Meatus Acusticus İnternus
ARAŞTIRMA (Research Report) MEATUS ACUSTICUS INTERNUS’UN MORFOMETRİSİ VE VARYASYONLARI
* Morphometry and Variations of the Internal Acoustic Meatus
Osman ÖZOCAK 1, Erdoğan UNUR2, Harun ÜLGER2, Nihat EKİNCİ2, Kenan AYCAN3, Niyazi ACER4
Özet : Bu çalışmada; meatus acusticus internus’un uzunlu ğunu, porus acusticus internus’un çaplarını ve fundus meatus acustici interni’nin morfolojik varyasyonlar ını ortaya koymak için 13 adet cranium’a ait 26 adet temporal kemik (13 sa ğ ve 13 sol) ile farkl ı kafataslarından elde edilmiş olan 41 adet izole temporal kemik incelendi. Meatus acusticus internus’un uzunlu ğu (26 kemik) ortalama 7.6 ± 1.3mm olarak ölçüldü. Ölçülen 67 temporal kemikte, porus acusticus internus’un medio-lateral çap ı ortalama 9.8 ± 2.0 mm, supero-inferior çapı 4.3 ± 0.7 mm, antero-posterior çap ı 4.9 ± 0.8 mm olarak bulundu. Meatus acusticus internus’a ait bulgular elde edildikten sonra fundus meatus acustici interni’yi inceleyebilmek için; izole temporal kemiklerin 33 adedi tur yardımıyla açıldı ve varyasyonlarına bakıldı. Crista transversalis’in uzunluğu ortalama 5.1mm bulundu. Crista transversalis; % 69.7 oran ında keskin ibik şeklinde, % 30.3 oranında ise yassı ve künt bir kenar şeklinde tespit edildi. Crista verticalis; % 75.7 oranında + şeklinde ve crista transversalis’i çaprazlamış şekilde, % 24.3 oranında ise area nervi facialis ile area vestibularis superior’un arasında belirgin olarak tespit edildi.
Anahtar kelimeler: Meatus acusticus internus, cranium, porus acusticus internus, fundus meatus acustici interni
Summary : In this study; the length of the internal acoustic meatus, the diameters of internal acoustic opening and morphological variations of the fundus meatus acustici interni were investigated in 26 temporal bones (13 right and 13 left) from 13 cranium and 41 isolated temporal bones from different skulls. The average length of internal acoustic meatus (26 bone) was 7.6 ± 1.3 mm. In the 67 temporal bones, the average medio-lateral diameters of internal acoustic opening was 9.8 ± 2.0 mm, supero-inferior diameters was 4.3 ± 0.7 mm and antero-posterior diameters was 4.9 ± 0.8 mm. After obtaining the data from internal acoustic meatus, 33 isolated temporal bones were opened with tour in order to examine fundus of internal acoustic meatus and its variations. The average lenght of transvers crest was 5.1 mm. The transvers crest was either like a sharp crest (69.7 %) or flat edge (30.3 %). The vertical creast was either like plus sign and cross obliquely the tranvers crest (75.7 %) or situated between facial area and superior vestibular area (24.3 %).
Key words: Internal acoustic meatus, cranium, internal acoustic opening, fundus of the internal acoustic meatus
1 Bilim Uzm, Erciyes Ün.Sağlık Bil.Ens. Anatomi AD, Kayseri 2 Doç.Dr. Erciyes Ün.Tıp Fak.Anatomi AD, Kayseri 3 Prof.Dr. Erciyes Ün.Tıp Fak.Anatomi AD, Kayseri 4 Yrd.Doç.Dr. Muğla Ün.Sağlık Yüksekokulu, Muğla
Temporal kemiğin pars petrosa’sının posterior yüzünde bulunan meatus acusticus internus (MAI), iç kulağı fossa cranii posterior’a bağlayan kemik bir kanaldır. MAI’un dış ağzına porus acusticus internus (PAI), dip kısmına ise fundus meatus acustici interni (FMAI) denir. Fundus, crista transversalis (CT) ile üst ve alt olmak üzere iki bölüme ayrılır. Tam ortasında bulunan crista verticalis (CV) ile de ön ve arka bölmelerine ayrılır. MAI’un içerisinde n. facialis, n. vestibulocochlearis, a.v. labyrinthi, gibi önemli oluşumlar bulunmaktadır
* Bu çalışma Erciyes Üniversitesi Araştırma Fonu 02.11.16 nolu proje ile desteklenmiştir. 12-16 yaş grubu çocuklarda atletik performansın b Meatus acusticus internus’un morfometrisi ve varyasyonlealrirı l enmesinde fiziki ve kardiyorespiratuar özelliklerin etkisi 2 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 (1-3). Üst bölgenin ön tarafındaki alana area nervi facialis denir ve bu alandan n. facialis geçer. Üst bölümün arka taraf ındaki alana area vestibularis superior denir ve buradan n. vestibularis’in üst dalı geçer. CT’nin altında kalan sahanın arka bölümüne area vestibularis inferior denir ve buradan n. vestibularis’in alt dalı geçer. Area vestibularis inferior’un arka-alt k ısmında foramen (for.) singulare denilen tek bir delik bulunur. Bu delikten ise n. vestibularis’in arka dalı geçer. CT’nin ön alt ve area vestibularis inferior’un da ön taraf ında kalan sahaya area cochlearis ve buradaki deliklere ise tractus spiralis foraminosus denir. Bu deliklerden n. cochlearis geçer (1-3). Klasik kaynaklarda MAI’n ın uzunluğu yaklaşık 1 cm kadar olduğu bildirilmektedir (1-2). Konu ile ilgili yap ılan çalışmalarda ise, MAI’nın uzunluğu 3.0 mm ile 18.0 mm arasında değiştiği bildirilmektedir (4-5). Bu çal ışmaların bir kısmı MAI’nın morfometrisi ve varyasyonlarını belirlemeye yönelik