden sonra, “Bu oturumda edindiğiniz bilgiler çerçevesinde, bundan sonraki kararlarınızda ne gibi değişiklikler yapabilirsiniz?” sorusu öğrencilere sorulur. Tüm cevaplar dinlendikten sonra, oturum sonlandırılır.
EK – 7
Kararlarım ve Hayatım
Öğrencilere karar verme unsurlarını hayatlarının her aşamasında dikkate almalarının gerekliliği vurgulanır, sonrasında da Form – 2 öğrencilere dağıtılır. Burada yer alan hikayeyi dikkatle okumaları ve karar verme unsurlarını çağrıştıran kavramların (veya ifadelerin) altlarını çizmeleri istenir. Hikaye okunduktan sonra öğrencilere “Sizce bu hikayede hangi ögeler vurgulanmıştır?” sorusu sorulur. Cevaplar dinlendikten sonra erkenden, az bilgi kullanarak ve karar akıntılarına kapılarak karar vermenin getirdiği olumsuz düşünceler / sonuçlar vurgulanarak etkinlik sonlandırılır.
FORM – 2
Köyde yaşlı bir adam varmış. Çok fakirmiş. Ama kral bile onu kıskanırmış. Öyle dillere destan bir atı varmış ki… Kral, at için ihtiyar adama neredeyse hazinesinin tamamını teklif etmiş; ama yaşlı adam satmaya yanaşmamış. “Bu at, bir at değil benim için. Bir dost. İnsan dostunu satar mı?” diyormuş. Bir sabah uyanmışlar ve atı görememişler. Köylüler yaşlı adamın başına toplanmış ve “Seni ihtiyar bunak. Bu atı sana bırakmayacakları, çalacakları belliydi. Krala satsaydın ömrünün sonuna kadar beyler gibi yaşardın. Şimdi ne paran var ne de atın” demişler. İhtiyar, “Karar vermek için acele etmeyin” demiş. “Sadece atın kayıp olduğunu söyleyin. Çünkü gerçek bu. Ondan ötesi sizin yorumunuz ve verdiğiniz bir karar. Atımın kaybolması bir talihsizlik mi, bir şans mı, bunu bilmiyoruz. Çünkü bu olay henüz bir başlangıç. Arkasının nasıl geleceğini kimse bilemez” demiş. Köylüler ihtiyara kahkahalarla gülmüşler. Aradan on beş gün bile geçmeden at, bir gece aniden eve dönmüş. Meğer çalınmamış, dağlara gitmiş kendi kendine. Dönerken de vadideki on iki vahşi atı beraberinde getirmiş. Köylüler ihtiyar adamın etrafına toplanıp özür dilemişler. “Babalık, haklı çıktın. Atının kaybolması bir talihsizlik değil, bir devlet kuşu oldu senin için. Şimdi bir at sürün var” demişler. “Karar vermek için acele ediyorsunuz” demiş ihtiyar. “Sadece atın geri döndüğünü söyleyin. Bilinen gerçek sadece bu. Ondan ötesinin ne getireceğini henüz bilmiyoruz. Bu daha başlangıç. Birinci cümlenin ilk kelimesini okur okumaz kitap hakkında nasıl fikir yürütebilirsiniz?”
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Tuğçe SOYLU tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 7
Amaç:
1. Grup üyeleri “Hayır” diyebilme türleri hakkında bilgi sahibi olur.
2. Grup üyeleri “Hayır” diyebilmenin getireceği kazançlar hakkında farkındalık kazanır.
3. Grup üyeleri günlük olarak kullanılabilecek “Hayır” deme yollarını öğrenir.
Materyal:
• Yazı tahtası, tahta kalemi, kağıt, kalem, karton, renkli kağıtlar ve FORM – 3, FORM – 4 (Form – 4, psikolojik danışmana bilgi amacıyla verilmiştir.)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Hayır” Diyorum
Süreç:
1. Öğrencilere Form-2 (Evet / Hayır formu) dağıtılır ve 15 dakikalık bir süre verilerek bu formu doldurmaları istenir.
2. Öğrencilere, formda yer alan durumlarla karşılaştıklarında “Evet” ya da “Hayır” demeleri halinde hangi sonuçlarla karşılaşabileceklerini düşünmeleri ve düşüncelerini ilgili sütunlara yazmaları söylenir.
3. Öğrencilerin cevapları tahtaya yazılır ve cevaplardaki ortak yönler tespit edilir.
4. Bu işlem bittikten sonra “Hayır Diyorum” etkinliği yapılır.
5. Etkinlik sonrasında da bir sonraki oturumun son oturum olacağı ve son oturumda neler yapılacağı hakkında bilgi verilerek oturum sonlandırılır.
EK – 8
“Hayır” Diyorum
Öğrencilere “Günlük hayatınızda hangi şekillerde hayır diyorsunuz?” ve “Günlük hayatınızda hayır diyebiliyor musunuz?” soruları sorulur ve “Hayır Diyorum” etkinliği başlatılır. Öğrencilerin cevapları dinlendikten sonra “Hayır” deme çeşitlerinin neler olabileceği öğrencilerle birlikte, bir kartonun üzerine renkli kağıtlara yazılarak yapıştırılır. (Eksiklikler olursa psikolojik danışman, bunları Form – 4’ten yararlanarak doldurur.) Bilgi paylaşımının ardından öğrencilere “Hayır demek bize neler kazandırabilir?” ve “En çok hangi durumlarda hayır demekte zorlanıyorsunuz?” soruları sorulur ve cevaplar tahtaya yazılır. Tahtaya yazılan cevaplar ortak yönleri bulunup karşılaştırıldıktan sonra etkinlik sonlandırılır.
FORM – 2 (EVET-HAYIR FORMU)
Aşağıda çeşitli zamanlarda karşılaşabileceğiniz 5 durum yer almaktadır. Her durumu okuyunuz ve durumların yanında yer alan sütunlara ilgili durum karşısında evet derseniz ne olacağını ve hayır derseniz ne olacağını yazınız. Son kutucuk ise sizlerin “hayır” demekte zorlandığınız bir durumu ifade etmeniz için boş bırakılmıştır. Boş kutucuğa “hayır” demekte zorlandığınız günlük hayatınızdan bir durumu yazınız ve sonuçlarını değerlendiriniz.
Durumlar Evet dersem ne olur? Hayır dersem ne olur?
Arkadaşım bugün okuldan kaçıp gezelim diyor.
Arkadaş grubum içerisinde, bir kişiye zorbalık yapmam yönünde baskı görüyorum.
Arkadaşımla ödev yapmak için buluştuk; fakat arkadaşım “Ödevi boşver” diyor.
Arkadaşım beni okul çıkışında katılacağı bir kavgaya çağırdı.
Arkadaş grubum, ailelerinin izni olmaksızın, geç saatlere kadar dışarıda kalacak. Benim de onlara katılmam konusunda ısrarcılar.
FORM – 4
HAYIR DEME ÇEŞİTLERİ
Kabul etmek istemediğiniz taleplerle karşılaştığınızda veya arkadaşlarınızın
baskısını hissettiğinizde “Hayır” diyebilmenin birçok yolu vardır. Birazdan bu yöntemlerin
üzerinden geçeceğiz ve sizler karşılaştığınız durumlarda en uygun yöntemin hangisi
olabileceğine karar verip o yöntemi uygulayabileceksiniz. Öncelikle temel yöntemden
bahsedelim.
Biri sizden bir şey rica ettiğinde:
Örnek: Bir arkadaşınız sizden borç para istiyor.
1. Kararınızı belirleyin ve eğer “Hayır” demek istiyorsanız: “Hayır, sana para
veremem” deyin.
2. Nedenini belirtin: “Ailem bana bilgisayar alacak, ama paramın bir kısmını ben
biriktirmeye çalışıyorum. O nedenle sana veremeyeceğim, üzgünüm.”
3. Anladığınızı belirtin: “Senin de zor durumda olduğunu anlıyorum” Bu yöntemde
karşınızdaki kişiyi anladığınızı gösteriyor ve “Hayır” deme nedenlerinizi açıklıyorsunuz.
Ancak karşınızdaki kişinin çok ısrarcı davrandığı durumlarda veya kendinize zarar verecek
bir şeyi yapmanız isteniyorsa, sadece “Hayır” deyip ortamdan uzaklaşabilir veya nedenlerinizi belirtmeden “Hayır” kelimesini tekrarlayabilir veya sizinle şimdi paylaşacağım diğer hayır deme yöntemlerini uygulamayı seçebilirsiniz. Bir örnek üzerinden bütün yöntemleri inceleyelim.
Bir arkadaşınız size sigara ikram ediyor ve içmeniz için ısrar ediyor.
