📚YÜRÜTÜCÜ FONKSİYONLAR( EXECUTIVE FUNCTIONS) VE ERGOTERAPİ

Yürütücü fonksiyon, geçmiş deneyimimiz ve şimdiki eylemimizle bağlantı kurulmasına yardım eden mental süreçtir. İnsanlar yürütücü fonksiyonu kullanarak bazı aktiviteleri gerçekleştirirler; planlama, organize etme, dikkat, hatırlama , zaman yönetimi. Ergoterapist bireyin ihtiyacına göre zayıf alanları geliştirmeyi hedefler.

Hepimiz günlük yaşamda kullanırız;
-plan yapmak için
-işi zamanında bitirme
-fikirleri değerlendirme
-ihtiyacımız olduğunda yardım isteme
-grupla çalışma..

📚YÜRÜTÜCÜ DİSFONKSİYON( EXECUTIVE DYSFUNCTION): İşaretler, semptomlar ve stratejiler;

Problemler herhangi bir yaşta görünebilir ama daha çok okula başlandığında görünmeye başlar. Çocuğunuz eğer şunlarda sorun yaşıyorsa yürütücü fonksiyonda problem yaşıyor olabilir;
-projeleri planlama
-projeyi tamamlamak için ne kadar zaman gerektiği
-hikaye anlatmada problem yazılı veya sözlü( detay verememe, organize edememe ve olayları sıralamada problem)
-ezberlemede ve hatırlamada problem
-aktiviteyi başlatma

📚Çocuğunuzda Yürütücü Fonksiyon Güçlükleri Var Mı?
Yürütücü beceriler kademeli olarak gelişir ve insanlarda farklı oranlarda görülür. Bazı çocuklar zamanla ilgili problem yaşarken diğeri planlama, organizasyon, öğrenme ve dikkat problemleri yaşayabilir. DEHB ve Öğrenme Güçlüğü olan çocuklar nerdeyse her zaman bir veya daha fazla yürütücü beceride zorluk yaşar ve bu da öğrenme ve davranışı olumsuz etkiler

📚CHECKLIST;
📌dikkatte zorluk
📌kolayca dikkati dağılıyorsa
📌bir iş yaparken birçok hatırlatıcıya ihtiyacı varsa( ödev yaparken örneğin)
📌hedef belirlemede zorluk
📌karar verirken zorlandığını görmek
📌ödev yaparken nerden başlanacağını belirlemede zorluk
📌bir şeye başlamada zorluk
📌bir işi yaparken ne kadar zaman alacağını belirlemede problem
📌ödev yaparken yaşıtlarından daha çok zaman alması
📌ödevin son veriliş tarihini kaçırma
📌materyalleri evde veya okulda unutma
📌yaptığı işi kontrol etmede çok zorlanma
📌çok adımlı direktifleri takip etmede zorluk ( örneğin; odana git, kitabını al ve yanıma gel)
📌yaptığı işin ortasında ne yaptığını veya söylediğini unutma
📌kitap okurken veya bitirdikten hemen sonra metindeki detayları unutma
📌programlarında veya rutinlerindeki değişikliklerin çocuk için sinir bozucu olması
📌bir aktiviteden diğerine geçişte zorluk( özellikle kurallar ve aktivite talebi değiştiğinde)
📌bilgiler arası geçişte zorluk ( gerçek anlam, mecaz, geçmiş, şimdi...)
📌görevin bi kısmında takılı kalıp ilerleyememek
📌dürtüleri kontrol etmede zorluk( düşünmeden söyleme, yapma..)
📌diğerlerinin sözünü kesme.
-son altı ayda çocukta bunlar gözlemlenirse bir uzmana görünmekte fayda var

📚YÜRÜTÜCÜ FONKSİYON DAVRANIŞSAL KATEGORİLER
1-dürtü kontrolü; eylemde bulunmadan önce durma ve düşünme yeteneği
Birçok DEHBli çocuklarda dürtü kontrolü temel
zayıflıklardan
2-emosyonel kontrol; hedefleri düşünerek hisleri yönetme yeteneği
3-planlama/önceliklendirmek; hedefe ulaşabilmek için adım oluşturabilme ve karar verme yeteneği
4-fleksibilite; durum değiştiğinde planları gözden geçirme ve stratejileri değiştirebilme yeteneği
5-çalışma belleği; bilgiyi zihinde tutma ve görevi tamamlamak için kullanma
6-benlik ayarlaması; kendi performansını değerlendirme ve izleyebilme yeteneği
7-görev başlatma; işe başlanması gerektiğinde farkedebilme ve sonraya bırakmadan başlayabilme yeteneği
8-organizasyon; Bilgi veya materyale dikkat etmek için sistemleri oluşturma ve sürdürme yeteneği.

