Bağımlılık, zararlı sonuçları olan, kontrol edilemeyen, insanların özgürlük arzularını sınırlandıran herhangi bir zorunluluk haline gelmiş ve alışılmış davranışlar olarak tanımlanabilir. (May,1988) Bir diğer ifadeyle, bağımlılık problematik ve yıkıcı örüntülere sebebiyet veren maddenin varlığına vücudun uyum sağlayamamasıdır. ( Bien ve Bien, 2002) Günümüzde bağımlılık kelimesi, haznesine farklı ve yeni davranış örüntülerini de ekleyerek kapsadığı alanı genişletmek eğilimindedir. Önceleri bilinç durumunda değişikliklere sebebiyet veren nikotin, alkol, uyuşturucu ve madde bağımlılıkları ilk akla gelen bağımlılık türleri olmalarına rağmen, günümüzde bazı davranış tarzlarına, günlük kullanılan eşyalara duyulan bağımlılık, fark ettirmeden yaşamın büyük bir bölümüne sızmışlardır.
Bağımlılık bir kişinin bacağının kırılması gibi aniden gelişen bir durum değildir. Tam tersine yavaş yavaş gelişen kronik bir durumdur. Bu neden le bağımlılık yapıcı maddenin vücuttan uzaklaştırılmasıyla bağımlılık sona ermez.
Klinisyenler ve araştırmacılar maneviyatı bağımlılıkla mücadelede ele almaya başlamalarına rağmen, bağımlılıkla çalışırken maneviyatın nasıl açıklanabileceğinin yolları konusu henüz bir niteliğe kavuşmamıştır. Çok yönlü müdahale başladığında, insan yaşamında çevresel, genetik, psikolojik faktörlerle birlikte manevi bir yönün bulunduğu dikkate alındığında, manevi alana yönelik çalışmalar da arttırılmalı ve çeşitlendirilmelidir. Bu kapsamda, insanın varoluşuna içsel bir yolculuk olan, en derin arzuların, hayat enerjilerinin bulunduğu alan olan maneviyatın da bağımlılık ile ilişkisi incelenmelidir. Araştırmalar, dini kuramlara, aile içi dini törelere ve bireysel manevi deneyim yaşantılarına katılım gösteren gençlerin dini ya da manevi temelli grup ya da etkinliğe katılmayan gençlere göre daha az oranda alkol ve uyuşturucu hap kullandıklarını öne sürmektedir. Sebebi net bir şekilde açıklanmamış olmaksızın din ve maneviyatın madde kullanımına karşı koruyucu bir tepkisi vardır. Hem sosyal bilimciler hem de gelişim psikologları dini faaliyetlerin ve maneviyatın bağımlılığı önleyiciliğinden sürekli olarak bahsederler. Sosyal bilimciler ‘ahlak toplumu’ kavramı üzerinde durmuş ve bu kavramın şekillendirilmesi sonucu madden uzak kalındığını açıklamıştır. Gelişim psikologları ise maneviyatın ve dinin madde kullanımına karşı olan koruyucu etkisini yaşam boyunca karşılaşılan gelişimsel evreleri dikkate alarak açıklamışlardır. Gelişim psikologları özellikle ergenlik döneminde madde bağımlılığının çok olduğunu söyler ve yapılan araştırmalarda manevi meşkalelerle uğraşan ergenlerin bağımlılık konusunda taşıdığı riskin oldukça düşük olduğunu söylerler. Bir diğer ifadeyle maneviyat ve din madde kullanım sağlayacağı aynı gelişimsel fırsatları sağlamış olur. Böylece, madde kullanımı yerini manevi meşguliyete bırakır. Bağımlılığın otomatik ve kompülsif özellikleri ile merhametin huzuru, şefkatli bir bilinçli farkındalık birbirleriyle uyuşmamaktadır. Bir diğer deyişle bilinçli farkındalığın olduğu yerde bağımlılık yoktur ya da bağımlılığın bulunduğu yerde bilinçli farkındalık yoktur. Bilinçli farkındalık geniş bir amaç yelpazesi sağlar. Eğer bir kişi problemi geniş bir bağlamda görebilirse bir şeylere daha nazik ve daha kolay bir şekilde zemin bulabilir. Din ve maneviyatın bağımlılıktan koruyucu yönü bağlamında, kutsal kitaplarda da bağımlılık yapıcı madde ve davranışlardan uzak durulması, bağımlılığa müsaade edilmemesi yönünde uyarılar bulunmaktadır. Örneğin Müslümanlar için kutsal kitap olan Kur’an-ı Kerim’den bağımlılık yapıcı madde ve davranışlara karşı durulması ile ilgili ayet şöyledir ‘Sana içkiyi ve kumarı sorarlar. De ki: Onlar hem büyük günah hem de insanlar için yararlar vardır. Ama günahları yararlarından büyüktür. (Kur’an-ı Kerim 2.219). Hristiyanların kutsal kitabı İncil ise, alkollü içkilerin aşırı tüketilmesini ve sarhoş olunmasını yasaklamıştır. Sarhoşluğun etkilerinden uzak durulmasını buyurmuştur. Hem bilinç düzeyinde değişikliklere neden olan hem de bazı davranış kalıplarını ya da eşyalara olan aşırı bağların meydana getirdiği bağımlılıklar ve yeni beliren bağımlılık türleri üzerinde daha fazla araştırma yapılması, bağımlılıktan korunma konusunda ve bağımlılıkla mücadelede etkili sonuçlar verir.
