TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ZİHİNSEL ENGELLİ BİREYE SAHİP AİLELERDE
KAYGI VE İLİŞKİLİ FAKTÖRLER
Sevil Seçil ERDEM
DİSİPLİNLERARASI AİLE DANIŞMANLIĞI ANABİLİM DALI
TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
BİTİRME PROJESİ
DANIŞMAN
Prof. Dr. Gülsüm ANÇEL
ANKARA
2022
iii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ................................................................. ....................................................... v
1. GİRİŞ ...................................................................... ................................................ 1
1.1Problemin Tanımı ve Çalışmanın Amacı ........................................................ 1
2. YÖNTEM................................................................ ................................................ 3
2.1. Çalışmanın Yöntemi............................................................... ......................... 3
3. AİLE.................................................................. ...................................................... 4
3.1. Ailenin Tanımı ...................................................................... ........................... 4
3.2. Aile Tipleri ...................................................................... ................................. 4
4. ZİHİNSEL ENGELLİLİK............................................................ ........................ 5
4.1. Zihinsel Engelliliğin Tanımı ve Nedenleri..................................................... 5
4.2. Zihinsel Engele Sahip Bireylerin Özellikleri................................................. 6
4.2.1. Motor Gelişim Özelliği ...................................................................... ....... 7
4.2.2. Dil Gelişim Özelliği ...................................................................... ............. 8
4.2.3. Sosyal ve Duygusal Gelişim Özelliği........................................................ 9
4.2.4Bilişsel Gelişim Özelliği ...................................................................... ........ 9
4.3. Zihinsel Engellilik Düzeyleri ve Kriterleri................................................. 10
4.3.1. Hafif Düzey Yetersizlik ...................................................................... .... 10
4.3.2. Orta Düzey Yetersizlik ...................................................................... ..... 11
4.3.3. Ağır Düzey Yetersizlik........................................................... ................. 11
4.3.4. Çok Ağır Düzey Yetersizlik ................................................................... 12
5. ZİHİNSEL ENGELE SAHİP BİREYLERE ve AİLELERE YÖNELİK
YAKLAŞIMLAR ...................................................................... ............................... 12
5.1. Özel Eğitim ve Rehabilitasyon ..................................................................... 12
5.2. Grup Terapisi ...................................................................... .......................... 14
5.3. Bireysel Terapi................................................................ ............................... 15
6. ZİHİNSEL ENGELLİ BİREYE SAHİP AİLELERDE KAYGI ve İLİŞKİLİ
FAKTÖRLER ...................................................................... .................................... 16
6.1. Ailede Zihinsel Engelli Bireyin Varlığı ve Ailenin Yaklaşımı ................... 16
6.2. Çevre ve Sosyal İlişkilerde Yaşanan Problemler........................................ 18
6.3. Ekonomik Problemler ...................................................................... ............. 18
6.4. Psikolojik Problemler............................................................ ........................ 19
6.5. Sağlık Problemleri........................................................... .............................. 20
6.6. Eğitim Problemleri........................................................... ............................. 20
iv
6.7. Aile İşlevlerinde Problemler............................................................ ............. 21
6.8. Aile İçi İlişkiler ve İletişimde Problemler ................................................... 22
7. SONUÇ VE ÖNERİLER.............................................................. ....................... 24
8. ÖZET.................................................................. ................................................... 26
9. SUMMARY ...................................................................... .................................... 26
10.KAYNAKLAR ...................................................................... .............................. 28
11. ÖZGEÇMİŞ.............................................................. .......................................... 30

v
ÖNSÖZ
Zihinsel engel geçmişten günümüze kadar süregelen ve genel olarak tüm
toplumları özel olarak ta ebeveynleri çok fazla etkileyen, problem yaşamalarına yol
açan bir durumdur. Ebeveynlerin yaşadığı ilk problem, öncelikle çocuğunun zihinsel
engelli olduğunu kabullenmedir. Kabullendikten sonra da engelli çocukla birlikte
yaşama yönelik nasıl adımlar atacaklarını da bilemedikleri görülmektedir. Zihinsel
engelli bireyle yaşama yönelik çalışmaların arttırılması ve ebeveynlere daha fazla
destek sağlanması toplum sağlığı açısından önemlidir. Toplumun zihinsel engelliler
konusunda bilinçlendirilmesi, toplumda buna yönelik politikaların olması ve kuramsal
desteklerin sağlanması ebeveynlerin bu durumu problem olarak yaşamaması açısından
gereklidir.
Bu bitirme projesi zihinsel engele sahip çocuğu olan ebeveynlere ve bu
konuda yapılacak gelecek çalışmalara yol göstermesi amacıyla yazılmış olup bu
projede bana destek olan, yol gösteren saygıdeğer danışmanım Prof. Dr. Gülsüm
ANÇEL hocama çok teşekkür ederim.
1
1. GİRİŞ
1.1.Problemin Tanımı ve Çalışmanın Amacı
Zihinsel engel geçmişten günümüze kadar toplumu etkileyen bir durumdur.
Zihinsel engelin incelenmesi kadar aile içinde ne gibi etkisinin olduğu da
incelenmelidir. Toplumun en küçük birimi olan aile insanlığın çoğalması için önemli
bir konumdadır. Aileye yeni bir üyenin gelecek olması ise aile içinde heyecan
yaratmaktadır. Ancak aileye yeni katılacak olan üyenin zihinsel engelli olması aile
üzerinde şok etkisi yaratmaktadır.
Toplumun en küçük birimi olan aileye zihinsel engelli bireyin katılması ile
beraber aile üyelerinin nasıl etkilendiğinin incelenmesi aile üyelerine yardım etmenin,
onlara yol göstermenin ilk adımıdır. Zihinsel engelden sadece engelli birey değil aynı
ölçüde aile üyeleri de etkilenmektedir. Çoğu zaman aile üyeleri ne yapacağını
bilememekte ve bu duruma alışmaya çalışmakta zorluklar yaşamaktadırlar.