1. Basit “Hayır”: “Hayır” veya “Hayır, teşekkürler”.
2. Olanı Söylemek: “Hayır, teşekkürler. Sigara kullanmıyorum.”
3. Konuyu Değiştirme: “Hayır, teşekkürler. Dünkü maçı izledin mi?”
4. “Hayır” Tekrarı-Bozuk Plak Tekniği: “Hayır, teşekkürler”, “Hayır, istemiyorum”, “Hayır”
5. Yürüyüp Gitmek: “Hayır” deyip ortamdan uzaklaşın.
6. Ortamdan Sakınmak: Sigara içme teklifinde bulunacak kişilerden ve ortamlardan uzak durmaya çalışın.
7. Mazeret Göstermek: “Hayır, acelem var, gitmek zorundayım.”
8. Atlatma: “Hayır, belki daha sonra.”
9. Görmezden Gelme: Onu iyi duymuyor, görmüyor gibi yapın.
OTURUM 8
Amaç:
1. Öğrenciler, önceki haftalarda yapılmış olan oturumların etkililiğini değerlendirir.
2. Grup üyeleri, kendi haklarında duydukları olumlu yorumlar sayesinde gruptan hoş anılarla ayrılır.
3. Öğrenciler, grubun sonlanacak olması gerçeğine kolayca alışır.
Materyal:
• Kağıt, kalem, zarflar, bir sandalye, FORM - 5
Etkinlik / Etkinlikler:
• Son Görüşlerim, Sevgi Yağmuru
Süreç:
1. Önceki oturumlar, öğrencilerin katkıları aracılığıyla özetlenerek genel bir değerlendirme yapılır.
2. “Son Görüşlerim” etkinliği yapılır.
3. “Son Görüşlerim” etkinliğinden sonra “Sevgi Yağmuru” etkinliğine geçilir.
4. Her iki etkinlik de tamamladıktan sonra Form – 5’te yer alan katılım belgesi tüm öğrencilere dağıtılır ve son oturum da sonlandırılır.
EK – 9
Son Görüşlerim
“Son Görüşlerim” etkinliği için her öğrenciye birer tane kağıt, kalem ve zarf verilir. Kağıtlara gerek en baştan en sona kadar bütün oturumlar hakkındaki düşüncelerini gerekse lider (psikolojik danışman) hakkındaki görüşlerini yazar ve bu kağıtları zarflara yerleştirir. Gönüllü öğrenciler, düşüncelerini grupla paylaşabilir.
EK – 10
Sevgi Yağmuru
“Sevgi Yağmuru” etkinliği için ortaya bir sandalye koyulur. Her bir grup üyesi, sırayla bu sandalyeye oturur. Diğer grup üyeleri, sandalyede oturan üye hakkındaki olumlu görüşlerini paylaşırlar. (Olumsuz görüşler ve kırıcı ifadeler yasaktır.) Tüm grup üyeleri birer kez sandalyeye oturduktan sonra grup üyelerine katılımlarından dolayı teşekkür edilerek etkinlik bitirilir.
FORM – 5
PSİKOEĞİTİM GRUBU KATILIM BELGESİ
……… ……tarihinde “Karar Verme Becerileri Rehberlik Etkinliği ” Grup Oturumuna
katılan …………………………………………………, yapılan çalışmayı başarıyla
bitirmiştir. Bundan sonraki hayatında ;
• karar verme adımlarını doğru bir biçimde uygulayacak,
• kendi karar verme tarzı / tarzları hakkında bir farkındalığa sahip olacak,
• yeni kararlar verirken kendi değerlerini göz önünde bulunduracak,
• daha az sıklıkta içtepisel kararlar verecek,
• karar verirken seçimlerin getirdiği olası risklerin farkında olacaktır.
Üyenin İmzası Liderin İmzası
…… / …… / 20…..
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Tuğçe SOYLU tarafından geliştirilmiştir.
İÇİNDEKİLER i
1. Karar Verme Becerileri 1
1.1. Karar Verme Süreci ve Basamakları 1
1.1.1. Karar Verme Sürecinde Bireyin Karar Verme Görevleri (Corney ve Wells). 2
1.1.2. Karar Verme Basamakları. 2
2. Karar Verme Kuramları 2
2.1. Sezgisel Karar Verme Kuramlar 2
2.2. Rasyonel Karar Verme Kuramları 3
2.3. Çok Kriterli Karar Verme Kuramı 3
3. Karar Verme Stilleri 3
4. Karar Vermeyi Etkileyen Değişkenler 4
4.1. Aile 4
4.2. Akran Baskısı 4
4.3. Bellek 4
4.4. Bilgi, Bilgiyi Kodlama 5
4.5. Duygular 5
4.6. Stres 6
5. Karar Verme Teorileri 6
5.1. Normatif, Rasyonel Karar Teorisi 6
5.1.1. Beklenen Kazanç Teorisi. 6
5.2. Betimsel Karar Teorileri 7
5.2.1. Olasılık Teorisi. 7
5.2.2. Pişmanlık Teorisi. 7
5.3. Hem Rasyonel Hem Betimsel Karar Teorileri 7
5.3.1. Çatışma Teorisi. 7
5.4. Gelişimsel Karar Teorisi 8
5.4.1. Öz Düzenleme Modeli. 8
6. Ergenler ve Etkili Karar Verme 8
6.1. Karar Vermede Ergenlerin Yaşadığı Zorluklar 9
6.2. Ergenlerde Karar Verme Becerisinin Yararları 10
KAYNAKÇA 11
KARAR VERME BECERİLERİNİ GELİŞTİRME AMAÇLI GRUP REHBERLİK PROGRAMI 12
Programın Amacı 12
Oturumların Amaçlarının Planlanması 12
Programın Uygulanacağı Grup (Hedef Grup) 13
Programı Kimlerin Uygulayacağı 13
Grubun Büyüklüğü 13
Grup Kuralları 13
Oturma Düzeni 13
OTURUM 1 14
EK – 1 15
FORM - 1 15
OTURUM 2 17
EK-2 20
OTURUM 3 22
EK-3 23
EK-4 24
OTURUM 4 25
EK-5 26
5. OTURUM 27
EK – 6 28
1. Karar Verme Becerileri
Doğan (2010)’a göre; karar verme genel olarak eldeki tüm bilgilerin dikkate alınarak var olan durumun kavranması, alternatif eylem biçimleri ile getirecekleri sonuçların gözden geçirilmesi ve uygun eylemin seçilerek uygulanması olarak tanımlanabilir.
Caroll’a (1980) göre karar verme, bireyin karar verilmesi gereken bir durumla karşısında ne zaman ve nasıl bir seçim yapacağını belirlediği bir etkinliktir.
Birey bu süreçte;
• Seçeneklerden birine yönelmektedir
• Durumu değerlendirmekte
• Kendine uygun bir yaklaşımda bulunmakta
Kuzgun (1993) karar vermeyi; bir ihtiyacı gidereceği düşünülen bir objeye götürecek birden fazla yol olduğu zaman, yaşanan sıkıntıyı giderici bir yöneliş olarak tanımlamaktadır.
Harris (1998), karar vermeyi alternatifler üzerindeki belirsizliği ve şüpheyi yeterli derecede azaltarak aralarından en uygununu seçmeyi içeren bir dizi işlem olarak tanımlamış ve karar vermede alternatiflerle ilgili bilgi toplamanın önemini vurgulamıştır
1.1. Karar Verme Süreci ve Basamakları
Kuzgun (2006) akılcı bir karar sürecinin şu aşamalardan geçtiğini belirtmiştir:
• Problemin hissedilmesi
• Problemin tanımlanması
• Seçeneklerin oluşturulması
• Seçenekler hakkında bilgi toplanması
• Toplanan bilgilerin, istekleri karşılama olasılığı açısından değerlendirilmesi
• Uygun seçeneğin belirlenmesi
• Planın uygulanmaya konması
• Sonucun değerlendirilmesi
Carney ve Wells (1995) ise, karar verme sürecini birbirleriyle ilişkili halka olarak düşünmüş ve bu süreç ile ilgili 7 halka tanımlamışlardır. Bu 7 evre aşağıdaki gibi özetlenmiştir
• Farkında olma
• Kendini değerlendirme
• Araştırma
• Bütünleştirme
• Sorumluluk
• Uygulama
• Yeniden değerlendirme
1.1.1. Karar verme sürecinde bireyin karar verme görevleri (Corney ve Wells).
• Doğru, güncel ve ayrıntılı bilgiler toplama
• Seçeneklerin bir listesini oluşturma. Bir karar için en az iki seçeneğin olmasına dikkat etme
• En ince farkları ve detayları görebilme, değerlendirme ve seçenekleri değerlendirme
• Seçenekleri eleyerek bire indirme
• Karar için gerekçeler geliştirme
• Kararı yeniden değerlendirme, gözden geçirme
1.1.2. Karar verme basamakları.
• Amacın belirlenmesi
• Seçeneklerin oluşturulması
• Seçeneklerle ilgili bilgi toplama
• Seçeneklerin avantajları ve dezavantajlarının belirlenmesi
• Planlama, gözden geçirme ve uygulama
2. Karar Verme Kuramları
Karar verme ve karar verme sürecini açıklamaya çalışan çeşitli kuramlar ve modelleri geliştirilmiştir.