Türü ne olursa olsun, bağımlılığı olan kişi bu bağımlılığı bıraktığında yoksunluk ile karşı karşıya gelir. Geçirici yardımlar mümkün olduğunca sağlıklı ve yavaş bir şekilde yapılmalıdır. Aksi taktirde kişinin bilişsel ve davranışsal süreçlerinde bozulma olabilir. Uzun sürmesi sebebiyle zorlu gibi görünse de sabırlı ve yavaş yavaş yapıldığında çok iyi sonuçlar alınır.
BAĞIMLILIKLA MÜCADELEDE KULLANILAN MANEVİ UYGULAMALAR
Bağımlılıkla mücadelede maneviyat kişinin sadece maddenden uzak kalmasını sağlamaz; aynı zamanda kişinin hayatında da düzenlemeler yapar ve yaşam kalitesini artırır. Maneviyat programına katılan insanların ilk önce bağımlı olduklarını kabul etmeleri gerekir Bunun yanı sıra bağımlılığın onlara verdiği zararında farkında olmaları çok önemlidir ve tedavi sürecine büyük katkıları vardır. Bütün bu süreçlerden sonra 12 basamaklı manevi program uygulanır. Bu programın ismi İsimsiz Alkolikler programıdır.
1. Basamak: Kişinin problemini kabul ettiği, tanının konduğu basamak. Rahatsızlığın derecesi ortaya çıkarılır, eşlek eden psikiyatrik rahatsızlıklar belirlenir. 2. Basamak: Bağımlı kişi bu basamakta kendinden güç olarak yüksek birinin olduğuna ihtiyaç duyar ve inanır. Bu anne, baba, arkadaş, çocuğu ya da manevi anlamda bir güç olabilir. Ümidin aşılandığı basamak. Farkındalık üzerine çalışmalar yapılıyor. Amaç bağımlılığın pençesine düşen kişiye ümit vermek. 3. Basamak: Güçsüzlüğünü kabul edip kendinden güçlü olan birine teslim olduğu, tedaviyi kabul ettiği basamak. Burada tedavide takip edilecek yöntem de ortaya konuyor. 4. Basamak: Kişini geçmişe yönelik sorgulama yaptığı basamak. Madde kullanılan dönemde kendisi ve çevresine verdiği zararların listelendiği, pişmanlık ve utancın hakim olduğu basamak. Psikoloji burada taban yapabilir. Pişmanlık, suçluluk hissettiği gibi yaptıklarına da sahip çıkar kişi.
5-6-7-8-9 BASAMAKLAR:
Bu basamaklarda hastanın davranışlarına yönelik çalışmalar yapılır. Kişi bugüne kadar zarar verdiği kurum ve kuruluşlardan özür dileme davranışı gösterir.
10. BASAMAK:
Kişi gün boyu davranışlarını değerlendirir. İyi kötü değerlendirmesi yapar. Ona göre de hayatını programlar. Şükretmeyi öğrenir, yolunda gidenlere minnettarlık duyar.
11. BASAMAK:
Kişi bu dönemde düzelmeler karşısında manevi haz duyar. Ve maneviyatı yükseltmeye yönelik davranışlar sergiler.
12. BASAMAK:
Bu adımın bir sonucu olarak manevi bir uyanış yaşadık, bu mesajı alkoliklere göndermeye ve bu ilkeleri tüm işlevlerimizle uygulayamaya çalıştık.
Manevi deneyim oldukça karmaşık ve çok boyutludur. Fakat İA’ ya katılan birçok üyenin manevi deneyim ile ilgili öne çıkan temalardan biri 7. Basamakta bahsedilen alçakgönüllülüktür. Diğerleri ise huzur, şükür, umut ve affetmektir. Bunların yanı sıra katılımcılara huzur‘a daha kolay ulaşmaları için Huzur Duası okutulur. Bununla birlikte meditasyon da yaptırılarak ruh ve beden huzurunu eşitlemek amaçlanır. Bu meditasyonu üç ana başlık altında yaparlar; İbadete Özgü Meditasyon, Mantra Özgü Meditasyon, Bilinçli Farkındalık Meditasyonu şeklindedir.
Maneviyat tek başına yeterli değildir mutlaka sosyal ve bilişsel süreçlerde bunu izlemedir. Kişi bilinçli farkındalığını geliştirip sosyal çevresinden de aldığı destekle ve maneviyatla bağımlılığından yavaş yavaş kurtulmaya başlar.