Birçok aile, aileye yeni katılacak üyenin heyecanını yaşamaktadırlar. Ancak
yeni katılan üyenin zihinsel engelli olduğunu öğrenmeleri ile beraber şok etkisi ve
büyük kaygılar yaşamaktadırlar. Öncelikle üyenin zihinsel engelli olduğuna
kendilerini alıştırmaları gerekmekte ve bu konuda zorluklar yaşamaktadırlar. Aynı
zamanda zihinsel engelli üyenin nasıl büyüyeceği, yaşıtları ile aynı seviyeye gelip
gelmeyeceği, kendi kendilerine yetip yetemeyeceği gibi birçok etken kaygı
seviyelerinin artmasına sebep olmaktadır. Kaygı seviyelerini arttıran bu etkenler ise
ailenin psikolojik, aile içi iletişim, sosyal, ekonomik gibi birçok probleme yol
açmaktadır. Aileye zihinsel engelli bireyin katılması ile beraber aile üyeleri kendi
hayatlarını geri plana atmakta ve aynı zamanda aile içinde rol çatışmaları, sorumluluk
paylaşımı gibi birçok problem ortaya çıkmaktadır. Bu durumda aile üyeleri zihinsel
engelli bireyin varlığına alışmaya aynı zamanda da hayatlarına odaklanmaya
2
çalışmaktadırlar. Aile ise bu ve bunun gibi sebeplerden dolayı olumsuzluklar
yaşamaktadırlar.
Zihinsel engelli bireyle yaşama yönelik çalışmaların arttırılması ve
ebeveynlere daha fazla destek sağlanması toplum sağlığı açısından önemlidir.
Toplumun zihinsel engelliler konusunda bilinçlendirilmesi, toplumda buna yönelik
politikaların olması ve kuramsal desteklerin sağlanması ebeveynlerin bu durumu
problem olarak yaşamaması açısından gereklidir. Yapılan çalışma ailenin zihinsel
engelli bireyin varlığına daha kolay alışmalarını sağlamak ve ailenin engel konusunda
yardım alma olasılıklarını arttırmak amacı ile yazılmıştır.
3
2. YÖNTEM
2.1. Çalışmanın Yöntemi
Bu çalışma, zihinsel engelli bireye sahip ailelerde kaygı ve ilişkili faktörleri
incelemek amacıyla literatür taraması yapılarak gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda yurt
içinde yapılan çalışmaları internetten yararlanılarak ilgili literatür taraması
gerçekleştirilmiştir. Literatür taraması, Google Akademik, Ulusal Tez Merkezi veri
tabanları kullanılarak, zaman sınırlaması belirtmeden, zihinsel engel, aile ve kaygı gibi
anahtar kelimeler kullanılarak gerçekleştirilmiştir.
4
3. AİLE
3.1.Ailenin Tanımı
İnsan cinsinin üretildiği, toplumsal yaşama uyumlanma sürecinin belli bir
düzeyde ve biçimde etki ettiği, cinsel ilişkilerin belli bir düzeyde düzenlendiği, çiftler
ve anne-babalarla çocuklar arasında bir biçimde sıcak, içten, güven ilişkisi içerisinde
olunan, içinde yaşanılan toplumsal düzene göre ekonomik durumların yer aldığı
toplumsal kuruma aile denmektedir (Buz, 2003).
Aile yaşantısı bütün dünyada ortak özelliklere sahip olmakla beraber, bu
özellikleri dört başlık altında ifade edilmektedir. Birincisi tarihte aile her zaman önemli
olmakta, bu üyeler bir araya gelerek topluluklar oluşturmaktalar. İkincisi yasal olarak
tekeşli olunmayan topluluklarda bile genellikle aileler tekeşlilerdi. Ayrıca üretim
birimi olarak ta küçüktü. Üçüncüsü tek yanlı grupların olduğu yerlerde bile, anne-baba
aracılığı ile soy ilişkisi kabul edilmeyen taraf da dâhil olmak üzere, ortak kan ilişkileri
kabul görmekteydi. Dördüncüsü ise hiçbir toplumda anne ve çocuk ilişkisi yasal ve
duygusal olarak çok önemlidir. Gösterilmiş olan bu dört özellik ailelerin ortak
özellikleri arasında sıralanabilir (Pehlivan, 2017).
3.2.Aile Tipleri
Aileler büyüklüklerine göre geniş ve modern aile olmak üzere ikiye
ayrılmakta olup geniş aile, kırsal bölgelerde görülen ve sanayi öncesi toplumlarda
görülmekle beraber aynı evin içinde birden fazla evli çiftin yaşadığı aile yapısında
babanın egemenliği ve babanın soy ağacında genişleme görülür. Bu sebeple de aynı
evin içinde yaşayanlar genellikle babanın akrabalarıdır. Modern aile ise anne-baba ve
evli olmayan çocukların oluşturduğu, üye sayısının sınırlı olduğu, çağdaş sanayi
5
toplumlarında görülmektedir. Bunların dışında ise endüstrileşen modern toplumlarda
ailenin yok olduğunu savunan görüşle beraber çözülen aile kavramı da ortaya
çıkmaktadır. Bunları çekirdek aile üyelerinden birinin sonradan yok olması (ölüm,
ayrılık vs.) ile birlikte parçalanmış aile kavramı, çekirdek ailenin hiçbir zaman
kurulmamış haline ise tanımlanmamış aile olarak çözülen aile ifade edilmektedir.
Tanımlanmamış aile ise ebeveynlerden biri olmadan tek bir ebeveyn ile çocuğun bir
arada olduğu ailelerdir (Lale, 2004).
Aileler otoriteye göre ise anaerkil, babaerkil ve ataerkil olmak üzere üçe
ayrılır. Anaerkil ailede kadın ve erkek aynı haklara sahip olmakla beraber kadının
statüsü daha yüksektir. Babaerkil ailede ise erkeğin üstünlüğü toplumda tanınmış,
erkeğin ekonomide üstünlüğü daha ağırlıklıdır (Lale, 2004).
4. ZİHİNSEL ENGELLİLİK
4.1.Zihinsel Engelliliğin Tanımı ve Nedenleri
Zihinsel engelliği bireyin zekâ maharetinin yaşıtlarına oranla daha düşük
olması olarak tanımlanabilmektedir. Birey’ in yaşıtlarına oranla zekâ maharetinin
düşük olması ise eğitim ve diğer çeşitli alanlarda geride olmasını ifade eder. Buna
bağlı olarak da zihinsel engelli olarak doğmak hem birey için aynı zamanda engelli
bireye sahip aileler için zor bir yaşantıya neden olmaktadır. Zihinsel engellilik,
gelişimsel engellilik arasında yer aldığından bu nedenle de çocukluk çağından itibaren
ele alınması gereken konulardan bir tanesidir (Sarı, 2007).
Zihinsel engelliliğin tanımına bakıldığı zaman ise zihinsel engelli bireyin
normal zekâ düzeyine sahip bireylerden farklı olarak zihin kuramı görülmektedir.