DEHB li ve Öğrenme Bozukluğu olan birçok çocuk yürütücü fonksiyonları geliştirmek için ekstra desteğe ihtiyaç duyar. Aşağıda her biri için günlük yaşamdan örnekler vereceğim;
-Organizasyon becerisi örnek; okula gitmek için hazırlanan çocuk çantasını mutfakta unutur ve otobüste kapıdadır
-çalışma belleği; dün okunan metinle ilgili soru sorar hoca ama hatırlamakta zorlanır
-dürtü kontrolü/benlik ayarlaması; öğlen yemeğinde arkadaşlarıyla otururken sesli konuşma, yerinde duramama, sandalyede zıplama
-fleksibilite/çalışma belleği; gelen topa nerden vuracağını, ne kuvvetle vuracağını bilmez
-organizasyon/emosyonel kontrol; akşam yemeği zamanı, masayı kurması gerekir, herkes için masaya ne koyması gerektiğini hatırlamaya çalışır, kardeşi hatırlatır çocuk bağırır
-görev başlatma; birçok ödevi var, hangisinden nasıl başlayacağını bilmez, son veriliş tarihlerine göre ayarlayamaz
-planlama/önceliklendirme; yarına ödevi var, kağıdı nasıl düzenleyeceğini bilmez, ödevi tamamlamak için hangi adımları atması gerektiğini bilmez
-benlik ayarlaması/organizasyon; ödevi tamamlar ama doğru olup olmadığıyla ilgili endişe eder, ödevi çantasına koymayı unutur gibi örnekleri sıralayabiliriz…

📚YÜRÜTÜCÜ FONKSİYON VE ÖĞRENME
💎Yürütücü Fonksiyonun Beş Alanı;
-organizasyon
-önceliklendirme
-fleksible düşünme
-çalışma belleğine erişim
-öz ayarlama
Yürütücü fonksiyonun önemli rolü okul önce başlar ve okul döneminde artar(Özetleme, not alma ve yazma )
Okuldaki başarı; planlama becerisine, görevleri organize etme ve önceliklendirme, ana fikri detaylardan ayırma, fleksible düşünme, ezberleme..

📚ORGANİZASYON VE ÖNCELİKLENDİRME
📌hepimizin okulda ve işte kullandığı önemli yürütücü fonksiyonlardır
📌yetişkinler olarak birçok organizasyonel strateji ve materyal kullanırız( takvim, dosyalar ve bilgisayarlar)

Akademik Performans için Organizasyon Neden Önemli?
📌okul programının artan talepleri ve bağımsız öğrenme organizasyonel beceri gerektirir

Organizasyonel zorluk yaşayan öğrencilerde anahtar alanlar;

📌Ev ödevi; ödevi doğru bir şekilde yazmayı, ödev için gerekli materyalleri eve getirmeyi, zamanında tamamlamayı gerektirir
📌çalışma; notları ve ödevleri organize etme ve diğer materyalleri sınavlar için hazırlama gerektirir
📌yazma; önemli detayları önceliklendirme gerektirir

Önceliklendirme Akademik Performans için Neden Önemli?
📌öğrenciler gün içerisinde çabalarını neye göstermeleri gerektiğini veya ödevlerinde neye odaklanacaklarını bilirse kompleks görevleri daha kolay bitirebilirler
-kısa süreli/ uzun süreli görevler
-not alma, çalışma ve yazma için en önemli bilgiyi seçme
-okul, aktivite be ödev taleplerini yönetme

Ebeveynler çocuğun efektif bir şekilde organizasyonu ve önceliklendirmesine nasıl yardımcı olabilir?