2.1. Sezgisel Karar Verme Kuramlar
Karar vericinin herhangi bir kanıt ya da kriter olmadan daha çok sezgilere, tecrübelere ve duygulara dayalı olarak verildiği öne sürülmüştür.
2.2. Rasyonel Karar Verme Kuramları
Karar vermenin bilimsel analitik yöntemlere dayalı, yargıların eleştiriye açık bir sürecin izlenmesi gerektiğini savunan kuramdır.
2.3. Çok Kriterli Karar Verme Kuramı
İki veya daha çok kritere dayalı değerlendirme yaparak alternatifler arasında seçim yapması olarak tanımlanabilir.
Bu kuram; insanların çeşitli kaynaklardan gelen farklı bilgileri yeterli bir şekilde değerlendiremediği için geliştirilmiş ve seçenekleri etkileyen çok sayıda kriterin bulunduğu durumlarda en iyi kara verme yaklaşımlarından biri olarak kullanılmaya başlanmıştır.
3. Karar Verme Stilleri
Janis ve Mann (1977) bir kişinin karar verme basamaklarını uygulayarak karar vermesini, ihtiyatlı-seçicilik olarak tanımlamakta ve bunu bir karar verme stili olarak açıklamaktadır.
• Olumlu karar verme stili
• Olumsuz karar verme stili
Byrnes (2005) olumlu karar verme stiline sahip bireylerin özelliklerini de şu şekilde belirtmektedir.
• Eylemin çeşitli yönlerinin olası sonuçlarını göz önüne alır ve tam bilgiye sahiptir.
• Fiziksel sağlık, duygusal sağlık ve maddi gelire sahiptir
• Belirsizliği azaltmak, iyi tercihleri keşfetmek ve seçenekleri değerlendirme gücüne sahiptir.
• Karar verme durumlarında bilgilerini ve değerlerini harekete geçirir ve uygular.
Karar verme, daha önceleri öğretilemeyen beceriler olarak algılanmıştır. Dil gelişimi, zihinsel olgunlaşma ve sosyal iletişimde olduğu gibi yaş ilerledikçe ortaya çıktığı düşünülmüştür. Oysa yapılan çalışmalar karar verme becerisinin öğretilebileceğini göstermiştir.
4. Karar Vermeyi Etkileyen Değişkenler
4.1. Aile
Aile, ergenlik döneminde ergenin kararlara katılımını sağlamada ve yeterliğini geliştirmede önemli bir faktördür.
Ergenlik dönemi bireylerin aile kararlarına katıldığı en yoğun dönemdir (Grotevant ve Cooper, 1986; Steinberg ve Silverberg, 1986). Schvaneveldt ve Adams (1983), ergenlik döneminde bireyin bağımsız olarak karar vermesinde ailenin de etkisi olduğunu, ergenler ve aileleri arasındaki iletişimin olumlu olduğunda, ailelerin esnek oldukları durumlarda, ergenlerin kararlara katılım isteğinin arttığını belirtmektedirler. Ayrıca sürekli çatışma yaşayan ve aile bireylerinin birbirlerine bağlılıklarının az olduğu durumlarda ergenlerin aile kararlarına az katıldıklarını belirlemişlerdir. Sonuç olarak ergenin bağımsız karar verebilmesinde aile önemli bir faktördür.
Aile içinde karar vermeye cesaretlendirilen, karar verme konusunda çocuklarına model olan ailelerde yetişen çocuklar karar verme sürecinde bağımsız davranabilmektedir.
4.2. Akran Baskısı
Ergenlik döneminde ergenin bağımsız karar vermeye başladığı bir dönemde akran baskıları ergenin karar verme sürecini etkilemektedir (Mann, Harmoni ve Power, 1989). Ergenler özellikle kişisel alışkanlıklarda (giyinme, müzik vb…) akran grubunun etkisi altında kalmaktadır. Ama kariyer tercihi, hamilelik tercihi vb… gibi uzun vadeli sonuçlara sahip kararlarda anne ve babasının kararlarında daha güçlü etkiye sahip olduğu görülmektedir (Coleman, 1980; Poole, 1983; Rosen, 1980).
4.3. Bellek
Öncelikle kısa süreli belleğimizde yer alan hedeflerimizin davranışlarımızı yönlendirme eğilimi vardır. Çünkü her tür eylem kısa süreli bellekte gerçekleştirilmektedir (Anderson, 1995; Baddeley, 1990). Uzun süreli belleğimizde yer alan hedeflerimiz ise çevresel faktörler tarafından harekete geçirilmedikleri sürece davranışlarımızı kontrol edemezler.
Yeni hedefler ve zihni dağıtan diğer şeylerin, eski hedeflerin yerini alma eğiliminden dolayı yakın hedefler koymak (örneğin gelecek cumaya kadar 1 kilo vermek) uzak hedefler koymaktan (örneğin gelecek yıla kadar 15 kilo vermek) daha etkilidir (Schunk, 1991).
4.4. Bilgi, Bilgiyi kodlama
Doğru karar alan bireylerle yanlış karar alan bireyler arasındaki önemli bir fark, bu kişilerin bilgi birikimleri (ya da bilgiye ulaşabilme becerileri) arasındaki farklılıklardır. Çok az bilgi birikimi olan ya da yanlış bilgilere sahip kişiler, karar verme şekilleri kusursuz olsa da istedikleri hedefe ulaşamazlar.
Birey karar verme durumunda birkaç seçenekle karşı karşıya kaldığında ya zihinsel bir sunum yaratması ya da bunları kodlaması gerekir. Seçeneği kodlamanın bir yolu, onu olduğu gibi göstermektir. Bir diğer yol ise, bilgiyi bir şekilde düzenlemek ya da sentez yapmaktır. Karar verme durumunda birey kodlama süreçlerine dikkat etmezse, bunlar bireyin hedefine ulaşmasını engelleyebilir ya da en azından seçimlerle ilgili ciddi pişmanlıklara neden olabilir. Bu nedenle bilginin yalnızca bir kısmını kodlamak problem yaratır
4.5. Duygular
Duygular genel olarak karar veren kişi için dört problemin kaynağıdır (Byrnes, 1998).
Birinci olarak; duygular seçeneklerin belli boyutlarının öne çıkmasını sağlarken diğerlerinin geri çekilmesine neden olur. Yani karar durumunda kişi yaşadığı duygulardan dolayı seçeneklerin bazılarına dikkat eder ve diğer seçenekleri değerlendiremez. Bu durum da bireyin alternatifleri tam olarak denemeden karar almasına neden olur.
İkinci olarak; duygular değişken değer yargılarına sebep olabilir. Örneğin, karar veren kişi sakin olduğunda, bir sonucu kısmen önemli değerlendirebilir. Fakat kişi eğer sinirli, hırslı, kıskanç ya da buna benzer duygular içindeyse, aynı sonuç geçici olarak o kişinin gözüne normalde olduğundan daha önemli görünecektir.
Üçüncü problem ise; duyguların dikkati dağıtan bir işlevinin olmasıdır. Öfke, suçluluk ya da üzüntü gibi duygular insanın aklından kolay kolay çıkmayan duygulardır. Bu duygular kişinin hedeflerine ulaşmasını engeller. Bunun yanı sıra duygular kişinin, daha önemli hedeflerini takip etmek yerine, yeni bir duygusal karar almasına ve bunu takip etmesine neden olabilir.
Dördüncü probleme göre; duygular hafızada olan şeylerle o kadar ilgilidir ki, olumlu duygular olumlu davranışlarla; olumsuz duygular ise olumsuz davranışlarla ilişkilendirilir.
4.6. Stres
Stresin karar verme üstündeki en baskın etkisi, uyarılmışlık haline karşılık aşırı uyarılmışlık halinde olma durumudur.
Stresten kaynaklanan aşırı uyarılmışlık durumunda bütün seçenekler incelenmeden karar verildiği için en doğru seçenek gözden kaçırılabilir. Stres aynı zamanda bazı insanların karar vermesini etkileyen güçlü bir faktördür.
Stresin karar veren kişinin seçenekleri değerlendirme sürecine üç şekilde olumsuz etkisinin olabileceğini belirtmektedirler.
Bunlar:
1. Erken bitirme ya da bütün seçenekler değerlendirilmeden karar alma eğilimi,
2. Sistemli olmayan tarama ya da seçenekleri düzensiz bir şekilde değerlendirme eğilimi,
3. Zamansal daralma ya da her seçeneğe gerektiğinden daha az zaman ayırmadır.
Aşırı uyarılmış kişilerle bu duygu durumunda olmayan kişiler arasındaki temel farklar, strese neden olan faktörlerin bilişsel olarak nasıl değerlendirildiğinden (tehdit ya da küçük bir problem olarak algılamak) ve bunlarla başa çıkabilme mekanizmalarındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır (Lazarus, 1991).