Zihin kuramı ise çocukların oyun oynarken, yaşadığı dünyaya yönelik bilgilerini
6
sembolleştirme yolu ile kavrama ve sembolleştirme sürecinde soyut düşünme
becerilerini geliştirerek, dil becerilerinde de gelişme sağlamaktadırlar. Ancak zihinsel
engelli bir birey bu beceriyi sağlayamamaktadır (Biçer ve Sarı, 2017).
Zihinsel engelliliğin nedenleri arasına, doğum öncesi, doğum sırası ve
doğum sonrası olmak üzere üç etkene ilişkin nedenler sıralanmaktadır. Doğum öncesi
nedenler olarak, aileden gelen genetik özellikler ifade edilmektedir. Ayrıca anne
hamilelik sırasında sigara, alkol veya madde kullanımı gibi zorlu bir yaşantıya sahip
olduysa çocuğun zihinsel engelli doğma olasılığı daha yüksektir. Zihinsel engelliliğin
nedenleri içinde yer alan doğum sırası nedenleri, doğumun zorlu geçmesi, çocuğun
doğum sırasında ters gelmesi, doğumun fazla uzun sürmesi gibi bebeğin hava almasını
engelleyen bu tip durumlar da zihinsel engelliliği yaratan durumlar arasındadır.
Doğum sonrası nedenleri ise açıklayacak olursak, doğan bebeğin solunum sıkıntısı
yaşaması, yeterli beslenmemesi, sindirim sıkıntıları yaşaması, iltihap hastalıkları gibi
beyni olumsuz etkileyen menenjit, beyin iltihabı gibi durumlar yaşaması da çocuğun
zihinsel engelli olmasını etkiler (Toprak, 2018).
4.2.Zihinsel Engele Sahip Bireylerin Özellikleri
Zihinsel engelli bireyler, yaşıtlarına oranla gelişimsel olarak gerilik
göstermektedirler. Bu nedenle zihinsel engelli bireylerin motor gelişimleri, dil
gelişimleri, sosyal-duygusal gelişimleri ve bilişsel gelişimleri bağımsız olarak
gerçekleştirmeleri konusunda geriden gelmektedir (Aruk, 2008).
Zihinsel engelli bireylerin fiziksel görünüşleri ve sağlık durumları zihinsel
engelli olmayanların görünümünden farklıdır ve ayrıca zihinsel engelin derecesine
göre bu farklılıklar artmaktadır. Hafif zihinsel engelli bireylerde dış görünüş diğer
yaşıtlarından farklılık göstermemekte ancak orta ve ağır zihinsel engelli bireylerde dış
görünüşte yaşıtlarına göre farklılıklar görülmektedir (Aruk, 2008). Zihinsel
7
engellilerin özellikleri, motor gelişim, dil gelişimi, sosyal ve duygusal gelişim ve
bilişsel gelişim özelliği açısından incelenebilir.
4.2.1. Motor Gelişim Özelliği
Hafif zihinsel engelli bireylerde motor gelişim özelliği yaşıtlarına göre
farklılık göstermemekte olup, orta ve ağır düzey de ise yaşıtlarına oranla motor
gelişimde farklılıklar görülmektedir. Zihinsel engelli bireyler’ in motor becerileri
kazanımında problemler görülebilmektedir. İnce ve kalın motor becerilerin
kazanımında yaşıtlarına oranla geç kazanmaktadırlar (Aruk, 2008).
Buna bağlı olarak motor gelişim denge, hız, güç gibi hareket becerilerinin
sınıflandırıldığı fiziksel gelişimi göstermektedir. Motor gelişim dikkate alındığında,
ince motor beceriler, ayaklar, eller, parmaklar, dil ve dudaklar gibi bileklerdeki küçük
hareketleri ifade ederken, kaba motor beceriler ise zıplamak, atlamak, koşmak,
yürümek gibi büyük kasları kullanarak yapılan faaliyetleri ifade etmektedir (Ulutaş,
Demir ve Yayan, 2017).
Tanımlanan kalın motor becerilere göre zihinsel engelli bireylerin
bulundukları bölgeye görsel ilgi göstermedikleri, uzunca bir süre hareket etmedikleri,
küçük aletleri taşımakta zorluklar yaşadıkları, duvar, kapı veya mobilya gibi eşyalara
çarparak yürüdükleri belirlenmiştir. Zihinsel engelli bireyler’ in ince motor
becerilerinde ise el göz koordinasyonunu sağlamak, makasla kesmek, kâğıt
yapıştırmak ve kâğıt yırtmak gibi hareketlerde zorluklar çektikleri de görülmekte olup
karmaşık koordinasyon gerektiren becerilerin yeterli seviyeye gelebilmesi için uzunca
bir zaman ve sürekli alıştırma yapmaları gerekmektedir (Aruk, 2008).
8
4.2.2. Dil Gelişim Özelliği
Dil, düşünceleri belli kurallar içinde seslere, sözcüklere ve cümlelere
dönüştürme, konuşma ise bu sistemi algılanabilir hale getirme durumuna denmektedir.
Bu bağlamda zihinsel engelli bir bireyin dil becerilerinin yetersiz olduğu düşünülünce
özellikle yapılması gereken şey gelişim düzeyine göre dil gelişimdeki gerilik düzeyini
tespit etmektir. Zihinsel yeteneklerde ki gerilik düzeyi dil gelişimini doğrudan
etkilemektedir. Bu nedenle zihinsel engelli bireyin dil yeteneği de bu özelliklere göre
farklılık gösterir. Zihinsel yeteneklerde yer alan bellek, anlama, dikkat, bilgiyi bir
araya getirme gibi yeteneklerde eksiklikler dilin öğrenilmesinde probleme yol
açmaktadır (Ege, 2006).
Zihinsel engelli bireyler dili, sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözdizimi gibi öğeler
açısından yaşıtları ile aynı düzeyde ancak daha yavaş oldukları göz önünde
bulundurularak, sözdizimi açısından yaşıtları ile karşılaştırıldıklarında zihinsel engelli
bireyler erken yaşlarda yaşıtları ile benzer özellikler göstermekle beraber daha ileriki
yaşlarda ise karmaşık söz dizimsel konularda zorluklar yaşadıkları görülmüştür.
Zihinsel engelli bireyler, sözcük dağarcıkları geniş olmakla beraber yani birçok sözcük
anlamını bilmekle beraber biçimbilgisi yönünden güçlükler yaşamaktadırlar. Bu
bağlamda somut olan sözcükleri daha iyi anlamakla ancak soyut olan sözcükleri daha
zor anladıkları görülmektedir. Ayrıca zihinsel engelli bireyler sıra ile konuşma
yeteneğini çabucak anlayıp, uygularlar ancak iletişimsel hedefleri ve mecaz anlam
içeren ifadeleri öğrenmek açısından ve duygudaşlık kurarak konuşmakta da zorluklar
yaşamaktadırlar (Ege, 2006).