💎Zamanı organize etmek için;
📌aile takvimi kullanarak önemli sorumlulukları kaydedin
📌çocuğun günlük olarak takvimi gözden geçirmesi için cesaretlendirilmesi
📌eğlenceli aktiviteleri programa dahil etmesi için cesaretlendirin
💎Görev organizasyonu;
📌çocuğunuza uzun süreli projeleri zihinsel film gibi görmesini öğretin,
Kompleks görevleri parçalara ayırsın( film sahneleri gibi)
📌önemli görevleri oluşturduğu programa yazsın

💎materyal organizasyonu;
📌organize olmuş çalışma alanı çocuğun materyalleri kolay ve bağımsız bir şekilde bulmasına yardım eder
📌materyalleri farklı bölümlere koymak yararlı olabilir( örneğin tüm kalemler bi bölümde, defterler başka bölümde...)
📌hesap makinesi, sözlükler ve atlasları çalışma masasına yakın yere koyabilir
📌çantasını boşaltıp organize etmesi için düzenli zaman belirlemesine yardım edin (beraber yapın, alışkanlık kazanmasını sağlayın)
📌parlak renkli dosyaya ödevlerini koyabilir

💎görevleri önceliklendirme
📌çocuğun ödevleri önceliklendirmesine yardım edin ( örneğin veriliş tarihine göre, zorluk derecesine göre ya da hangisi için daha çok stres yapıyorsa)
📌uzun projeleri tamamlaması için adımları listelemesi için cesaretlendirin

💎materyalleri önceliklendirme
📌çalışmaya başlamadan önce gerekli olan her şeyi getirsin
📌daha çok kullandığı materyalleri kolay ulaşabileceği yere koyabilir

📚FLEKSİBLE DÜŞÜNME
-öğrenme ve okulda başarılı olmak için kritik yürütücü fonksiyondur

Fleksible Düşünme Akademik Performans İçin Neden Önemli?
-okuduğunu kavrama
-yazma
-matematik yeterliliği
-yabancı dil öğrenme
-çalışma

Çocuğun Daha Fleksible Düşünebilmesi İçin Nasıl Yardımcı Olabilirsiniz ?

-çoklu anlamı olan kelimelerle aktivite, kelimeleri kategorilendirme ve sayı puzzle’ları
-esprileri/bilmeceleri/ kelime oyunlarını görselleştirme ve tartışma
-okuduğunu anlama( çocuğunuz okuduğunda anlamadığı kelime veya cümle varsa durmasını isteyin ve sorular sorun, birden çok anlamı olan kelime var mı..)
-yazma( yazı yazarken çocuğunuz problem yaşıyorsa bilgiyi organize etmesi ve önceliklendirmesi için stratejiler kullanması için cesaretlendirin. Yazı yazarken 3 bölüme ayırabilir birinci kısımda tema, ikinci kısımda detaylar ve 3.kısımda hatırlaması için ipuçları)
-matematik( soruları çözerken farklı çözüm yolları öğretin)
-çalışma( farklı testler için farklı çalışması gerektiğini bilmesine yardım edin örneğin çoktan seçmeli sorularda detaylara odaklanması gerektiği klasik sorularda detaydan çok anlatıma dayandığı)

📚ÇALIŞMA BELLEĞİ
-çalışma belleği günlük yaşamda öğrenme için önemli rol oynar
-çalışma belleği ikiye ayrılır;
1-işitsel çalışma belleği
-çocuklar sözlü çok adımlı yönergeleri takip ederken bu belleği kullanır
-bu bellekte zayıflık olduğunda yönergeleri zihinlerinde tutmakta zorlanırlar
2-görsel/uzamsal çalışma belleği
-öğrenciler bu belleği kullanarak matematikte hesaplama yapar, resimleri ve olayların sıralamasını hatırlar

Çalışma Belleği Problemlerini Nasıl Anlarsınız?
-aktiviteyi tamamlamadan terketme
-genellikle hayal kuruyormuş gibi görünür
-ödevlerini tamamlayamaz
-soruyu cevaplamak için parmağını kaldırır ama ne söylemek istediğini unutur( 5 yaş için tipik davranış, 11 yaş için atipik)
-aktiviteye nasıl devam edeceğini unutur