5. Karar Verme Teorileri
5.1. Normatif, Rasyonel Karar Teorisi
5.1.1. Beklenen kazanç teorisi.
Beklenen kazanç teorisi bireyin karar vermesi gereken durumlarda, matematiksel işlemlerle gerçekleşme olasılığı en yüksek olan seçime yönelmesidir. Bir karar durumunda ortaya çıkabilecek sonuçların birey için yararlı olup olmayacağı ile ilgilidir. Bu teoride birey alternatiflerin olası sonuçlarının neler olabileceğini incelemekte ve kendine en fazla yarar getiren alternatife yönelmektedir (Akt. Larrick, 1993).
5.2. Betimsel Karar Teorileri
5.2.1. Olasılık teorisi.
Olasılık teorisi, tercihlerin problemin nasıl çerçevelendiğine bağlı olarak değişebileceğini belirtir. Birey bir karar problemi ile karşılaşır ve problemi zihninde düzenler. Problemi düzenledikten sonra, olasılıkları belirler ve kendi durumu ile ilişkilendirip buna bir değer verir. Belirlemiş olduğu olasılık değerlerini ve karar ağırlığını birleştirerek oluşacak durumun değerlendirmesini yapar. Bu durumda başka olasılıkların olup olmayacağı ile ilgili araştırmalar yapar ve tahmini bir sonuçla seçimini gerçekleştirir.
5.2.2. Pişmanlık teorisi.
Pişmanlık teorisi, beklenen kazanç (kullanılabilirlik) ve olasılık teorisinin varsaydığı gibi, insanların alternatif için bütün değere ulaşmada sonuçları ve olasılıkları kolayca birleştiremediğini, bunun sonucunda sevinç veya pişmanlık duygusunu yaşadıklarını belirtmektedir. Çünkü insanlar bu duyguları verdikleri kararlar nedeniyle yaşadıklarını bilirler. Bu duyguları karar vermeden önce göz önünde bulundururlar ve sonuçları bildikleri durumlarda, alternatifler karşısında ne kadar sevinç ve pişmanlık duygusu yaşama olasılıkları olduğunu (yaşayabileceklerini) hesaplarlar.
5.3. Hem Rasyonel, Hem Betimsel Karar Teorileri
5.3.1. Çatışma teorisi.
Çatışma teorisi, beş tip karar verme stilini ve bu stillerin stresle olan ilişkilerini açıklamaktadır.
Bu karar verme stilleri:
1. Çatışmasız bağlılık (Unconflicted adherence)
2. Çatışmasız değişim (Unconflicted change)
3. Savunucu kaçınma (Defensive avoidance)
4. Aşırı uyarılmışlık (Hypervigilance)
5. İhtiyatlı-seçiciliktir (Vigilance).
Çatışmasız bağlılık durumunda, birey için risk yoktur ve stres seviyesi düşüktür. Alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı yoktur. Çatışmasız değişimde de, stres seviyesi düşüktür. Ayrıca yeni durumda risk ve alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı yoktur. Savunucu kaçınmada birey için daha iyi bir çözüm yolu yoktur. Bu nedenle bireyde stres seviyesi genelde düşüktür. Ama bazen ne yapacağını bilememeden dolayı bu stres yükselebilir. Aşırı uyarılmışlıkta birey yeni bir çözüm yolu bulunabileceği konusunda iyimserdir. Fakat bunun için yeterli zamanının olmadığını düşünür ve zaman baskısını yaşar. Bu zaman baskısından dolayı stres ve alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı yüksektir. İhtiyatlı-seçicilikte ise birey yeni bir çözüm yolu için yeterli zamanının olduğunu düşünür. Stres orta seviyededir ve alternatif olarak ne yapacağını bilememenin kararsızlığı orta seviyededir. Yani birey alternatif olarak ne yapacağını belirleyebilecek koşullara sahiptir.
5.4. Gelişimsel Karar Teorisi
5.4.1. Öz Düzenleme Modeli.
Kişinin kontrolle ilgili inançlarının davranışları üstündeki etkisine ve Bandura’nın sosyal bilişsel teorisine dayanmaktadır.
Öz-düzenleme modeli, karar verme sürecinde çocuklarla yetişkinler ve yetişkinlerle ergenler arasındaki farklılıkları araştırmak için kullanılmaktadır.
Öz düzenleme modeline göre karar vermede başarılı bireyler seçenekleri değerlendirmede etkili stratejiler kullanmaktadırlar. Aslında bireylerin kullandıkları bu stratejiler hedeflerine ulaşmalarına yardım edecek seçenekleri bulma şanslarını da arttırmaktadır. Karar vermede başarılı olamayan bireyler ise hedeflerini tam olarak belirleyemeyen, seçeneklerini oluşturamayan ve değerlendirme yapamayan bireylerdir (Byrnes, 2005).
6. Ergenler ve Etkili Karar Verme
Ergenlik dönemi bireyin kimliğini kazandığı dönemdir. (Mann ,1989)
Ergen bağımsızlaşmakta ve kendi seçimlerini yapmayı istemektedir. (Havighurst, 1972)
Ergenlik, çocukluk ve erişkinlik arasında çeşitli fizyolojik, psikolojik ve sosyal değişikliklerin yaşandığı bir geçiş dönemidir. Ergenin düşüncelerinde, duygularında ve davranışlarında dengesizliklerin olduğu, fırtınalı ve stresli bir dönemdir.
Çocuklukta problemler yetişkinlere çözdürülürken, ergenlikte yetişkinlerden yardım istenmemektedir. Çünkü ergen için yetişkinler kendini anlamayacak kadar yaşlı görünmektedir (Temel & Aksoy, 2005).
Yapılan araştırmalar; bu dönemde ergenlerin daha çok, arkadaşlarla olan anlaşmazlıklar, gelecekte ne yapacakları, boş zamanları değerlendirmek için yeterli imkânlarının olamaması, okuldaki çalışmalara uymakta zorluk çekmesi gibi alanlarda problem yaşadıklarını belirlemiştir (Kulaksızoğlu, 2002).
Ergen bir yandan öfke, kaygı, korku gibi olumsuz duyguları yaşarken ve bu duygularla baş etmeye çalışırken bir yandan da toplum içerisinde kendisine bir yer edinmeye çalışmaktadır. Çünkü ergen belirsiz statüsünden ve henüz olgunlaşmamış kimliğinden dolayı sıklıkla kendisi, ailesi, öğretmenleri ve toplumun diğer üyeleri ile sürekli çatışma yaşamakta, birçok problemle karşı karşıya kalmaktadır (Yörükoğlu, 1989).
Birey çocuklukta herhangi bir problemle karşılaştığında yetişkinlerden yardım alırken, toplum içinde kendine yer edinmeye çalışan ergen problemlerin çözümünde yetişkinlerin müdahalesine set çekmektedir. Onun için kendi özel dünyasını oluşturmak, onun sınırlarını korumak çok önemlidir. Diğer yandan ergenin bu problemleri çözmedeki başarısı toplum içinde kendisini kanıtlaması ve kendisine yer sağlaması açısından oldukça önemlidir.
6.1. Karar Vermede Ergenlerin Yaşadığı Zorluklar
• Deneyim, bilgi eksikliği ve yaşamları ile ilgili kontrol eksikliği yaşayabilirler
• Eylemlerin sonuçlarını belirlerken kendi tecrübelerini, gerçek kanıtlara tercih edebilirler.
• Olumsuz sonuçların gerçekleşme olasılığını doğru bir şekilde tahmin edemeyebilirler.
• Bazı davranışları yanlış bir şekilde daha az riskli algılayabilirler ve kendi yeteneklerine çok fazla güvenirler.
• Birçok seçenek yerine sadece bir seçeneği görürler veya iki seçenek arasında kalabilirler.
• Duygularından etkilenerek karar verme basamaklarını kullanmayabilirler
• Yüksek stres, panik, umursamazlık sorumluluktan kaçma, sorumluluğunu başkalarına atma davranışı gösterebilirler.
• Akranlarının baskılarından etkilenebilirler.
6.2. Ergenlerde Karar Verme Becerisinin Yararları
• Sosyal Becerileri Ve Sosyal Farkındalığı Geliştirir.
• En Doğru Olanı Seçmesine Yardım Eder Ve Yaşam Doyumunu Arttırır.
• Mantıklı Kararlar Vermemizi Sağlar
• Sağlıklı Kimlik Gelişimi Sağlar
• Mutlu Bir Yaşam Sürdürmelerine Ve Topluma Uyum Sağlamayı Kolaylaştırır.
Taylor, Adelman Ve Kase-boyd’a Göre Ergenler
Günlük aktivitelerle ilgili kararlarını 12-13 yaşlarında,
Önemli yaşam olaylarıyla ilgili kararlarını 14-18 yaşlarında,
Sağlık durumlarıyla ilgili kararlarını 15-18 yaşlarında bağımsız verebilmektedirler. Buna göre ergenlerde bağımsız olarak karar verebilme yaşa bağlı olarak gelişmektedir.
15 yaş önemli kişisel kararların bağımsız olarak verilmeye başlandığı yaştır.