9
4.2.3. Sosyal ve Duygusal Gelişim Özelliği
Zihinsel engeli olan bireyler diğer insanlar ile sosyal iletişim kurmakta ve
toplum kurallarına uyum sağlamakta güçlükler yaşamaktadırlar. Hareketsizlik, dikkat
dağınıklığı, yemek yeme problemleri, saldırgan olma ve aşırı seviyede inatçılık gibi
durumlar da zihinsel engelli bireylerde görülen ve sosyal yaşamı etkileyen davranış
özellikleri arasındadır. Ayrıca ileri seviyede ki zihinsel engelli bireyler sosyal
kuralların farkında olmamaları nedeniyle bir kısmı arkadaşça ve yeni tanıştıkları
insanlara sarılmak isterken diğer kısmı ise yanlarına gelen insanları fark
etmeyebilirler. Ayrıca yaşadıkları negatif durumlar, onların özgüvenlerinin zayıf
olmasına ve bağımsız hareket etmelerini engellemelerine de neden olmaktadır (Aruk,
2008).
4.2.4. Bilişsel Gelişim Özelliği
Biliş, bir bilgiyi anlamış olma, öğrenmiş olma, söz konusu bilgiyi işleme ve
bu işlemleri gerçekleştirme süreci anlamına gelir. Bilişsel gelişim ise bireyin doğduğu
andan itibaren başlayan, hayatı boyunca çevresine vakıf olmasını ve iletişim
kurabilmesini sağlayan zihinsel becerileri kazanma sürecine denir (Cemiloğlu ve
Ogur, 2016).
Zihinsel engelli bireyler dikkatlerini toparlamakta ve sürdürmekte, bilgileri
hafızalarında tutmakta ve öğrendikleri bilgileri hayatlarına genellemekte zorluklar
yaşamaktadırlar. Dikkat sürelerinin kısa olması sebebi ile bir şeyi öğrenirken çabucak
yorulmakta ve yeni durumlara uyum sağlamakta zorluklar yaşarlar. Zihinsel engelli
bireylerin önceden yaşamış oldukları başarısız deneyimler ise bu bireyleri yeni bir
şeyler öğrenirken tedirgin etmekte ve motivasyonlarını düşürmektedir. Bu ve bunun
gibi nedenler ise onların başkalarının yardımına ihtiyaç duymasına veya kendi
çözümlerine güvenmemelerine neden olmaktadır. Bu bireyler bilgiyi öğrenme ve
10
hafızalarında tutmakta ve öğrendikleri bilgileri hayatlarının diğer alanlarına
aktarmakta zorluklar yaşarlar. Bunun sebebi ise etraflarındaki uyarıcıyı algılama ve
tepkide bulunmada sıkıntı yaşamaktadırlar. (Aruk, 2008).
4.3.Zihinsel Engellilik Düzeyleri ve Kriterleri
Her bireyde zihinsel engellilik düzeyi farklılık göstermektedir. Milli Eğitim
Bakanlığının, 2006 yılında hazırlamış olduğu Özel Eğitim Yönetmeliği Dergisine göre
zihinsel engelli bireyler zekâ düzeyleri dikkate alınacak şekilde hafif, orta düzey, ağır
düzey ve çok ağır düzey olmak üzere dört grupta sınıflanmaktadır. Zihinsel
işlevlerdeki yetersizlikler hafif düzey yetersizlikten çok ağır düzey yetersizliğe doğru
ilerledikçe bireyin günlük yaşam fonksiyonları da olumsuz olarak etkilenmekte olup
daha yoğun bir öğretim planına ve daha çok gözetime ihtiyaç duymaktadırlar (Serin,
2012).
Zihinsel engellilik düzeyinin belirlenmesi, bireyin ihtiyacına yönelik eğitim
açısından önemlidir. Kişinin ihtiyacına göre eğitim sadece akademik olarak değil aynı
zamanda öz bakım becerilerinin öğretimi gibi hayatının her alanında ihtiyaçlarını
giderebilmesi için planlanır. Ancak engel düzeyi çok ağır olan bireylerde bu
gereksinimlerin giderilmesi ancak bakım ve gözetim altında mümkün olabilmektedir.
Buna göre aşağıda sıralanmış olan sınıflandırmaya göre kişiye özel eğitim-öğretim
planlanmaktadır.
4.3.1. Hafif Düzey Yetersizlik
Bilişsel fonksiyon ile kavramsal, sosyal ve uyum yeteneklerinde hafif
düzeydeki yetersizliği nedeni ile özel eğitim desteğine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan
bireylerdir. Zihinsel engelli bireylerin yaşama kendi yaşıtlarından daha geç uyum
sağlaması olarak da hafif düzeyde zihinsel yetersizliği tanımlanmaktadır. Çocuğun
11
konuşmayı daha uzun zamanda öğrenmesi veya öğrenememesi de hafif düzeyde
zihinsel yetersizliğin belirlenmesinde öncü olmaktadır (Serin, 2012).
4.3.2. Orta Düzey Yetersizlik
Bilişsel fonksiyon ile kavramsal, sosyal ve uyum yeteneklerinde sınırlılık
sebebi ile akademik, yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitime yoğun bir
şekilde ihtiyaç duyan bireylerdir. Okula başlamadan önce bireyin, gelişim aşamasında
konuşma, yürüme, ince ve kaba motor becerilerinde problemler görülmektedir. Orta
düzeyde zihinsel engelliler akademik konularda yaşıtlarından geridedirler (Serin,
2012).
4.3.3. Ağır Düzey Yetersizlik
Zihinsel işlevleri ile kavramsal, sosyal ve uyum becerilerindeki eksiklikleri
sebebiyle öz bakım becerilerinin de öğretilmesini de içermesi ile hayatı boyunca süren,
hayatının her alanında tutarlı ve yoğun bir şekilde özel eğitime ihtiyaç duyan
bireylerdir. Bu bireyler zor öğrenirler ve öğrendiklerini hayatlarında kullanamazlar.
Dikkatleri kısa süreli ve odaklanmakta zorluk yaşamakla beraber dikkatlerini çok zor
toplayabilirler ve bu nedenle bilgileri çabuk unuturlar. Zihinsel becerileri sebebi ile
olayları anlama, çözüm üretme gibi becerileri öğrenmede güçlük çekmektedirler.