olup daha ziyade kuru kemikler üzerinde yapılmıştır (6-8). Çal ışmaların bir kısmı ise klinik anatomiye yönelik olarak tespit edilmiş taze kadavralar üzerinde yapılmıştır (9). Son yıllarda radyolojik görüntüleme tekniklerindeki gelişmelere bağlı olarak Magnetic Resonance Imagıng (MRI), Computerize Tomografi gibi görüntüleme yöntemleri de iç kulak yolunun anatomisini aydınlatmak için yoğun bir şekilde kullanılmaktadır (9-11). Fundus meatus acustici interni’nin morfometrisi ve varyasyonları ile ilgili yapılan çalışmalarda, daha çok CT ve CV’nin morfometrik boyutları incelenirken; morfolojik görünümleri ile ilgili literatür taramalarında herhangi bir çalışmaya rastlanılmadı (11-14). Bu yapıların önemli fonksiyonları nedeniyle bu bölgede meydana gelebilecek tümör ve travmalar buradaki yapılara bası yaparak fonksiyon kayıplarına neden olmaktadır. Bu yüzden özellikle MAI’nın anatomik yapısını ve PAI’nın temporal kemiğin çeşitli kısımlarına olan uzaklığını ve FMAI’nın morfololojik görünümünü ortaya konulması amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM MAI’nın morfometrik boyutlarını ortaya koymak, PAI’nın temporal kemiğin diğer kısımlarına olan uzaklığını belirlemek için; 13 adet cranium’a ait 26 adet temporal kemik ile farklı kafataslarından elde edilmiş olan 41 adet izole (toplam 67 adet) temporal kemik incelendi. Çalışmada kullandığımız tüm kemikler Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı laboratuarında bulunan kemik koleksiyonundan temin edildi. Araştırmada kullanılan kemiklerin yaş ve cinsiyetleri belli değildi. Morfometrik ölçümler 0.1 mm hassasiyeti olan kumpas yardımıyla yapıldı. Çalışmada kullanılan 13 cranium’a ait 26 temporal kemik üzerinde MAI’n ın uzunluğu (a), PAI’nın dış kenar ının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı (b), PAI’n ın dış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzaklığı (c) ölçüldü. Aynı craniuma ait sağ ve sol PAI’lara ait veriler istatiksel analizlerden Student t testi ile karşılaştırılarak aralarında anlamlı bir fark olup olmadığı değerlendirildi (Şekil 1). Çalışmamızda kullanılan toplam 67 kemik üzerinde ise; PAI’n ın medio-lateral çapı (genişliği-d), superoinferior (vertikal) çap ı (e), antero-posterior çapı (derinli ği-f), PAI’nın dış kenarının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı (g), FMAI’nın apex partis petrosa’ya olan uzaklığı (h), PAI’nın dış kenarı ile margo inferior partis petrosa aras ındaki en kısa mesafe ( ı), PAI’nın dış kenarı ile sulcus sinus sigmoidei aras ındaki en kısa mesafe (j), PAI’nın processus (proc.) mastoideus’a olan uzaklığı (k), PAI’nın for. stylomastoideum’a olan uzaklığı (l), PAI’nın fossa jugularis’e olan uzaklığı (m) ölçüldü (Şekil 2). PAI’ya ait morfometrik ölçümler tamamland ıktan sonra FMAI’y ı inceleyebilmek için; 41 adet izole temporal kemiğin 33 adedi tur yardımıyla açıldı. Bu işlem Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Gevher Nesibe Hastanesi Kulak Burun Boğaz Ünitesi’nde bulunan Zeiss Opmi 99 marka cerrahi ( ışık) mikroskobu kullanılarak gerçekleştirildi. Tur işlemi sonucunda ortaya çıkarılan FMAI’lar Anatomi Anabilim Dalı laboratuar’ında bulunan stereoskopik mikroskop (binoküler mikroskop: N ıkon Type 104 SMZ 800) kullanılarak incelendi. FMAI’da bulunan CT’nin uzunlukları kumpas yard ımıyla ölçüldü. CT ve CV’nin morfolojik görünümleri de tiplere ayr ılarak sınıflandırıldı. Elde ettiğimiz tüm verilerin aritmetik ortalamalar ı ve standart sapmalar ı hesaplandı. 3 Erciyes Üniversitesi Sa ğlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 Özocak O, Unur E, Ülger H, Ekinci N, Aycan K, Acer N Ş ekil 1. PAI’nın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a ve apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı; b: PAI’nın d ış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı, c: PAI’nın d ış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzaklığı. A B Ş ekil 2. A: PAI’nın çapları, B: PAI’nın temporal kemiğin çeşitli kısımlarına olan uzaklığı, C: FMAI’nın dış kenar ının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, d: PAI’nın medio-lateral çapı, e: PAI’nın supero-inferior çap ı, f: PAI’nın anterposterior çapı, g: PAI’nın dış kenarının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, h: FMAI’n ın dış kenarının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, ı: PAI’nın dış kenarı ile margo inferior partis petrosa aras ındaki en kısa mesafe, j: PAI’nın dış kenarı ile sulcus sinus sigmoidei arasındaki en kısa mesafe. C 12-16 ya ş grubu çocuklarda atletik performansın b Meatus acusticus internus’un morfometrisi ve varyasyonlealrirı l enmesinde fiziki ve kardiyorespiratuar özelliklerin etkisi 4 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 BULGULAR Çal ışmada kullandığımız 13 adet cranium’a ait 26 temporal kemik üzerinde yap ılan ölçümlerden