Araştırmacılar ve klinik tedavi uzmanları ergenlerin yaşadığı madde bağımlılığı, ergen hamileliği, suç, intihar, depresyon, okul başarısızlığı ve okuldan ayrılma gibi çeşitli problemlerin karar verme ve problem çözme becerilerindeki eksikliklerden kaynaklandığını göstermişlerdir
Kuzgun (2008) rehberlik hizmetlerinin birinci derecede işlevini bireylerin karar verme sorunlarına yardımcı olmak şeklinde belirtmiştir.
Günümüzde gelişimsel rehberlik anlayışının temel ilkelerinden birisi okullarımızda ergenlere karar verme becerilerini kazandırmaktır. Bu amaçla karar verme beceri eğitiminin geliştirilmesi, okullarımızda ergenlerin karar verme becerilerinin gelişimine destek olacaktır.
KAYNAKÇA
Çolakkadıoğlu, O. (2010). Çatışma Kuramına Dayalı Olarak Geliştirilen Karar Verme Beceri Eğitimi Grup uygulamalarının Ergenlerin Karar Verme Stillerine Etkisi. (Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.
Doğan, H. (2010). Kariyer Karar Verme Grup Rehberliği Programının 9. Sınıf Öğrencilerine Kariyer Karar Verme Güçlük Düzeylerine Etkisi. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Erkan, S. (2011). Örnek Grup Rehberliği Etkinlikleri. (9. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
Erkan, S., Kaya, A. (2012). Deneysel Olarak Sınanmış Grupla Psikolojik Danışma Ve Rehberlik Programları I. (3. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
Torun, S. (2007). Akran Baskısı Düzeyi Farklı Olan Lise Öğrencilerinin Karar Stratejilerinin İncelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
KARAR VERME BECERİLERİNİ GELİŞTİRME AMAÇLI GRUP REHBERLİK PROGRAMI
Programın Amacı
1- Karar verme adımlarını öğretilmesi
2- Kendi karar verme tarzlarını fark ettirilmesi
3- Öğrencilerin karar verme becerilerinin geliştirilmesi
Oturumların Amaçlarının Planlanması
1. OTURUM: Tanışma etkinliği
Amaç: Grup üyelerinin birbirleriyle tanışır, samimi bir ortam oluşturulur ve öğrencilerin ne tür durumlarda nasıl karar verdiklerini görür.
2. OTURUM: Karar Verme Aşamaları
Amaç: Grup üyeleri karar verme sürecinin aşamalarını kararlarında uygulayabilirler.
3. OTURUM: Karar verme basamakları ve içtepisel (olumsuz) ve mantıksal (olumlu) karar verme stratejileri
Amaç: Üyeler karar verme basamaklarını, stratejilerini ve arasındaki farkları kavrarlar.
4. OTURUM: Benim Amaçlarım
Amaç: Grup üyeleri karar verme durumlarında problemini tanımlayabilirler ve amaç belirleme becerilerini artırırlar.
5. OTURUM: Seçenekler
Amaç: Grup üyeleri karar verme durumunda amaca ulaşmak için farklı seçeneklerin olup olmadığını araştırır.
6. OTURUM: Bilgi Toplama
Amaç: Karar verme durumunda amaca ulaşmak için bilgi toplamanın önemini kavrarlar ve bu süreçte aktif rol alırlar.
7. OTURUM: Kararım Karar
Amaç: Grup üyeleri karar verirken yapacakları seçimlerin risklerini, faydalarını ve sonuçlarını göz önünde bulundurmaları gerektiğini kavrarlar.
8. OTURUM: Karar Verme
Amaç: Öğrenciler etkili karar verme becerileri geliştirirler.
9. OTURUM: Sonlandırma
Amaç: Öğrenciler gruptan genel bir değerlendirme yaparak olumlu duygular ile ayrılırlar.
Programın Uygulanacağı Grup (Hedef Grup)
Bu grup rehberlik programı lise düzeyindeki öğrenciler için hazırlanmıştır.
Programı Kimlerin Uygulayacağı
Bu grup rehberlik programı öncelikle okul psikolojik danışmanı tarafından uygulanabilir.
Grubun Büyüklüğü
Bu rehberlik programı 12-16 kişilik küçük gruplarla çalışıldığında grup üyeleri ile birebir iletişim artacağı için 16 kişiyi geçmeyen gruplarla çalışılması tavsiye edilir. Ancak okul koşullarının ayarlanamadığı gibi durumlarda daha kalabalık sınıf ya da gruplara uygulanabilir.
Grup Kuralları
1- Çok önemli bir sebep olmadıkça gruba devamlılık zorunludur.
2- Grupta söz alarak konuşulmalıdır.
3- Gruptaki özel konuşmalar grup dışına taşınmamalıdır.
4- Katılımcılar etkinliklere katılmalıdır.
5- Grup üyeleri birbirlerine karşı saygılı olmalıdır.
Oturma Düzeni
Grup çalışmalarında “U” düzeninde oturma, katılımcıların ve grup liderinin birbirlerini görmelerini sağlayacağı için önerilmektedir.
OTURUM 1
Amaç:
1. Grup üyeleri birbirleriyle tanışır ve oturumlarda kendilerini kolaylıkla ifade edebilir.
2. Grup oturumlarında uygulanacak kurallar belirlenir ve kurallara uyma konusunda ortak bir anlayış geliştirilir.
3. Katılımcılar grup sürecinin amaçlarını kavrarlar.
4. Kendini daha iyi tanımaları sağlanarak ne tür durumlarda, nasıl karar verdiğini fark ettirilir.
Materyal:
• Kararlar Üzerinde Etkili misiniz? Formu (Form-1)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Tanışma Etkinliği”
Süreç:
1. Grup lideri kendini tanıtır ve öğrencileri çember biçiminde oturtur.
2. Tanışma etkinliği yapılır. (Ek – 1)
3. Öğrencilere genel olarak oturumun amaçları sıralanır.
4. Ortak kurallar oluşturulur ve kurallar konusunda net bir karara varılır.
5. Her bir öğrencinin gelecekle ilgili belirledikleri bir kararlarının olup olmadığını, eğer belirlediyse bunun ne olduğu sorulur.
6. Etkili ve doğru karar verebilmesi için ne istediğini bilme ve kendini tanımanın önemini vurgulanarak öğrencilere “Kararlarınız Ne Kadar Sizin?” (Form-1) dağıtılır.
7. Öğrencileri motive edici yönde olumlu sözler söylenerek gruba katıldıkları için teşekkür edilir.
8. Bu oturumda yapılacak oturumlar özetlenir. Öğrenciler dağılmadan önce soruları olup olmadığı sorulur ve bir sonraki oturumun konusu belirtilir.
9. Kuralları hatırlatıp tanışma oturum sonlandırılır.
EK – 1
Tanışma Etkinliği
1. Sırayla her öğrenciden ismi ve baş harfiyle başlayan bir nesne söylemesi istenir.
2. Sıradaki öğrencinin kendinden önceki arkadaşının ismi ve nesnesini söyledikten sonra kendi ismi ve baş harfiyle başlayan nesneyi söylemesi istenir.
3. Gruptaki bütün öğrenciler bunu tekrarladıktan sonra tanışma etkinliği sonlandırılır.
FORM - 1
Kararlarınız Ne Kadar Sizin?
Yaşınız ilerledikçe karar vermemiz gereken durumlarla daha sık karşılaşırız. Karşılaştığımız bu durumların bazılarında karar tamamen bize ait olurken bazılarında ise sadece fikrimizi belirterek karar üzerinde etkili olabiliriz.
Aşağıda her gün karşılaşabileceğimiz türden çeşitli durumlar listelenmiştir. Bu durumlar için verilen kararlarda siz ne oranda etkili olabilirsiniz? Nedenini açıklayınız.
1. İleride sahip olacağım meslek konusunda …………………………………………… ………………………………………………………………………………………………….
Nedeni:………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………… ………………….
2. Ailemize yeni bir arabanın alınması konusunda ……………………………………… …….……………………………………………………………………………………………
Nedeni:………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………… ………………….
3. Eve giriş çıkış saatlerim konusunda ……………………………..………………….… ………………………………………………………………………...…………………………
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
4. Arkadaş seçimlerim konusunda ……………………………..………………….……... ………………………………………………………………………...…………………………
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
4.Okuyacağım kitapları seçme konusunda ……………………………..……………..… ………………………………………………………………………...…………………………
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
5. Paramı nasıl harcayacağıma karar verme konusunda ………………………………... ………………………………………………………………………………………………….
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
6.Ders çalışma saatlerim konusunda ………………………………………………..…… …………………………………………………………………………………………………..
Nedeni:…………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………… ……………………
Bu form psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 2
Amaç:
Öğrenciler karar verme durumunda karar verme basamaklarını öğrenir ve etkili bir biçimde uygulayabilirler.