Toplum kurallarına uyum sağlamakta zorluk yaşarlar ve bu nedenle birinin gözetimi
altında yaşamaları gerekmektedir (Serin, 2012).
12
4.3.4. Çok Ağır Düzey Yetersizlik
Kişinin zihinsel yetersizliğine eşlik eden farklı yetersizliklerinin bulunması
sebebi ile öz bakım, günlük yaşantı ve akademik becerileri kazanamaması sebebi ile
hayatı boyunca bakım ve gözetime ihtiyaç duyan bireylerdir (Serin, 2012).
5. ZİHİNSEL ENGELE SAHİP BİREYLERE ve AİLELERE YÖNELİK
YAKLAŞIMLAR
5.1.Özel Eğitim ve Rehabilitasyon
Engelli bireyler, kişilerin farklı ve benzer yönlerini dikkate alan, gelişmekte ve
değişmekte olan dünyaya ayak uydurabilmelerini sağlayacak özel eğitim sürecine ve
rehabilitasyona ihtiyaç duymaktadırlar. Bireylerin özellikleri ve eğitimsel becerileri
açısından yaşıtlarından yüksek derecede farklılık gösteren kişilerin eğitim ihtiyaçlarını
giderebilmek için özel olarak geliştirilmiş, eğitimci, eğitim programları ve yöntemleri
ile bireylerin engel ve özelliklerine uygun ortamlarda gerçekleştirilen eğitimlere özel
eğitim denmektedir. Engeli olan kişilerin, mümkün olabilecek en erken dönemde,
uygun eğitim ortamlarında, uygun yöntem, teknik ve araçlar kullanılarak
desteklenmesi var olan kapasitelerini en üst düzeyde kullanabilmeleri açısından
önemlidir. Ayrıca bu kişilerin toplum içerisinde kendilerinden beklenen roller ve
sorumlulukları ile gelişimsel görevlerini yerine getirebilmeleri, kişilere en uygun özel
eğitim hizmetinden yararlanabilmelerine bağlıdır. Bu noktada özel eğitimin amacı ise
engelli bireylerin toplum içerisindeki görevlerini gerçekleştiren, başka insanlar ile iyi
ilişkiler kurmalarını sağlayan, topluma uyum sağlayabilme, üretken ve mutlu bireyler
olarak yaşamlarını sürdürmeleridir (Altınkurt, 2008).
13
Rehabilitasyon doğuştan veya sonradan bir sebeple oluşan engeli ortadan
kaldırmak ya da engelin etkisini en aza indirgemek için, engeli ile yeniden, zihinsel,
psikolojik, fiziksel, sosyal, ruhsal, ekonomik ve mesleki alanlarda başarı
gösterebileceği en üst düzeyde beceriler kazandırmak amacı ile kurulan kuruluşlardır.
Rehabilitasyon’ un amacı ev ortamında, iş ortamında ve sosyal yaşamlarında
kendilerine ve topluma yeterli olabilmesi ve engelli bireyin toplumla birleşebilmesi,
önyargıya karşı tedbirlerin alınması amacı ile verilen koruyucu, mesleki, tıbbi, eğitsel,
psikolojik, sosyal hizmetler bütünü şeklinde tanımlanabilir (Altınkurt, 2008).
Engelli bireylere verilecek Rehabilitasyon hizmetleri Özel Eğitim ve
Rehabilitasyon Kurumları tarafından sağlanabilmektedir. Özel Eğitim ve
Rehabilitasyon Kurumları, zihinsel, sosyal, ruhsal, bedensel, duygusal, konuşma,
işitme, görme gibi engelleri nedeni ile normal hayatın gerekliliklerine uyamama
sorunu yaşayan bireylerin, kayıplarını engellemek ve toplum içerisinde kendi
kendilerine yetecek düzeye ulaşabilmelerini sağlamak için beceriler kazandırmak
üzerine kurulmuş olan ve bu doğrultuda hizmetler veren kuruluşlardır (Altınkurt,
2008).
Zihinsel engel başta olmak üzere birçok engel grupları hastanelerden ve
Rehberlik Araştırma Merkezlerinden rapor alarak ücretsiz bir şekilde Özel Eğitim ve
Rehabilitasyon Merkezlerinden eğitim alabilmektedirler. Engeli bulunan kişi öncelikle
hastaneden engelli raporu almalıdır. Hastaneden almış oldukları engelli raporu ile
Rehberlik Araştırma Merkezlerine (RAM) başvurularını da gerçekleştirerek alacakları
RAM raporu ile Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezlerinden ücretsiz bir şekilde
eğitim alma hakkına sahip olabilmektedirler. Ayrıca RAM’ de yapılan eğitsel
değerlendirme sonucunda bireyin ihtiyacına yönelik olarak okullarda zihinsel engelli
bireyler kaynaştırma öğrencisi olarak eğitim görebilmektedirler (Camadan, Özer ve
Şen, 2016).
Zihinsel engelli bireylerin eğitimi, özel eğitim okullarında okul öncesi,
ilköğretim ve yaygın eğitim düzeyinde gündüzlü olarak verilmektedir. Orta düzeyde
14
zihinsel engeli olan bireyler ilköğretimlerini normal ilköğretim okulları ile özel eğitim
ilköğretim okullarında eğitimlerini almaktadırlar. Eğitimi alan bu zihinsel engelli
bireylerin kaynaştırma uygulamaları ile eğitimlerine öncelik verilmektedir.
İlköğretimlerini tamamlayan zihinsel engelli bireylerin temel mesleki becerileri
kazandırmaya yönelik olarak meslek derslerinin yanında genel kültür derslerinin de
verildiği mesleki eğitim merkezlerine alınmaktadırlar. Ağır düzeyde zihinsel engelli
olan bireyler, zorunlu öğrenim çağı içindeyse, öz bakım ve temel yaşam becerilerinin
öğretilebilmesi, akademik becerilerin kazandırılması ve topluma uygun davranışları
sergilemesi için programların uygulandığı eğitim uygulama okullarında
sürdürülmektedir (Altınkurt, 2008).
5.2.Grup Terapisi
Grup terapisi bu konuda yetkin bir terapist tarafından yapılan psikoterapidir.