elde edilen de ğerler Tablo I’de sunulmuştur. Ayn ı craniuma ait sağ ve sol PAI’lara ait ölçüm sonuçlar ı Student t testi ile karşılaştırıldı. Sağ ve sol taraflar aras ında anlamlı bir fark olmadığı görüldü (p>0.05). Toplam 67 temporal kemikten elde edilen, PAI’n ın çapları ve temporal kemiğin çeşitli k ısımlarına olan uzaklığı ile ilgili bulgular Tablo II’de görülmektedir. FMAI’n ın morfometrisi ve morfolojisi 41 adet izole temporal kemi ğin 33’ünde incelendi. CT’nin ortalama uzunlu ğu 5.1 ± 1.0 mm ölçüldü. CT’nin uzunlu ğu ile ilgili bulgular Tablo III’de görülmektedir. CT’yi 23 temporal kemikte (%69.7) keskin ibik ş ekilli, 10 kemikte ise (%30.3) yassı künt bir kenar ş eklinde bulundu (Şekil 3). CV’yi ise 25 temporal kemikte (%75.7) + şeklinde ve CT’yi çaprazlamış ş ekilde, 8 kemikte ise (%24.3) area nervi facialis ile area vestibularis superior’un aras ında belirgin olarak (CV ve CT birlikte ters çevrilmi ş T harfini and ıran bir şekilde) tespit edildi (Şekil 4). Tablo I. MAI’nın uzunluğu, PAI’nın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı ve apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı; (mm) a b c Min. Max. X SD Min. Max. X SD Min. Max. X SD Sa ğ (13) 4.4 9.8 7.5 1.4 5.2 10.7 7.4 1.6 8.6 11.0 9.8 0.8 Sol (13) 4.4 9.8 7.6 1.3 6.2 10.3 7.9 1.4 8.5 11.0 9.8 0.9 Toplam (26) 4.4 9.8 7.6 1.3 5.2 10.7 7.6 1.5 8.5 11.0 9.8 0.8 a : MAI’nın uzunluğu, b: PAI’nın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı, c: PAI’nın dış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı, Min.: Minimum, Max. Maximum, X: Aritmetik ortalama, SD: Standart Sapma Tablo II. PAI’un çapları ve PAI’un temporal kemiğin çeşitli kısımlarına olan uzaklığı (mm) d e f g h ı j k l m Min. 5.8 2.5 3.5 14.5 19.3 2.2 11.0 27.2 16.4 5.0 Max. 15.1 6.3 7.1 27.7 32.9 6.2 24.1 45.1 24.3 12.8 X 9.8 4.3 4.9 22.3 27.0 3.9 18.0 37.9 20.2 9.2 SD 2.0 0.7 0.8 3.1 2.9 0.8 2.5 3.2 1.9 1.9 d: PAI’n ın medio-lateral çapı, e: PAI’nın supero-inferior çapı, f: PAI’nın antero-posterior çapı, g: PAI’nın dış kenar ının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, h: FMAI’nın apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, ı: PAI’nın dış kenar ı ile margo inferior partis petrosa arasındaki en kısa mesafe, j: PAI’nın dış kenarı ile sulcus sinus sigmoidei aras ındaki en kısa mesafe, k: PAI’nın proc. mastoideus’a olan uzaklığı, l: PAI’nın for. stylomastoideum’a olan uzakl ığı, m: PAI’nın fossa jugularis’e olan uzaklığı; X: Aritmetik Ortalama, SD : Standart Sapma, Max.: Maximum Min.: Minimum 5 Erciyes Üniversitesi Sa ğlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 Özocak O, Unur E, Ülger H, Ekinci N, Aycan K, Acer N Tablo III. Crista transversalis’e ait değerle r (mm); min. 3.2 max. 8.2 X 5.1 SD 1.0 X : Aritmetik Ortalama, SD : Standart Sapma, Max.: Maximum, Min.: Minimum Ş ekil 4. Crista verticalis’in morfolojik görünümleri A: Sağ crista verticalis’in + şekilde ve crista transversalis’i çaprazlam ış şekilli görünümü, B: Sol crista verticalis’in ters T şekilli görünümü, a.crista verticalis, b. crista transversalis TARTI ŞMA Klasik kaynaklarda MAI’n ın uzunluğu yaklaşık 1 cm kadar oldu ğu bildirilmektedir (1-2). Konu ile ilgili yap ılan çalışmalarda ise, MAI’nın uzunluğu 3.0 mm ile 18.0 mm aras ında değiştiği tespit edilmiştir (4-5). Day ve ark.(9) PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzakl ığını 5.3- 9.5 mm aras ında bulunduğunu bildirmiştir. Bozbu ğa ve ark. (7) PAI’un dış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığını 8.0- 22.0 mm aras ında değiştiğini bildirilmiştir. Çalışmamızda PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzakl ığı 5.2-10.7 mm ve PAI’nın dış kenar ının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı ise 8.5-11.0 mm olarak ölçüldü. PAI’n ın çapları ile ilgili olarak literatür bilgilerine bak ıldığında farklı değerlerin bulunduğu görülmektedir. Domb ve Chole (16) PAI’n ın medio-lateral çap ını 3.2-5.0 mm, Çokkeser ve ark. (15) ise 11.0-14.6 mm aras ında değiştiğini bildirmektedir. Papangelou (12) PAI’n ın supero-inferior çapını 2.0-7.0 mm, Kobayash ı ve Zusho (5) ise 3.5-12.0 12-16 ya ş grubu çocuklarda atletik performansın b Meatus acusticus internus’un morfometrisi ve varyasyonlealrirı l enmesinde fiziki ve kardiyorespiratuar özelliklerin etkisi 6 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 MAI’n ın içinden geçen oluşumların klinik önemi, pontocerebellar kö şeye yakınlığı ve bu bölgedeki tümörlere müdahalede iç kulak yoluna ait morfometrik boyutlar ın ve morfolojik yapının çok iyi bilinmesi önem arzetmektedir. Yapt ığımız bu çal ışmanın toplumumuza ait verilerin ortaya konmasına katk ı sağlayacağı ve bu verilerin cerrahi müdahalelere ışık tutacağını ümit etmekteyiz. KAYNAKLAR 1. Williams PL, Warwick R, Dyson M, Banister LH. Gray’s Anatomy. Churchill Livingstone Edinburg 1989, pp 365-379. 