Materyal:
• Bilgisayar
• Projeksiyon makinesi
• “Karar ağacı” formu (EK-2)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Karar Ağacı”
Süreç:
1. Karar verme basamakları ile ilgili tartışma başlatılır.
2. Üyeler yaşantılarını paylaştıktan sonra, lider tarafından toparlayıcı bir özet yapılır ve karar verme basamakları bütün şeklinde açıklanır:
“Dikkatli bir karar verme 5 aşama içerir. Bunlar:
1. Amaçlar (Hedefler), (Neye ulaşmak istiyorum?),
2. Seçenekler, (Ulaşacağım şeye kaç farklı yoldan gidebilirim?),
3. Bilgi Toplama, (Bu yollar hakkında nasıl bilgi sahibi olabilirim? (Bilmem gereken şeyler neler?),
4. Seçeneklerin Etkileri, (Bu yollar benim amacıma ulaşmama ne kadar yardımcı olacak?),
5. Planlama, gözden geçirme ve uygulamadır. (Seçtiğim yolda nasıl ilerleyeceğim, Son zamanda yeni bir bilgi oluştu mu? ).
3. Karar verme basamaklarının bir örnek ile açıklanması:
Karar verme basamaklarının örnekle açıklanacağı belirtilir ve açıklama yapılır:
“Şimdi sizlerle karar verme basamaklarının uygulandığı bir örnek durum ele alacağız. Bu örnekte üniversitede okuyacağı bölüme karar vermek konusunda, öğrendiğimiz karar verme basamaklarını uygulayacağız.”
Karar Durumu: üniversitede okumak istediğim bölüme karar veriyorum.
Amaçlar: Bu kararda sizin için önemli olan nedir?
• İlgi ve yeteneklerim doğrultusunda bir bölüm seçerek ileride kendimi ifade edebileceğim mutlu olabileceğim bir mesleğe yerleşmek.
Seçenekler: Bu problemi veya fırsatı ele almada sahip olduğun seçenekler nelerdir?
• Hukuk fakültesinde okursam sosyal statüm ileride daha yüksek olur.
• Psikolojiyle ilgili bir bölümü okumak hep hayalimdi.
Bilgi Toplama: Seçeneklerle ilgili nasıl bilgi toplarım?
• Ailem hukuk fakültesinde okumamı çok istiyor.
• Sınıf arkadaşlarım genelde hep hukuk istiyor.
• filmlerdeki terapistlerin, danışma yaptığı sahnelerde heyecanlanıyorum.
• insanları anlamak en büyük gayretimdir.
• Başkalarını dinlemekten keyif alırım, iyi bir dinleyiciyimdir.
• Hukuk ve psikolojik danışmanlık hakkında okul psikolojik danışmanından bilgi alabilirim.
• Bu mesleklerde çalışan kişilerden bilgi alabilirim.
• Okul kütüphanesinden ve internetten bu mesleklerle ilgili bilgi toplayabilirim.
• İlimizde bulunan üniversiteyi ziyaret ederek girmek istediğim bölümler hakkında bilgi toplayabilirim.
• İlgi ve yeteneklerim konusunda okul psikolojik danışmanı ile görüşebilirim ve ölçme araçlarını doldurarak ilgi ve yeteneklerim konusunda bilgi sahibi olabilirim.
Etkiler: Her seçeneğin etkileri (avantaj ve dezavantajları) nelerdir?
İyi Etkiler (+) Kötü Etkiler (-)
Seçenek 1
Hukuk fakültesine yerleşmem durumunda;
- Ailem mutlu olur. (+)
- toplumun saygı duyduğu bir tanınmış bir mesleğim olur. (+)
- Mesleğimi severek yapamayabilirim. (-)
- Fakültede okurken çok zorlanabilirim.(-)
- Bana uygun olmadığını anlarsam bu alanda başka seçebileceğim meslek yok. (-)
Toplam (+)=2 Toplam (-) =-3
Toplam= -1
Seçenek 2
Psikolojik danışmanlık lisans bölümüne yerleşmem durumunda;
- İstediğim bir meslekte çalışırım. (+)
- İnsanlarla iletişim halinde olduğum bir meslekte olduğum için işime her gün keyifle giderim.(+)
- Kendimi geliştirebilirim. (+)
- Severek okuyacağım için üniversitede fazla zorlanmam. (+)
- Ailem üzülebilir. (-)
- Bitirdiğimde hemen iş bulamayabilir ya da atanamayabilirim. (-)
Toplam (+) =4 Toplam (-) =2
Toplam= 2
En iyi seçeneğim: Psikolojik danışmanlık ve rehberlik bölümüne yerleşmek.
Planlama: Olası problemlere hazırlıklı olabilmek için yakın olduğunuz kararı detaylı bir şekilde planlayın.
“ Psikolojik danışmanlık okuduğum takdirde çalışabileceğim pek çok alan var ve devlet memuru olmak istemezsem özelde çalışabilirim, pek çok sertifikayla kendimi geliştirebilirim, bu konuda akademik alanda çalışmak istersem severek yüksek lisans yapabilirim.”
Gözden geçirme: Durum hakkında varsa yeni bilgileri değerlendirmektir. Bu karar durumunda karar verici kararı uygulamaya geçmeden önce tekrar okul rehber öğretmeninden alan seçimi ile ilgili yeni bilgiler olup olmadığını araştırır. Ayrıca bu konuda güncel yayınları takip eder. Eğer oluşan yeni bir bilgi yoksa uygulamaya geçer.
Uygulama: Bu basamakta almış olduğu kararı eyleme geçirir.
“Açıklanan örnek durumla ile ilgili varsa üyelerin paylaşmak istedikleri üzerinde durulur. Lider üyelerin paylaşımların genel bir değerlendirmesini yapar.”
4. Karar verme basamakları ve nasıl uygulanacağı öğrencilere aktarıldıktan sonra karar verirken olasılıkları düşünebilmeleri, o olasılıkların sonuçlarını öngörebilmeleri ve o sonuçlardan sonra nasıl hissedeceklerini ve neler kazanacaklarını anlamlandırabilmeleri amacıyla “karar ağacı” etkinliği yapılacaktır. Bu etkinlikle öncelikli amaç, öğrencilerin ihtimaller ve sonuçları üzerine düşünmenin önemini kavratmadır. Öğrencilere EK-2 formu dağıtılır ve karar verme durumları için etkili bir perspektif kazandırılır.
EK-2
Karar Ağacı Etkinliği
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 3
Amaç: Öğrenciler karar verme becerilerini geliştirmelerine yönelik karar verme basamaklarını etkin uygulayabilirler.
Materyal:
• Karar verme basamaklarını, sırasıyla gösteren ilgili görsel (EK-3)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Şu mu, bu mu?”
Süreç:
1. Görseli tahtaya asılır ( Hazırlanmamışsa tahtaya yazılabilir).
2. Karar vermenin anlamı ve insan hayatındaki önemi ile ilgili bilgi verilir.
3. Görselde yer alan her basamağı örneklerle kısaca açıklanır.
4. Aşağıdaki benzer soruları sınıfa yönelterek grup etkileşimini başlatılır.
• Daha önce yanlış kararlar verdiniz mi? Niçin?
• Bu yöntem sizce faydalı mıdır? Daha önce karar verirken bu yöntemi kullanıyor muydunuz? Bundan sonra kullanmayı düşünüyor musunuz?
5. Etkileşim sorularından sonra öğrencilere yakın zamanda almak istedikleri bir karar olup olmadığı ve varsa bu kararın ne olduğu sorulur.
6. Ardından gönüllü öğrencilerin (şayet gönüllü öğrenci yoksa danışan kendi kararlarından bir örnekle devam edebilir) karar vermelerini kolaylaştırmak ve adımları uygulamalı gösterebilmek için psikodrama tekniği kullanılarak öğrenciler aktifleştirilir.
7. Öğrencilerin katılımı sağlanarak psikodrama yoluyla “şu mu, bu mu etkinliği” yapılır.
8. Oturum özetlenir ve gelecek haftaya atıf yapılarak sonlandırılır.
EK-3
KARAR VERME BASAMAKLARI
EK-4
Şu Mu Bu Mu Etkinliği
Gönüllü öğrencinin (protogonist) bir karar alması durumunda, ihtimaller ve ihtimallerin sonucu diğer öğrencilerin katılımı ile yardımcı roller (egolar) paylaştırılır. Psikodramanın oyun aşaması böylece başlar. Bu aşamada psikodramanın oynama ve atık gerçeklik tekniklerinin kullanılması, karar verme durumunun canlandırıldığı bu durumda daha uygun olacaktır. Oyun bittikten sonra ise psikodramanın son temel aşaması olan grup görüşmesi yapılır. Yani; sahnelenen oyunun bitiminde grup üyelerinin özdeşim geri bildiriminde ve yardımcı egoların rol geri bildiriminde bulunurlar. Son olarak psikolojik danışman sürece ilişkin geri bildirim ve süreç analizi yapar.
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 4
Amaç:
1. Öğrenciler karar verme stratejileri hakkında bilgi sahibi olurlar.
2. İçtepisel (olumsuz) ve mantıksal(olumlu) karar verme kavramı hakkında bir görüş geliştirir ve arasındaki farkı söyleyebilirler.
Materyal:
• İçtepisel ve mantıklı düşünen bireylerin özelliklerinin küçük kağıtlara yazılıp atıldığı “özellikler kutusu”.