Ailelerin kendilerini yalnız hissetmemelerini ve başka ailelerden zihinsel engellilikle
nasıl baş edebileceklerini öğrenebilmeleri açısından grup terapisi önemli bir sağaltım
seçeneğidir. Grup terapinin yanı sıra aileler tarafından yürütülen ve grup terapilerden
farklı olarak ailelerin birbirlerine yardımcı olmaları amacı ile kendilerini, yaşantılarını,
korkularını ve isteklerini paylaştıkları lidersiz yardım grupları da bulunmaktadır.
Aileler bu gruplarda, yaşantı deneyimlerini, kendilerini rahatça ifade edebilmekte ve
başka ailelerinde aynı duygu ve deneyimlere sahip olduklarını öğrenme fırsatı
yakalamaktadırlar. Ailelerin ise bu çalışmalarla beraber destek görmekten memnun
oldukları ve bir gruba dâhil olmanın onları rahatlattığı gözlenmektedir (Togay ve
Gürçay, 2018).
Genel olarak psikolojik danışma grupları, bilinçli duygu, düşünce ve
davranışları vurgulayan kişilerarası süreçler ve problem çözme stratejilerine
odaklanan gruplardır. Bu aileler grupla psikolojik danışma çalışmalarında bireyin
zihinsel engelinden dolayı ortaya çıkan sorunlarla daha iyi başa çıkabilmeleri için
15
gerekli kişilerarası ilişki becerilerini geliştirme ve içsel güçlerini keşfetme fırsatı
yakalamaktadır (Togay ve Gürçay, 2018).
Psikolojik eğitim grupları ise bireylerin hayatlarında problem yaratabilecek
ya da problem yaratan farklı konulara ilişkin bilgi eksikliklerini gidermeye,
farkındalıklarını arttırmaya ve problemlerle etkili şekilde baş edebilmelerine yönelik
olarak yapılandırılmış grup oturumları yoluyla bireylere çeşitli bilişsel, duyusal ve
davranışsal becerilerini gerçekleştirmeye odaklanan gruplardır. Bu psikolojik eğitim
grupları ile hedeflenen, kaygı, stres, umudun yitirilmesi, iyimser olma, aile
fonksiyonu, psikolojik iyi olma, duygudaşlık kurma, duygusal iyi olma, yaşam
kalitesini arttırma, aile stresi ve işlevsel olmayan aile tutumları gibi alanlarda ailelerde
değişim hedeflenmiştir (Togay ve Gürçay, 2018).
5.3.Bireysel Terapi
Zihinsel engelli bireye sahip aile üyelerine bireysel sağaltım
verilebilmektedir. Bireysel sağaltım ile aile üyeleri zihinsel engelliliği kabullenmeleri
ve yaşamlarını en iyi şekilde düzenlemelerini sağlamak için sağaltım almaktadırlar.
Bireysel sağaltım ile aile üyeleri daha sağlıklı bir psikolojik iyi oluşlarını sağlamak
için yardım almaktadırlar. Ayrıca daha fazla aile ile bağlantı kurmak ve onların yalnız
hissetmemeleri için grupla çalışmaya daha fazla öncelik verilmektedir (Togay ve
Gürçay, 2018).
16
6. ZİHİNSEL ENGELLİ BİREYE SAHİP AİLELERDE KAYGI ve
İLİŞKİLİ FAKTÖRLER
6.1.Ailede Zihinsel Engelli Bireyin Varlığı ve Ailenin Yaklaşımı
Ebeveynlik, bireyin fiziksel ihtiyacını, sevgi ihtiyacını, korunma ve zihinsel
becerilerini geliştirmesini sağlayacak bir ortam yaratmaktır. Aile üyelerinden birinin
belirli gelişim aşamalarından geçişlerine bağlı olarak stres yaratan dönemleri veya
olayları her aile yaşayabilmektedir. Ailede doğan çocuğun zihinsel engeli olması
ailede yaşanan stres düzeyinin artmasına sebep olmaktadır. Zihinsel engelli bireye
sahip ailelerin, zihinsel engelli bireye sahip olmayan ailelere oranla sorumlulukları
daha fazladır. Aile üyeleri zihinsel engelli çocukları doğduğu andan itibaren zorluklar
yaşamaktadırlar. Öncelikle aile içinde ki düzen değişmekte ve anne- babalar bu düzene
ayak uydurmakta zorlanmaktadırlar. Aynı zamanda çocuğun zihinsel engelli olduğunu
kabullenmekte ve ihtiyaçlarını da giderebilmekte zorluklar yaşamaktadırlar.
Akrabaları veya komşuları tarafından da bazen ön yargılara maruz kalmakta ve bu ön
yargılar ebeveynleri fazlasıyla yıpratmaktadır (Işıkhan, 2006).
Aileler, hayat tarzlarını ve günlük yaşantılarını zihinsel engelli olan
çocuklarına uyacak şekilde düzenlemeleri gerekmektedir. Stres durumlarının artması
ile birlikte günlük yaşantıların gerekliliklerini yerine getirmekte problemler
yaşayabilmekte ve diğer insanlarla ilişkilerinde de problemler yaşamaktadırlar. Bu
durumda kişiler arası ilişkilerden kaçma, kendini geri çekme, savunmasız olma gibi
problemli savunma mekanizmaları geliştirmektedirler. Aile üyelerinin yaşamış
oldukları stres, ebeveynlerin çocuklarıyla iletişim kuramama, çocukları üzerinde fazla
beklenti içerisine girme, bireyin duygusal ihtiyaçlarını karşılamak yerine fiziksel
ihtiyaçlarını karşılama, bazı durumlarda ise çocuğu reddetme gibi durumlara da yol
açmaktadır (Avşaroğlu ve Okutan, 2018).
17
Zihinsel engelli çocuğa sahip olmanın ebeveynlerin psikolojileri üzerinde
de etkileri olmaktadır. Zihinsel engelli çocukla hayatları boyunca bağımlılık içinde
olmalarına, bireyin özel bakımına ve eğitime gerek duyması ve ilerleyen hayatının
kaygısını yaşamaları aileler için problemler yaratmaktadır. Ailelerde zihinsel engelli
çocuğa sahip olduktan sonra aile içinde parçalanmalar olabilmektedir. Aile içinde
zihinsel engelli bireyin çocuğa özveri ve anlayış gerektirirken aile üyelerinde
depresyona yol açabilmektedir. Doğal olarak bu durum ailelerin diğer insanlarla
ilişkilerini de etkilemektedir. Ayrıca anne ve baba arasındaki ilişkiler de ya
bozulmakta ya da ev içerisinde ki hayat da problemlerle karşılaşmaktadır (Avşaroğlu
ve Okutan, 2018).