2. Ar ıncı K, Elhan A. Anatomi. Üçüncü Baskı, 2. Cilt Güne ş Kitabevi, Ankara 2001, s 383. 3. Valvassori G, Palacios E. Internal Auditory Canal. Ear Nose Throat Journal 1998, 77 (3): 173-176. 4. Lusted B, Keats E. Atlas of Roentgenographic Measurement. (2nd ed) Year Book Medical Publishers 1967, p 63. 5. Kobayashi H, Zusho H. Measurements of internal auditory meatus by polytomography. The British Journal of Radiology 1987, 60 (711): 209-214. 6. Berge K. Jenn ıfer and Bergman A. Ronald. Variations in size and in symmetry of foramina of the human skull. Clinical Anatomy 2001, 14: 406-413. 7. Bozbu ğa M, Öztürk A, Arı Z, et al. Surgical anatomy of the temporal bone and measurements of the skull base for transpetrosal approach. Okajimas Folia Anat 1998, 75 (1): 33-40. 8. Sennaro ğlu L, Slattery W. Petrosus anatomy for middle fossa approach. Laryngoscope 2003, 113: 332-342. mm aras ında değiştiğini bildirmişlerdir. Oliverse (18) PAI’n ın antero-posterior çapını 2.0-5.8 mm, Berlis ve ark. (17) ise 5.0-13.0 mm aras ında değiştiğini ifade etmektedirler. Yapt ığımız çalışmada PAI’n ın medio-lateral çapı 5.8-15.1 mm arasında, PAI’un supero-inferior çap ı 2.5-6.3 mm arasında, PAI’n ın antero-posterior çapı 3.5-7.1 mm arasında bulundu. Day ve ark. (9) PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus sigmoidei’ye olan en k ısa mesafesini 29.5 mm ile 38.0 mm aras ında ve ortalama 34.5 mm olarak, Bozbu ğa ve ark. (7) sağda 20.2 mm ile 42.0 mm aras ında ve ortalama 31.8 mm, solda ise 17.9 mm ile 47.0 mm aras ında ve ortalama 31.3 mm bulundu ğunu bildirmişlerdir. Yaptığımız çalışmada ise, PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus sigmoidei’ye olan en k ısa mesafesini 11.0-24.1mm, ortalama18.0 mm olarak tespit ettik. Tablo II’de verdi ğimiz değerlerden; PAI’nın dış kenar ının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, FMAI’n ın apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, PAI’n ın dış kenarı ile margo inferior partis petrosa aras ındaki en kısa mesafe, PAI’nın proc. mastoideus’a olan uzakl ığı, for. stylomastoideum’a olan uzakl ığı ve fossa jugularis’e olan uzaklığı ile ilgili literatürde herhangi bir çal ışmaya rastlayamadık. FMAI’n ın morfometrisi ve varyasyonları ile ilgili yap ılan çalışmalarda daha çok CT ve CV’nin morfometrik boyutlar ı incelenmiştir (12-15). CT’nin uzunlu ğunu; Papangelou (12) 1-6mm arasında, Silverstein ve ark. (13) 5.8-11mm aras ında ve ortalama 8.0mm, Roland ve ark. (14) 5.5- 10.5mm aras ında ve ortalama 8.5mm, Sakashıta ve Sando ise (11) 2.2-7.9 mm aras ında ortalama 5.1 mm olarak bildirmi şlerdir. Çalışmamız sonucu CT’nin 3.2- 8.2 mm aras ında değiştiğini ve ortalama olarak 5.1 mm oldu ğunu tespit ettik. Literatürde MAI’ un morfometrisi ve morfolojisini belirlemeye yönelik olarak yap ılan çalışmalarda, metot ve yöntemlerin ya ş, cins ve ırk farklılıkları rakamsal de ğerlerde farklılıkların olmasına yol açmıştır (4-18). CT ve CV’nin morfolojik şekli ile ilgili olarak bizim yapt ığımız sınıflandırmaya benzer bir çal ışmaya rastlayamadık. 7 Erciyes Üniversitesi Sa ğlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 Özocak O, Unur E, Ülger H, Ekinci N, Aycan K, Acer N 1 4. Roland S, Wr ıght G, Meyerhoff L, Mıckey B. Anatomic considerations the posterior approach to the internal auditory canal. Ann Otol Rhinol Laryngol 1988, 97: 621-625. 15. Çokkeser Y, Ar ısteguı M, Naguıb B. Maged, Saleh E, Ta ıbah K. Abdel, Sanna M. Identification of internal acoustic canal in the middle crania l fossa approac h . Otolaryngology-Head Neck Surgery 2001, 124 (1): 94-98. 16. Domb H, Chole A. Anatomical studies of the posterior petrosus apex with regard to hearing preservation in acoustic neuroma removal Laryngoscope 1980, 90:1769-1776. 17. Berlis A, Putz R, Schumacher M. Direct and CT measurements of canals and foramina of the skull base. The British Journal of Radiology 1992, 65: 653-661 18. Oliverse FP, Schuknecht HF. Width of the internal auditory canal. Ann Otol 1979, 88: 316-323. 9. Day JD, Jordi X. K, Fukushima T, Giannota S. Microsurgical anatomy of the inner surface of the petrosus bone. Neursurgery 1994, 34 (6): 1003-1008. 10. Müren C. The Internal acoustic meatus: Anatomic variations and relations to other temporal bone sructures. Acta Radiologica Diagnosis 1986, 27: 505-512. 11. Sakashita T, Sando S. Postnatal development of the ınternal auditory canal studied by computer aided three-dimensional reconstruction and measurements. Ann Otol Rhinol Laryngol 1995, 104: 469-475 12. Papangelou L. Study of the human internal auditory canal. Laryngoscope 1972, 82: 617- 624. 13. S ılversteın H, Norrel H, Smouha E, Haberkamp T. The singular canal: A valuable landmark in surgery of the internal auditory canal. Otolaryngology-Head Neck Surgery 1988, 98 (2): 138-143.