• Tahta ve tahta kalemi.
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Kim söylesin?”
Süreç:
1. Öğrencilere geçen oturumda yapılanlardan neler hatırladıkları sorulur ve kısa bir özet yapılır.
2. Bu oturumun amaçları sıralanır.
3. Karar verme durumunda öğrencilerin neler yaptıkları ve nasıl hissettikleri sorulur.
4. Öğrencilerle konuşulduktan sonra karar stratejilerinden mantıklı ve içtepisel (olumsuz) karar verme kavramları üzerinde konuşulur.
5. “Kim söylesin?” etkinliği yapılır.
6. Günlük yaşamda grup üyelerinin bu stratejilerden hangisini ağırlıklı olarak kullandığı stratejiler üzerinde durulur.
7. Oturum öğrenciler ile birlikte özetlenir.
8. Soru olup olmadığı sorularak oturum sonlandırılır
EK-5
“Kim söylesin?” Etkinliği
İçtepisel karar veren bireylerin ortak özellikleri ve mantıklı karar veren bireylerin ortak özellikleri tek tek küçük kağıtlara yazılmıştır ve bir kutuya atılmıştır. Her öğrencinin bir kağıt çekmesi istenir. Her özelliğin yanında numaraların olduğu kağıtları öğrencilerin okuyup numaralarını akıllarında tutması istenir. Psikolojik danışman bir numara söyleyerek etkinliği başlatır ve söylediği numaralı özelliği çeken öğrenci sesli bir şekilde onu okur. Ardından her okunan özellik için “ sizler bunu yapar mısınız? Hangi durumlarda yaparsınız? Sizce bunu yapmak sağlıklı karar alabilmek için etkili midir? Mantıklı karar alan bireyler bunu uygular mı?” etkileşim soruları sorulur. Ardından özelliği okuyan öğrencinin 1’ den 14’ e kadar olan olan ve söylenmemiş bir numara söylemesi istenir. Bu sayede öğrencilerin aktif olduğu bir ortamda, öğrencilerin tartışarak bu özellikleri kavramaları sağlanır.
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Eda METİN tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 5
Amaç:
1. Verdiği kararları etkili karar verme basamakları açısından değerlendirir.
2. İçtepisel kararlar vermeyi en aza indirir.
Materyal:
• Yazı tahtası, tahta kalemi
Etkinlik / Etkinlikler:
• “İçtepisel Karara Hayır”
Süreç:
1. Öğrencilere ”Hayatımızda pek çok seçenekle karşı karşıya kalıp farkında olarak veya olmayarak pek çok kez karar vermek zorunda kalabiliriz. Verdiğimiz kararlar hayatınızın akışını olumlu veya olumsuz yönde de etkileyebilir. Karar verirken “ya o, ya da bu” şeklinde düşünmek yerine karar vermede sırasıyla yapılması gerekenleri uygulamanız ve seçenekler üzerinde iyice düşünmeniz daha uygun olacaktır” şeklinde bir açıklama yapılarak “İçtepisel Karara Hayır” etkinliği başlatılır.
2. Daha sonra öğrencilere aşağıdaki sorulara benzer etkileşim soruları sorulur ve bir tartışma ortamı yaratılır:
• Şimdiye kadar verdiğiniz en önemli karar nedir?
• Sizce şimdiye kadar verdiğiniz en yanlış karar nedir?
3. Öğrencilere “Bugünkü oturum sırasında neler hissettiniz?” sorusu sorulur. Cevaplar dinlendikten sonra oturumun özeti yapılarak oturuma son verilir.
EK – 6
İçtepisel Karara Hayır
Karar verme biçimleri tahtaya yazılır ve haklarında kısaca açıklama yapılır. Daha sonra öğrencilere aşağıdaki sorular sorulur ve bir tartışma ortamı yaratılır:
• Şimdiye kadar verdiğiniz en önemli karar nedir?
• Sizce şimdiye kadar verdiğiniz en yanlış karar nedir?
• Şu ana kadar hiç düşünmeksizin, ani kararlar verdiğiniz oldu mu?
Öğrencilerin cevapları dinlendikten sonra seçenekler üzerinde iyice düşünmeden karar vermenin, riskler üzerinde durmadan karar almanın getirebileceği olumsuzluklar vurgulanır. Öğrencilere karar verirken karar verme stratejilerinin yanı sıra karar verme basamaklarının da önemli olduğu, basamakların stratejiler ile yakından ilişkili olduğu vurgulanır ve karar verme basamakları tahtaya yazılır. Gönüllü öğrencilerden aldıkları ve karar verme basamaklarına göre değerlendirdikleri kararlarını sınıfla paylaşmaları istenerek etkinlik sonlandırılır.
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Tuğçe SOYLU tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 6
Amaç:
• Öğrenciler, etkili karar verme unsurlarını günlük hayatlarında verdikleri kararlarında kullanır.
Materyal:
• Kalem, kağıt, FORM -2, yazı tahtası, tahta kalemi
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Kararlarım ve Hayatım”
Süreç:
1. Öğrencilerden son bir hafta içinde aldıkları kararları ve bu kararları neye göre aldıklarını boş bir kâğıda yazmaları istenir.
2. Sonrasında karar verme ögeleri(karar ortamı, bilgi miktarı, karar akıntıları) kısaca tahtaya yazılarak açıklanır.
3. “Kararlarım ve Hayatım” etkinliği yapılır.
4. “Kararlarım ve Hayatım” etkinliğinden sonra, “Bu oturumda edindiğiniz bilgiler çerçevesinde, bundan sonraki kararlarınızda ne gibi değişiklikler yapabilirsiniz?” sorusu öğrencilere sorulur. Tüm cevaplar dinlendikten sonra, oturum sonlandırılır.
EK – 7
Kararlarım ve Hayatım
Öğrencilere karar verme unsurlarını hayatlarının her aşamasında dikkate almalarının gerekliliği vurgulanır, sonrasında da Form – 2 öğrencilere dağıtılır. Burada yer alan hikayeyi dikkatle okumaları ve karar verme unsurlarını çağrıştıran kavramların (veya ifadelerin) altlarını çizmeleri istenir. Hikaye okunduktan sonra öğrencilere “Sizce bu hikayede hangi ögeler vurgulanmıştır?” sorusu sorulur. Cevaplar dinlendikten sonra erkenden, az bilgi kullanarak ve karar akıntılarına kapılarak karar vermenin getirdiği olumsuz düşünceler / sonuçlar vurgulanarak etkinlik sonlandırılır.
FORM – 2
Köyde yaşlı bir adam varmış. Çok fakirmiş. Ama kral bile onu kıskanırmış. Öyle dillere destan bir atı varmış ki… Kral, at için ihtiyar adama neredeyse hazinesinin tamamını teklif etmiş; ama yaşlı adam satmaya yanaşmamış. “Bu at, bir at değil benim için. Bir dost. İnsan dostunu satar mı?” diyormuş. Bir sabah uyanmışlar ve atı görememişler. Köylüler yaşlı adamın başına toplanmış ve “Seni ihtiyar bunak. Bu atı sana bırakmayacakları, çalacakları belliydi. Krala satsaydın ömrünün sonuna kadar beyler gibi yaşardın. Şimdi ne paran var ne de atın” demişler. İhtiyar, “Karar vermek için acele etmeyin” demiş. “Sadece atın kayıp olduğunu söyleyin. Çünkü gerçek bu. Ondan ötesi sizin yorumunuz ve verdiğiniz bir karar. Atımın kaybolması bir talihsizlik mi, bir şans mı, bunu bilmiyoruz. Çünkü bu olay henüz bir başlangıç. Arkasının nasıl geleceğini kimse bilemez” demiş. Köylüler ihtiyara kahkahalarla gülmüşler. Aradan on beş gün bile geçmeden at, bir gece aniden eve dönmüş. Meğer çalınmamış, dağlara gitmiş kendi kendine. Dönerken de vadideki on iki vahşi atı beraberinde getirmiş. Köylüler ihtiyar adamın etrafına toplanıp özür dilemişler. “Babalık, haklı çıktın. Atının kaybolması bir talihsizlik değil, bir devlet kuşu oldu senin için. Şimdi bir at sürün var” demişler. “Karar vermek için acele ediyorsunuz” demiş ihtiyar. “Sadece atın geri döndüğünü söyleyin. Bilinen gerçek sadece bu. Ondan ötesinin ne getireceğini henüz bilmiyoruz. Bu daha başlangıç. Birinci cümlenin ilk kelimesini okur okumaz kitap hakkında nasıl fikir yürütebilirsiniz?”
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Tuğçe SOYLU tarafından geliştirilmiştir.
OTURUM 7
Amaç:
1. Grup üyeleri “Hayır” diyebilme türleri hakkında bilgi sahibi olur.
2. Grup üyeleri “Hayır” diyebilmenin getireceği kazançlar hakkında farkındalık kazanır.
3. Grup üyeleri günlük olarak kullanılabilecek “Hayır” deme yollarını öğrenir.
Materyal:
• Yazı tahtası, tahta kalemi, kağıt, kalem, karton, renkli kağıtlar ve FORM – 3, FORM – 4 (Form – 4, psikolojik danışmana bilgi amacıyla verilmiştir.)