Ebeveynlerin, duygusal sorunları, kendileri ve çocuklarını anlamakta
güçlük, kendilerine karşı güvensizlik yaşama ve aynı zamanda sosyal hayatlarında
sorunlar yaşamaktadırlar. Ebeveynler çocuklarının zihinsel engelli olduklarını
öğrendikleri andan itibaren şok yaşamaktadırlar. Çocuklarının zihinsel engelli
olduklarını kabullenmekte güçlükler yaşamakta, duygusal problemlerini anlatmakta
güçlükler yaşamakta, çocukları zihinsel engelli olduğu için kendilerini suçlu
hissetmekte, başka insanların ise yanlış bilgilendirmelerine karşı açık yaşamaktadırlar.
Bu nedenle zihinsel engelli bireye sahip ailelerin profesyonel yardım almaları
gerekmektedir (Avşaroğlu ve Okutan, 2018).
Zihinsel engellilik hayat boyunca süren bir durumdur. Bu nedenle de
zihinsel engelli bireyin bakım durumları diğer engelli olmayan çocuklardan farklıdır.
Zihinsel engelli çocukların ebeveynleri sağlık bakımları, eğitim hayatları, engelli
bireye özel ortam yaratmaları gibi birçok nedenlerden kaynaklı engelli çocuğa sahip
olmayan ailelere göre daha fazla para harcamak zorunda kalmaktadırlar. Zihinsel
engelli birey doğduktan sonra, bakım problemleri, okul yaşamlarında ki sorunları,
kendi yaşıtları tarafından uğradıkları zorbalıklar, ebeveynlerin daha fazla kaygı
yaşamalarına sebep olmaktadır. Aynı zamanda da zihinsel engelli çocuğun ileri ki
yaşamlarını nasıl sürdürecekleri düşünmeleri, ailelerin zihinsel engelli çocuğa bakış
açılarının etkilenmesine ve kendilerinde yalnızlık, depresyon, suçluluk duygusu, kaygı
18
gibi duygusal ve sosyal problemlere yol açmaktadır ( Ayyıldız, Şener, Kulakçı ve
Veren, 2012).
6.2.Çevre ve Sosyal İlişkilerde Yaşanan Problemler
Zihinsel engelli bireye sahip ailelerin birçoğu sosyal problemler
yaşamaktadırlar. Aile bir taraftan zihinsel engelli çocuğu kabullenmekte bir taraftan
ise sosyal hayatlarına uyum sağlamaya çalışmaktadırlar. Yalnızlaşan ve kendilerini
sosyal çevrelerine kabul ettirmeye çalışan ebeveynler yaşadıkları sorunları
çevrelerinde ki insanlara anlatmaya çalışmaktadırlar. Kalabalık ortamlarda
bulunduklarında diğer insanların bakışlarının onların üzerlerinde olduğunu düşünen
aileler, kendilerini toplum tarafından dışlanmış hissederler. Zihinsel engelli çocuğa
sahip ailelerin yaşadıkları en önemli sorunlardan biri çevreleri tarafından sosyal olarak
dışlanmalarıdır (Uzunoğlu, 2019). Bu nedenle aileler zamanla sosyal ortamlarda
bulunmaktan kaçınabilmekte ve izole olabilmektedirler.
6.3.Ekonomik Problemler
Zihinsel engelliliğin ailelerin hayat standartlarının düşmesine sebep
olmaktadır. Ebeveynler yaşadıkları ekonomik problemler ebeveynlerin zihinsel
engelliliğin varlığı ile baş etme yeteneklerini de etkilemektedir. Ekonomik olarak
problem yaşamayan ebeveynler, engelli bireyin bütün ihtiyaçlarını
karşılayabilmektedir. Ekonomik problem yaşayan aileler ise birçok alanda problem
yaşadıkları görünmektedir (Uzunoğlu, 2019).
Ekonomik olarak düşük düzeyde olan aileler engelli bireyin ihtiyaçlarını
gidermede güçlükler yaşamaktadırlar. Engelli bireyin sağlık, eğitim ve benzeri gibi
yoğun bir şekilde bakıma ihtiyaç duyması ekonomik olarak aileleri zorlamaktadır.
19
Yoğun bakıma ihtiyaç duyan zihinsel engelli birey ile beraber, aile bireyin ihtiyacını
karşılamaya çalışırken ekonomik olarak zorluklar yaşamaktadırlar (Uzunoğlu, 2019).
6.4.Psikolojik Problemler
Aileler çocuklarının zihinsel engelli olduklarını öğrendikleri andan itibaren
başarılı olmama, üzgün olma, kaygılı olma gibi psikolojik problemler yaşamaktadırlar.
Ebeveynler suçluluk duyma, kederlenme, yetersizlik duyguları hissetme, çocuğu aşırı
derecede koruma ya da çocuğu kabullenememe gibi problemler de yaşamaktadırlar.
Ailede zihinsel engelli çocuğun varlığından itibaren aile içindeki düzen bozulmakta ve
bu düzene uyum sağlamakta tüm aile üyeleri etkilenmektedir. Hem bireysel olarak
kendilerini hem de eşlerini suçlama gibi durumlara da neden olabilmektedir. Aynı
zamanda ailelerin çocukları için gelecek kaygısı taşımaları da psikolojik olarak
olumsuz etkilenmelerine sebep olmaktadır (Uzunoğlu, 2019).
Aile üyelerinin her biri aileye yeni katılan engelli bireye uyum sağlamaya
çalışırken bu durumla ilk defa karşılaşıyor olmanın şaşkınlığını üzerlerinde
taşımaktadırlar. Yaşadıkları şaşkınlık aile üyelerinde strese yol açmakta ve psikolojik
olarak aile üyelerini yıpratmaktadır. Zihinsel engelli bireye nasıl davranmaları
gerektiği, daha iyi duruma gelmesini nasıl sağlayacakları konusunda oluşan sorular
aileler de bir yük duygusu oluşturmakta olup kaygı seviyelerini arttırmaktadır. Aile
engelli bireyin doğumundan itibaren bir kaygı yaşamaktadırlar (Uzunoğlu, 2019).
20
6.5.Sağlık Problemleri
Ailelerin yaşadıkları tüm sorunlar ailelerde baş ağrıları, uyku sorunları, kas
problemleri, mide problemleri, tansiyon sorunları, sinir sistemi rahatsızlıkları,
unutkanlık ve dalgınlık gibi sağlık problemleri yaşamaktadırlar. Ayrıca engelli
bireyler de daha sık hastalanma, kronik hastalıkları daha çok yaşama, sağlık
giderlerinin daha fazla olması, sağlık personellerinin olumsuz yaklaşımları ve yeterli
bilgiye sahip olmamaları, idrar yolu ve üst solunum yolu enfeksiyonunu daha çok
yaşamaları gibi birçok sağlık problemleri yaşamaktadırlar (Uzunoğlu, 2019).