* Morphometry and Variations of the Internal Acoustic Meatus
Osman ÖZOCAK 1, Erdoğan UNUR2, Harun ÜLGER2, Nihat EKİNCİ2, Kenan AYCAN3, Niyazi ACER4
Özet : Bu çalışmada; meatus acusticus internus’un uzunlu ğunu, porus acusticus internus’un çaplarını ve fundus meatus acustici interni’nin morfolojik varyasyonlar ını ortaya koymak için 13 adet cranium’a ait 26 adet temporal kemik (13 sa ğ ve 13 sol) ile farkl ı kafataslarından elde edilmiş olan 41 adet izole temporal kemik incelendi. Meatus acusticus internus’un uzunlu ğu (26 kemik) ortalama 7.6 ± 1.3mm olarak ölçüldü. Ölçülen 67 temporal kemikte, porus acusticus internus’un medio-lateral çap ı ortalama 9.8 ± 2.0 mm, supero-inferior çapı 4.3 ± 0.7 mm, antero-posterior çap ı 4.9 ± 0.8 mm olarak bulundu. Meatus acusticus internus’a ait bulgular elde edildikten sonra fundus meatus acustici interni’yi inceleyebilmek için; izole temporal kemiklerin 33 adedi tur yardımıyla açıldı ve varyasyonlarına bakıldı. Crista transversalis’in uzunluğu ortalama 5.1mm bulundu. Crista transversalis; % 69.7 oran ında keskin ibik şeklinde, % 30.3 oranında ise yassı ve künt bir kenar şeklinde tespit edildi. Crista verticalis; % 75.7 oranında + şeklinde ve crista transversalis’i çaprazlamış şekilde, % 24.3 oranında ise area nervi facialis ile area vestibularis superior’un arasında belirgin olarak tespit edildi.
Anahtar kelimeler: Meatus acusticus internus, cranium, porus acusticus internus, fundus meatus acustici interni
Summary : In this study; the length of the internal acoustic meatus, the diameters of internal acoustic opening and morphological variations of the fundus meatus acustici interni were investigated in 26 temporal bones (13 right and 13 left) from 13 cranium and 41 isolated temporal bones from different skulls. The average length of internal acoustic meatus (26 bone) was 7.6 ± 1.3 mm. In the 67 temporal bones, the average medio-lateral diameters of internal acoustic opening was 9.8 ± 2.0 mm, supero-inferior diameters was 4.3 ± 0.7 mm and antero-posterior diameters was 4.9 ± 0.8 mm. After obtaining the data from internal acoustic meatus, 33 isolated temporal bones were opened with tour in order to examine fundus of internal acoustic meatus and its variations. The average lenght of transvers crest was 5.1 mm. The transvers crest was either like a sharp crest (69.7 %) or flat edge (30.3 %). The vertical creast was either like plus sign and cross obliquely the tranvers crest (75.7 %) or situated between facial area and superior vestibular area (24.3 %).
Key words: Internal acoustic meatus, cranium, internal acoustic opening, fundus of the internal acoustic meatus
1 Bilim Uzm, Erciyes Ün.Sağlık Bil.Ens. Anatomi AD, Kayseri 2 Doç.Dr. Erciyes Ün.Tıp Fak.Anatomi AD, Kayseri 3 Prof.Dr. Erciyes Ün.Tıp Fak.Anatomi AD, Kayseri 4 Yrd.Doç.Dr. Muğla Ün.Sağlık Yüksekokulu, Muğla
Temporal kemiğin pars petrosa’sının posterior yüzünde bulunan meatus acusticus internus (MAI), iç kulağı fossa cranii posterior’a bağlayan kemik bir kanaldır. MAI’un dış ağzına porus acusticus internus (PAI), dip kısmına ise fundus meatus acustici interni (FMAI) denir. Fundus, crista transversalis (CT) ile üst ve alt olmak üzere iki bölüme ayrılır. Tam ortasında bulunan crista verticalis (CV) ile de ön ve arka bölmelerine ayrılır. MAI’un içerisinde n. facialis, n. vestibulocochlearis, a.v. labyrinthi, gibi önemli oluşumlar bulunmaktadır
* Bu çalışma Erciyes Üniversitesi Araştırma Fonu 02.11.16 nolu proje ile desteklenmiştir. 12-16 yaş grubu çocuklarda atletik performansın b Meatus acusticus internus’un morfometrisi ve varyasyonlealrirı l enmesinde fiziki ve kardiyorespiratuar özelliklerin etkisi 2 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 (1-3). Üst bölgenin ön tarafındaki alana area nervi facialis denir ve bu alandan n. facialis geçer. Üst bölümün arka taraf ındaki alana area vestibularis superior denir ve buradan n. vestibularis’in üst dalı geçer. CT’nin altında kalan sahanın arka bölümüne area vestibularis inferior denir ve buradan n. vestibularis’in alt dalı geçer. Area vestibularis inferior’un arka-alt k ısmında foramen (for.) singulare denilen tek bir delik bulunur. Bu delikten ise n. vestibularis’in arka dalı geçer. CT’nin ön alt ve area vestibularis inferior’un da ön taraf ında kalan sahaya area cochlearis ve buradaki deliklere ise tractus spiralis foraminosus denir. Bu deliklerden n. cochlearis geçer (1-3). Klasik kaynaklarda MAI’n ın uzunluğu yaklaşık 1 cm kadar olduğu bildirilmektedir (1-2). Konu ile ilgili yap ılan çalışmalarda ise, MAI’nın uzunluğu 3.0 mm ile 18.0 mm arasında değiştiği bildirilmektedir (4-5). Bu çal ışmaların bir kısmı MAI’nın morfometrisi ve varyasyonlarını belirlemeye yönelik olup daha ziyade kuru kemikler üzerinde yapılmıştır (6-8). Çal ışmaların bir kısmı ise klinik anatomiye yönelik olarak tespit edilmiş taze kadavralar üzerinde