Etkinlik / Etkinlikler:
• “Hayır” Diyorum
Süreç:
1. Öğrencilere Form-2 (Evet / Hayır formu) dağıtılır ve 15 dakikalık bir süre verilerek bu formu doldurmaları istenir.
2. Öğrencilere, formda yer alan durumlarla karşılaştıklarında “Evet” ya da “Hayır” demeleri halinde hangi sonuçlarla karşılaşabileceklerini düşünmeleri ve düşüncelerini ilgili sütunlara yazmaları söylenir.
3. Öğrencilerin cevapları tahtaya yazılır ve cevaplardaki ortak yönler tespit edilir.
4. Bu işlem bittikten sonra “Hayır Diyorum” etkinliği yapılır.
5. Etkinlik sonrasında da bir sonraki oturumun son oturum olacağı ve son oturumda neler yapılacağı hakkında bilgi verilerek oturum sonlandırılır.
EK – 8
“Hayır” Diyorum
Öğrencilere “Günlük hayatınızda hangi şekillerde hayır diyorsunuz?” ve “Günlük hayatınızda hayır diyebiliyor musunuz?” soruları sorulur ve “Hayır Diyorum” etkinliği başlatılır. Öğrencilerin cevapları dinlendikten sonra “Hayır” deme çeşitlerinin neler olabileceği öğrencilerle birlikte, bir kartonun üzerine renkli kağıtlara yazılarak yapıştırılır. (Eksiklikler olursa psikolojik danışman, bunları Form – 4’ten yararlanarak doldurur.) Bilgi paylaşımının ardından öğrencilere “Hayır demek bize neler kazandırabilir?” ve “En çok hangi durumlarda hayır demekte zorlanıyorsunuz?” soruları sorulur ve cevaplar tahtaya yazılır. Tahtaya yazılan cevaplar ortak yönleri bulunup karşılaştırıldıktan sonra etkinlik sonlandırılır.
FORM – 2 (EVET-HAYIR FORMU)
Aşağıda çeşitli zamanlarda karşılaşabileceğiniz 5 durum yer almaktadır. Her durumu okuyunuz ve durumların yanında yer alan sütunlara ilgili durum karşısında evet derseniz ne olacağını ve hayır derseniz ne olacağını yazınız. Son kutucuk ise sizlerin “hayır” demekte zorlandığınız bir durumu ifade etmeniz için boş bırakılmıştır. Boş kutucuğa “hayır” demekte zorlandığınız günlük hayatınızdan bir durumu yazınız ve sonuçlarını değerlendiriniz.
Durumlar Evet dersem ne olur? Hayır dersem ne olur?
Arkadaşım bugün okuldan kaçıp gezelim diyor.
Arkadaş grubum içerisinde, bir kişiye zorbalık yapmam yönünde baskı görüyorum.
Arkadaşımla ödev yapmak için buluştuk; fakat arkadaşım “Ödevi boşver” diyor.
Arkadaşım beni okul çıkışında katılacağı bir kavgaya çağırdı.
Arkadaş grubum, ailelerinin izni olmaksızın, geç saatlere kadar dışarıda kalacak. Benim de onlara katılmam konusunda ısrarcılar.
FORM – 4
HAYIR DEME ÇEŞİTLERİ
Kabul etmek istemediğiniz taleplerle karşılaştığınızda veya arkadaşlarınızın
baskısını hissettiğinizde “Hayır” diyebilmenin birçok yolu vardır. Birazdan bu yöntemlerin
üzerinden geçeceğiz ve sizler karşılaştığınız durumlarda en uygun yöntemin hangisi
olabileceğine karar verip o yöntemi uygulayabileceksiniz. Öncelikle temel yöntemden
bahsedelim.
Biri sizden bir şey rica ettiğinde:
Örnek: Bir arkadaşınız sizden borç para istiyor.
1. Kararınızı belirleyin ve eğer “Hayır” demek istiyorsanız: “Hayır, sana para
veremem” deyin.
2. Nedenini belirtin: “Ailem bana bilgisayar alacak, ama paramın bir kısmını ben
biriktirmeye çalışıyorum. O nedenle sana veremeyeceğim, üzgünüm.”
3. Anladığınızı belirtin: “Senin de zor durumda olduğunu anlıyorum” Bu yöntemde
karşınızdaki kişiyi anladığınızı gösteriyor ve “Hayır” deme nedenlerinizi açıklıyorsunuz.
Ancak karşınızdaki kişinin çok ısrarcı davrandığı durumlarda veya kendinize zarar verecek
bir şeyi yapmanız isteniyorsa, sadece “Hayır” deyip ortamdan uzaklaşabilir veya nedenlerinizi belirtmeden “Hayır” kelimesini tekrarlayabilir veya sizinle şimdi paylaşacağım diğer hayır deme yöntemlerini uygulamayı seçebilirsiniz. Bir örnek üzerinden bütün yöntemleri inceleyelim.
Bir arkadaşınız size sigara ikram ediyor ve içmeniz için ısrar ediyor.
1. Basit “Hayır”: “Hayır” veya “Hayır, teşekkürler”.
2. Olanı Söylemek: “Hayır, teşekkürler. Sigara kullanmıyorum.”
3. Konuyu Değiştirme: “Hayır, teşekkürler. Dünkü maçı izledin mi?”
4. “Hayır” Tekrarı-Bozuk Plak Tekniği: “Hayır, teşekkürler”, “Hayır, istemiyorum”, “Hayır”
5. Yürüyüp Gitmek: “Hayır” deyip ortamdan uzaklaşın.
6. Ortamdan Sakınmak: Sigara içme teklifinde bulunacak kişilerden ve ortamlardan uzak durmaya çalışın.
7. Mazeret Göstermek: “Hayır, acelem var, gitmek zorundayım.”
8. Atlatma: “Hayır, belki daha sonra.”
9. Görmezden Gelme: Onu iyi duymuyor, görmüyor gibi yapın.
OTURUM 8
Amaç:
1. Öğrenciler, önceki haftalarda yapılmış olan oturumların etkililiğini değerlendirir.
2. Grup üyeleri, kendi haklarında duydukları olumlu yorumlar sayesinde gruptan hoş anılarla ayrılır.
3. Öğrenciler, grubun sonlanacak olması gerçeğine kolayca alışır.
Materyal:
• Kağıt, kalem, zarflar, bir sandalye, FORM - 5
Etkinlik / Etkinlikler:
• Son Görüşlerim, Sevgi Yağmuru
Süreç:
1. Önceki oturumlar, öğrencilerin katkıları aracılığıyla özetlenerek genel bir değerlendirme yapılır.
2. “Son Görüşlerim” etkinliği yapılır.
3. “Son Görüşlerim” etkinliğinden sonra “Sevgi Yağmuru” etkinliğine geçilir.
4. Her iki etkinlik de tamamladıktan sonra Form – 5’te yer alan katılım belgesi tüm öğrencilere dağıtılır ve son oturum da sonlandırılır.
EK – 9
Son Görüşlerim
“Son Görüşlerim” etkinliği için her öğrenciye birer tane kağıt, kalem ve zarf verilir. Kağıtlara gerek en baştan en sona kadar bütün oturumlar hakkındaki düşüncelerini gerekse lider (psikolojik danışman) hakkındaki görüşlerini yazar ve bu kağıtları zarflara yerleştirir. Gönüllü öğrenciler, düşüncelerini grupla paylaşabilir.
EK – 10
Sevgi Yağmuru
“Sevgi Yağmuru” etkinliği için ortaya bir sandalye koyulur. Her bir grup üyesi, sırayla bu sandalyeye oturur. Diğer grup üyeleri, sandalyede oturan üye hakkındaki olumlu görüşlerini paylaşırlar. (Olumsuz görüşler ve kırıcı ifadeler yasaktır.) Tüm grup üyeleri birer kez sandalyeye oturduktan sonra grup üyelerine katılımlarından dolayı teşekkür edilerek etkinlik bitirilir.
FORM – 5
PSİKOEĞİTİM GRUBU KATILIM BELGESİ
……… ……tarihinde “Karar Verme Becerileri Rehberlik Etkinliği ” Grup Oturumuna
katılan …………………………………………………, yapılan çalışmayı başarıyla
bitirmiştir. Bundan sonraki hayatında ;
• karar verme adımlarını doğru bir biçimde uygulayacak,
• kendi karar verme tarzı / tarzları hakkında bir farkındalığa sahip olacak,
• yeni kararlar verirken kendi değerlerini göz önünde bulunduracak,
• daha az sıklıkta içtepisel kararlar verecek,
• karar verirken seçimlerin getirdiği olası risklerin farkında olacaktır.
Üyenin İmzası Liderin İmzası
…… / …… / 20…..
Bu etkinlik psikolojik danışman adayı Tuğçe SOYLU tarafından geliştirilmiştir.
Beğenin 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