Zayıf Çalışma Belleği Olan Çocuğa Nasıl Yardımcı Olunur?
-çocuğun zayıflıklarını bilin ve kuvvetli yönlerini ortaya çıkarın( çocukta eğer güçlü görsel-uzamsal beceri varsa matematik çalışırken görsel şema kullanılabilir, çıkarma ve toplama işlemlerinde blok ve Lego kullanılabilir)
-uzun yönergeler yerine bir veya iki yönerge verin
-çocuğun çalışma belleği farkındalığı geliştirmesi için yardımcı olun
-çoklu görevleri parçalara ayırsın ve belli bir zamanda bir işle uğraşsın, bir aktiviteyi yapsın dursun diğerine geçsin

📚BENLİK AYARLAMASI
-öğrencinin ne zaman ve nasıl spesifik strateji kullanması gerektiğini farketmesini sağlar
-strateji efektif mi değil mi kontrol eder ve ve görevle ilgili strateji ayarlar

Benlik Ayarlaması Akademik Performans İçin Neden Önemli?
-okuduğunu anlama
-yazma
-matematik
-ödev
-çalışma İçin

Öğrenme Güçlüğü Ve DEHB’li Öğrenciler;
-ödevlerini düzeltmede ve kontrol etmede zorluk yaşarlar
-yanlışları görememe, farklı ödevler için uygun strateji seçememe

Yürütücü Disfonksiyonu Olan Çocuklarda Sosyal Yaşam Neden Zorlaşır?
-yaşıtlarıyla sosyal olarak kabul edilemeyen yolla davranma
-kişilerarası problemleri çözmede yetersizlik
-davranışın sonucunu düşünmeme
-sözlü olmayan iletişimi anlayamama
-yeni sosyal durumlara adapte olamama
-başarısızlığı tolere edememe

6-18 Aylık Çocuklar İçin Yürütücü Fonksiyon Aktiviteleri
Bu aktiviteler çouğun dikkat, çalışma belleği kullanma ve öz kontrol becerileri kullanması için ceseratlendirir( bu aktiviteleri kullanırken yetişkinler çouğun ilgisine ve hoşlanabileceği aktiviteleri seçmeli ve ne kadar uzun oynanacağı da çocuğun davranışına göre şekil almalı)
-kucakta oyunlar( tekrar bebeğin hatırlamasını ve davranışını yönetmesini sağlar)
-ce eee ( saklama ve bulma oyunları çalışma belleği, öz kontrol geliştirir)
-Saklama Oyunları( çalışma belleği geliştirir)
-oyuncağı elbisenin altına saklayarak çocuğun bakması için cesaretlendirilebilir
-daha büyük çocuklar kendilerini saklamayı severler(sesli bir şekilde onları arayabilirsiniz )
-bi kaç bardağı yerleştirip birinin altına oyuncağı koyup bulmasını isteme
-Taklit Oyunları( bebekler yetişkinleri taklit etmeyi severler)
-taklit; dikkat, çalışma belleği ve öz kontrol geliştirir
-yüz ifadesi taklit etme, oyuncağı bir yere koyup aynısını yapmasını isteme
-Parmak Oyunları( basit el hareketleriyle şarkılar bebekler için çok eğlenceli olabilir ve öz kontrol, çalışma belleği ve dil geliştirir)


18-36 Aylık Çocuklar İçin Yürütücü Fonksiyon Aktiviteleri
-bu evrede çocuklar dil becerilerini hızlı bir şekilde geliştiriyorlar
-dil, yürütücü fonksiyon ve öz regülasyonun gelişiminde önemli rol oynar( iki dil bilmek de bunların gelişimine katkıda bulunur)
-Aktif Oyunlar; bu dönemde birçok oyun becerisi gelişir ve fiziksel meydan okumaları severler
-birçok materyal ve fırsat sağlayın( topu yakalama ve atma, denge tahtasında durma, zıplama, eğimli yüzeyde yukarı çıkıp inme)
-şarkı oyunları( farklı hareketler yapma, söyleneni uygulama, durma, yavaşlama, hızlanma, vücut bölümlerine dokunma vücut farkındalığı için)
-hisler hakkında konuşma( emosyonel farkındalık ve regülasyon)
-eşleme oyunları( şekle, renge ve boyuta göre)
-puzzle

3-5Yaş
-Hayali Oyun
sembolik oyunla çocuk kompleks fikirleri aklında tutar ve kuralları takip etmek için eylemlerini şekillendirir
-örneğin doktorculuk oynama( doktor, hasta, ebeveyn rolü)
-öz regülasyon geliştirir.

Ergoterapist Dilara Kaya