yapılmıştır (9). Son yıllarda radyolojik görüntüleme tekniklerindeki gelişmelere bağlı olarak Magnetic Resonance Imagıng (MRI), Computerize Tomografi gibi görüntüleme yöntemleri de iç kulak yolunun anatomisini aydınlatmak için yoğun bir şekilde kullanılmaktadır (9-11). Fundus meatus acustici interni’nin morfometrisi ve varyasyonları ile ilgili yapılan çalışmalarda, daha çok CT ve CV’nin morfometrik boyutları incelenirken; morfolojik görünümleri ile ilgili literatür taramalarında herhangi bir çalışmaya rastlanılmadı (11-14). Bu yapıların önemli fonksiyonları nedeniyle bu bölgede meydana gelebilecek tümör ve travmalar buradaki yapılara bası yaparak fonksiyon kayıplarına neden olmaktadır. Bu yüzden özellikle MAI’nın anatomik yapısını ve PAI’nın temporal kemiğin çeşitli kısımlarına olan uzaklığını ve FMAI’nın morfololojik görünümünü ortaya konulması amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM MAI’nın morfometrik boyutlarını ortaya koymak, PAI’nın temporal kemiğin diğer kısımlarına olan uzaklığını belirlemek için; 13 adet cranium’a ait 26 adet temporal kemik ile farklı kafataslarından elde edilmiş olan 41 adet izole (toplam 67 adet) temporal kemik incelendi. Çalışmada kullandığımız tüm kemikler Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı laboratuarında bulunan kemik koleksiyonundan temin edildi. Araştırmada kullanılan kemiklerin yaş ve cinsiyetleri belli değildi. Morfometrik ölçümler 0.1 mm hassasiyeti olan kumpas yardımıyla yapıldı. Çalışmada kullanılan 13 cranium’a ait 26 temporal kemik üzerinde MAI’n ın uzunluğu (a), PAI’nın dış kenar ının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı (b), PAI’n ın dış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzaklığı (c) ölçüldü. Aynı craniuma ait sağ ve sol PAI’lara ait veriler istatiksel analizlerden Student t testi ile karşılaştırılarak aralarında anlamlı bir fark olup olmadığı değerlendirildi (Şekil 1). Çalışmamızda kullanılan toplam 67 kemik üzerinde ise; PAI’n ın medio-lateral çapı (genişliği-d), superoinferior (vertikal) çap ı (e), antero-posterior çapı (derinli ği-f), PAI’nın dış kenarının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı (g), FMAI’nın apex partis petrosa’ya olan uzaklığı (h), PAI’nın dış kenarı ile margo inferior partis petrosa aras ındaki en kısa mesafe ( ı), PAI’nın dış kenarı ile sulcus sinus sigmoidei aras ındaki en kısa mesafe (j), PAI’nın processus (proc.) mastoideus’a olan uzaklığı (k), PAI’nın for. stylomastoideum’a olan uzaklığı (l), PAI’nın fossa jugularis’e olan uzaklığı (m) ölçüldü (Şekil 2). PAI’ya ait morfometrik ölçümler tamamland ıktan sonra FMAI’y ı inceleyebilmek için; 41 adet izole temporal kemiğin 33 adedi tur yardımıyla açıldı. Bu işlem Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Gevher Nesibe Hastanesi Kulak Burun Boğaz Ünitesi’nde bulunan Zeiss Opmi 99 marka cerrahi ( ışık) mikroskobu kullanılarak gerçekleştirildi. Tur işlemi sonucunda ortaya çıkarılan FMAI’lar Anatomi Anabilim Dalı laboratuar’ında bulunan stereoskopik mikroskop (binoküler mikroskop: N ıkon Type 104 SMZ 800) kullanılarak incelendi. FMAI’da bulunan CT’nin uzunlukları kumpas yard ımıyla ölçüldü. CT ve CV’nin morfolojik görünümleri de tiplere ayr ılarak sınıflandırıldı. Elde ettiğimiz tüm verilerin aritmetik ortalamalar ı ve standart sapmalar ı hesaplandı. 3 Erciyes Üniversitesi Sa ğlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 Özocak O, Unur E, Ülger H, Ekinci N, Aycan K, Acer N Ş ekil 1. PAI’nın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a ve apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı; b: PAI’nın d ış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı, c: PAI’nın d ış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzaklığı. A B Ş ekil 2. A: PAI’nın çapları, B: PAI’nın temporal kemiğin çeşitli kısımlarına olan uzaklığı, C: FMAI’nın dış kenar ının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, d: PAI’nın medio-lateral çapı, e: PAI’nın supero-inferior çap ı, f: PAI’nın anterposterior çapı, g: PAI’nın dış kenarının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, h: FMAI’n ın dış kenarının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, ı: PAI’nın dış kenarı ile margo inferior partis petrosa aras ındaki en kısa mesafe, j: PAI’nın dış kenarı ile sulcus sinus sigmoidei arasındaki en kısa mesafe. C 12-16 ya ş grubu çocuklarda atletik performansın b Meatus acusticus internus’un morfometrisi ve varyasyonlealrirı l enmesinde fiziki ve kardiyorespiratuar özelliklerin etkisi 4 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 BULGULAR Çal ışmada kullandığımız 13 adet cranium’a ait 26 temporal kemik üzerinde yap ılan ölçümlerden elde edilen de ğerler Tablo I’de sunulmuştur. Ayn ı craniuma ait sağ ve sol PAI’lara ait ölçüm sonuçlar ı Student t testi ile karşılaştırıldı. Sağ ve sol taraflar aras ında anlamlı bir fark olmadığı görüldü (p>0.05). Toplam 67 temporal kemikten elde edilen, PAI’n ın çapları ve temporal kemiğin çeşitli k ısımlarına olan uzaklığı ile ilgili bulgular Tablo II’de görülmektedir. FMAI’n ın morfometrisi ve morfolojisi 41 adet izole temporal kemi ğin 33’ünde incelendi. CT’nin ortalama uzunlu ğu 5.1 ± 1.0 mm ölçüldü. CT’nin uzunlu ğu ile ilgili bulgular Tablo III’de görülmektedir. CT’yi 23 temporal kemikte (%69.7) keskin ibik ş ekilli, 10 kemikte ise (%30.3) yassı künt bir kenar ş eklinde bulundu (Şekil 3). CV’yi ise 25 temporal kemikte (%75.7) + şeklinde ve CT’yi çaprazlamış ş ekilde, 8 kemikte ise (%24.3) area nervi facialis ile area vestibularis superior’un aras ında belirgin olarak (CV ve CT birlikte ters çevrilmi ş T harfini and ıran bir şekilde) tespit edildi (Şekil 4). Tablo I. MAI’nın uzunluğu, PAI’nın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı ve apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı; (mm) a b c Min. Max. X SD Min. Max. X SD Min. Max. X SD Sa ğ (13) 4.4 9.8 7.5 1.4 5.2 10.7 7.4 1.6 8.6 11.0 9.8 0.8 Sol (13) 4.4 9.8 7.6 1.3 6.2 10.3 7.9 1.4 8.5 11.0 9.8 0.9 Toplam (26) 4.4 9.8 7.6 1.3 5.2 10.7 7.6 1.5 8.5 11.0 9.8 0.8 a : MAI’nın uzunluğu, b: PAI’nın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzaklığı, c: PAI’nın dış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı, Min.: Minimum, Max. Maximum, X: Aritmetik ortalama, SD: Standart Sapma Tablo II. PAI’un çapları ve PAI’un temporal kemiğin çeşitli kısımlarına olan uzaklığı (mm) d e f g h ı j k l m Min. 5.8 2.5 3.5 14.5 19.3 2.2 11.0 27.2 16.4 5.0 Max. 15.1 6.3 7.1 27.7 32.9 6.2 24.1 45.1 24.3 12.8 X 9.8 4.3 4.9 22.3 27.0 3.9 18.0 37.9 20.2 9.2 SD 2.0 0.7 0.8 3.1 2.9 0.8 2.5 3.2 1.9 1.9 d: PAI’n ın medio-lateral çapı, e: PAI’nın supero-inferior çapı, f: PAI’nın antero-posterior çapı, g: PAI’nın dış kenar ının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, h: FMAI’nın apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, ı: PAI’nın dış kenar ı ile margo inferior partis petrosa arasındaki en kısa mesafe, j: PAI’nın dış kenarı ile sulcus sinus sigmoidei aras ındaki en kısa mesafe, k: PAI’nın proc. mastoideus’a olan uzaklığı, l: PAI’nın for. stylomastoideum’a olan uzakl ığı, m: PAI’nın fossa jugularis’e olan uzaklığı; X: Aritmetik Ortalama, SD : Standart Sapma, Max.: Maximum Min.: Minimum 5 Erciyes Üniversitesi Sa ğlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 Özocak O, Unur E, Ülger H, Ekinci N, Aycan K, Acer N Tablo III. Crista transversalis’e ait değerle r (mm); min. 3.2 max. 8.2 X 5.1 SD 1.0 X : Aritmetik Ortalama, SD : Standart Sapma, Max.: Maximum, Min.: Minimum Ş ekil 4. Crista verticalis’in morfolojik görünümleri A: Sağ crista verticalis’in + şekilde ve crista transversalis’i çaprazlam ış şekilli görünümü, B: Sol crista verticalis’in ters T şekilli görünümü, a.crista verticalis, b. crista transversalis TARTI ŞMA Klasik kaynaklarda MAI’n ın uzunluğu yaklaşık 1 cm kadar oldu ğu bildirilmektedir (1-2). Konu ile ilgili yap ılan çalışmalarda ise, MAI’nın uzunluğu 3.0 mm ile 18.0 mm aras ında değiştiği tespit edilmiştir (4-5). Day ve ark.(9) PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzakl ığını 5.3- 9.5 mm aras ında bulunduğunu bildirmiştir. Bozbu ğa ve ark. (7) PAI’un dış kenarının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığını 8.0- 22.0 mm aras ında değiştiğini bildirilmiştir. Çalışmamızda PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus petrosi superior’a olan uzakl ığı 5.2-10.7 mm ve PAI’nın dış kenar ının apertura externa aquaductus vestibuli’ye olan uzakl ığı ise 8.5-11.0 mm olarak ölçüldü. PAI’n ın çapları ile ilgili olarak literatür bilgilerine bak ıldığında farklı değerlerin bulunduğu görülmektedir. Domb ve Chole (16) PAI’n ın medio-lateral çap ını 3.2-5.0 mm, Çokkeser ve ark. (15) ise 11.0-14.6 mm aras ında değiştiğini bildirmektedir. Papangelou (12) PAI’n ın supero-inferior çapını 2.0-7.0 mm, Kobayash ı ve Zusho (5) ise 3.5-12.0 12-16 ya ş grubu çocuklarda atletik performansın b Meatus acusticus internus’un morfometrisi ve varyasyonlealrirı l enmesinde fiziki ve kardiyorespiratuar özelliklerin etkisi 6 Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 MAI’n ın içinden geçen oluşumların klinik önemi, pontocerebellar kö şeye yakınlığı ve bu bölgedeki tümörlere müdahalede iç kulak yoluna ait morfometrik boyutlar ın ve morfolojik yapının çok iyi bilinmesi önem arzetmektedir. Yapt ığımız bu çal ışmanın toplumumuza ait verilerin ortaya konmasına katk ı sağlayacağı ve bu verilerin cerrahi müdahalelere ışık tutacağını ümit etmekteyiz. KAYNAKLAR 1. Williams PL, Warwick R, Dyson M, Banister LH. Gray’s Anatomy. Churchill Livingstone Edinburg 1989, pp 365-379. 2. Ar ıncı K, Elhan A. Anatomi. Üçüncü Baskı, 2. Cilt Güne ş Kitabevi, Ankara 2001, s 383. 3. Valvassori G, Palacios E. Internal Auditory Canal. Ear Nose Throat Journal 1998, 77 (3): 173-176. 4. Lusted B, Keats E. Atlas of Roentgenographic Measurement. (2nd ed) Year Book Medical Publishers 1967, p 63. 5. Kobayashi H, Zusho H. Measurements of internal auditory meatus by polytomography. The British Journal of Radiology 1987, 60 (711): 209-214. 6. Berge K. Jenn ıfer and Bergman A. Ronald. Variations in size and in symmetry of foramina of the human skull. Clinical Anatomy 2001, 14: 406-413. 7. Bozbu ğa M, Öztürk A, Arı Z, et al. Surgical anatomy of the temporal bone and measurements of the skull base for transpetrosal approach. Okajimas Folia Anat 1998, 75 (1): 33-40. 8. Sennaro ğlu L, Slattery W. Petrosus anatomy for middle fossa approach. Laryngoscope 2003, 113: 332-342. mm aras ında değiştiğini bildirmişlerdir. Oliverse (18) PAI’n ın antero-posterior çapını 2.0-5.8 mm, Berlis ve ark. (17) ise 5.0-13.0 mm aras ında değiştiğini ifade etmektedirler. Yapt ığımız çalışmada PAI’n ın medio-lateral çapı 5.8-15.1 mm arasında, PAI’un supero-inferior çap ı 2.5-6.3 mm arasında, PAI’n ın antero-posterior çapı 3.5-7.1 mm arasında bulundu. Day ve ark. (9) PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus sigmoidei’ye olan en k ısa mesafesini 29.5 mm ile 38.0 mm aras ında ve ortalama 34.5 mm olarak, Bozbu ğa ve ark. (7) sağda 20.2 mm ile 42.0 mm aras ında ve ortalama 31.8 mm, solda ise 17.9 mm ile 47.0 mm aras ında ve ortalama 31.3 mm bulundu ğunu bildirmişlerdir. Yaptığımız çalışmada ise, PAI’n ın dış kenarının sulcus sinus sigmoidei’ye olan en k ısa mesafesini 11.0-24.1mm, ortalama18.0 mm olarak tespit ettik. Tablo II’de verdi ğimiz değerlerden; PAI’nın dış kenar ının apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, FMAI’n ın apex partis petrosa’ya olan uzaklığı, PAI’n ın dış kenarı ile margo inferior partis petrosa aras ındaki en kısa mesafe, PAI’nın proc. mastoideus’a olan uzakl ığı, for. stylomastoideum’a olan uzakl ığı ve fossa jugularis’e olan uzaklığı ile ilgili literatürde herhangi bir çal ışmaya rastlayamadık. FMAI’n ın morfometrisi ve varyasyonları ile ilgili yap ılan çalışmalarda daha çok CT ve CV’nin morfometrik boyutlar ı incelenmiştir (12-15). CT’nin uzunlu ğunu; Papangelou (12) 1-6mm arasında, Silverstein ve ark. (13) 5.8-11mm aras ında ve ortalama 8.0mm, Roland ve ark. (14) 5.5- 10.5mm aras ında ve ortalama 8.5mm, Sakashıta ve Sando ise (11) 2.2-7.9 mm aras ında ortalama 5.1 mm olarak bildirmi şlerdir. Çalışmamız sonucu CT’nin 3.2- 8.2 mm aras ında değiştiğini ve ortalama olarak 5.1 mm oldu ğunu tespit ettik. Literatürde MAI’ un morfometrisi ve morfolojisini belirlemeye yönelik olarak yap ılan çalışmalarda, metot ve yöntemlerin ya ş, cins ve ırk farklılıkları rakamsal de ğerlerde farklılıkların olmasına yol açmıştır (4-18). CT ve CV’nin morfolojik şekli ile ilgili olarak bizim yapt ığımız sınıflandırmaya benzer bir çal ışmaya rastlayamadık. 7 Erciyes Üniversitesi Sa ğlık Bilimleri Dergisi (E.Ü.Journal of Health Sciences) 13(3) 1-7, 2004 Özocak O, Unur E, Ülger H, Ekinci N, Aycan K, Acer N 1 4. Roland S, Wr ıght G, Meyerhoff L, Mıckey B. Anatomic considerations the posterior approach to the internal auditory canal. Ann Otol Rhinol Laryngol 1988, 97: 621-625. 15. Çokkeser Y, Ar ısteguı M, Naguıb B. Maged, Saleh E, Ta ıbah K. Abdel, Sanna M. Identification of internal acoustic canal in the middle crania l fossa approac h . Otolaryngology-Head Neck Surgery 2001, 124 (1): 94-98. 16. Domb H, Chole A. Anatomical studies of the posterior petrosus apex with regard to hearing preservation in acoustic neuroma removal Laryngoscope 1980, 90:1769-1776. 17. Berlis A, Putz R, Schumacher M. Direct and CT measurements of canals and foramina of the skull base. The British Journal of Radiology 1992, 65: 653-661 18. Oliverse FP, Schuknecht HF. Width of the internal auditory canal. Ann Otol 1979, 88: 316-323. 9. Day JD, Jordi X. K, Fukushima T, Giannota S. Microsurgical anatomy of the inner surface of the petrosus bone. Neursurgery 1994, 34 (6): 1003-1008. 10. Müren C. The Internal acoustic meatus: Anatomic variations and relations to other temporal bone sructures. Acta Radiologica Diagnosis 1986, 27: 505-512. 11. Sakashita T, Sando S. Postnatal development of the ınternal auditory canal studied by computer aided three-dimensional reconstruction and measurements. Ann Otol Rhinol Laryngol 1995, 104: 469-475 12. Papangelou L. Study of the human internal auditory canal. Laryngoscope 1972, 82: 617- 624. 13. S ılversteın H, Norrel H, Smouha E, Haberkamp T. The singular canal: A valuable landmark in surgery of the internal auditory canal. Otolaryngology-Head Neck Surgery 1988, 98 (2): 138-143.
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Meatus Acusticus İnternus" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Fzt.Osman ÖZOCAK'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Fzt.Osman ÖZOCAK'ın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