6.6.Eğitim Problemleri
Engelli bireyin varlığı ile beraber aileler, eğitim konusunda problemler
yaşamaktadırlar. Aile bir yandan engele alışmaya çalışmakta bir yandan ise bireye
nasıl bir eğitim aldırabilecekleri konusunda kaygılar taşımaktadırlar. Engelli bireyin
nasıl bir eğitim alacakları konusunda belirleyici etkeni engelin derecesidir (Uzunoğlu,
2019).
Zihinsel engelli bireyler daha özel bir eğitime ihtiyaç duymaktadırlar.
Aileler ise engelli bireyin eğitiminin nasıl gerçekleşeceğine dair daha iyi
bilgilendirilmelidir. Zihinsel engelli bireyin eğitim problemleri de bu noktada
yeryüzüne çıkmakta olup eğitime erişimleri konusunda daha kolaylık sağlanmalıdır
(Uzunoğlu, 2019).
21
6.7.Aile İşlevlerinde Problemler
Ailede zihinsel engelli bireyin varlığı aile içi işlevselliğini olumsuz
etkileyebilmektedir. Aile üyeleri arasında düzen değişikliği nedeni ile problemler baş
göstermektedir. Zihinsel engelli bireyin aileye doğması ile birlikte anne ve baba,
normal bir çocuğa sahip anne ve babaya göre daha fazla stres yaşamaktadırlar. Anne
ve babalar zihinsel engelli çocuklarının nasıl büyüyecekleri, eğitimleri, yaşıtlarına
yetişebilecekleri veya kendileri olmadan zihinsel engelli çocuğun kendi kendine yetip
yetemeyeceği konusunda büyük endişeler taşımaktadırlar. Anlatılmış olan bu
sebeplerden dolayı aile içi işlevsellik zarar görmektedir. Bunun sebebi aile üyelerinin
çocuklarının zihinsel engelli olduğunda yaşadıkları şok durumundan kaynaklı ne
yapacaklarını bilemediklerindendir.
Toplumun en küçük birimi olan aile kurumunun insan yaşamında ki önemi
fazladır. Aile ise çeşitli işlevleri olan, kendilerine özgü değer, inanç, değer ve
toplumsal rollerle bir araya gelmiş insanların birbiri ile iletişiminden oluşan bir
kurumdur. Ailede amaç birlik olmak olduğuna göre bunu sağlamanın yolu ise sevgi ve
karşılıklı özdeşimdir. İnsanoğlu hayata aile ile başlar, kişiliğin temelleri ise ailede
atılır. Aile yalnızca bireyin işleyişini değil aynı zamanda toplumun işleyişini de
etkilemektedir. Ailelerin birbirlerinden farklı ve önemli birçok işlevi bulunmaktadır.
Bunları, ailelerin çoğalmasını sağlayan biyolojik üreme işlevi, aile içerisinde
psikolojik doyumun (iyilik hali) sağlanma işlevi, ekonomik işlev, dini ve boş
zamanları değerlendirme işlevleri şeklinde sıralayabiliriz. Bu işlevlerin, aileye zihinsel
engelli bireyin gelmesi ile zarar görmesi aile içinde problemlere sebep olmaktadır
(Uzunoğlu, 2019).
Aile içinde ki işlevselliğin yapısı, aile içinde ki rollerden, norm ve değerlere
bağlı olarak davranışı kontrol etmekten meydana gelir. Ailenin işlevselliğini sağlıklı
bir yapıda yerine getirememesinin nedenleri iletişimin kuvvetli olmamasından
kaynaklanmaktadır. Aileye yeni gelmiş olan bireyin zihinsel engelli olması, aile
üyelerinde şok etkisi yaratmasıyla birlikte, aile üyelerinin karışık duygular yaşamaları
ile normal olan aile yaşantılarının bozulmasına neden olmaktadır. Zihinsel engelli
22
bireyin aileye katılması ile beraber ailenin yaşadıkları kaygı ile beraber psikolojik iyi
oluşları zarar görmekte, engelli bireyin yaşam koşullarını iyileştirmeye çalışmaları ile
ekonomik olarak güçlükler yaşamalarını sağlamakta ve aile üyeleri kendileri için boş
zamanları değerlendirmede güçlükler yaşayarak, aile içi işlevleri zarar görmektedir.
Aile üyelerinin zihinsel engelli çocuğa vermiş oldukları tepki, önceki sosyal destek
düzeylerine ve aynı zamanda çocuk doğmadan önceki ailenin işlevselliğinin sağlıklı
olup olmadığına göre değişmektedir. Aile üyelerinin, zihinsel engelli çocuğun
yetiştirilmesi ile alakalı bir takım kararlar vermeleri ve sorumluluklar paylaşmaları
gerekmektedir. Engelli çocuğa sahip aileler, aile içi rol ve işlevlerde karmaşıklık
yaşayabilmektedirler. Her ailenin kendine özgü rolleri vardır. Örneğin anne çocuklara
bakar veya yemek yapar, baba işe gider gibi. Ancak zihinsel engelli çocuğun dünyaya
gelmesi ile bu roller bozulur bu durumda aile içinde sıkıntılara yol açar hem eşler
arasında hem de ailenin diğer çocukları arasında. Aile içinde ki normal olan bireyler
yani kardeşler anne ve babanın ilgisini kaybeder. Anne ve baba zihinsel engelli
çocukları ile daha fazla ilgilenirler. Aile üyelerinin bu probleme nasıl yaklaştıkları ve
işlevlerini nasıl düzenledikleri zihinsel engelli çocuğun büyütülmesinde önemli bir yer
almaktadır (Özşenol ve ark., 2003).
Zihinsel engelli çocuğun aileye katılması ile birlikte aile üyeleri, aile içi
işlevselliğini koruyabilmek için yardıma ihtiyaç duyarlar. Bu nedenle de aile üyelerine
işlevselliğini korumak adına yardım hizmeti sunulmalıdır. Aile içinde yaşanan
işlevsellikte bozulma, aile içi ilişki ve iletişimde de problemlere yol açmaktadır.
6.8.Aile İçi İlişkiler ve İletişimde Problemler
Aileye zihinsel engelli bir bireyin gelmesi ile birlikte aile içinde ilişkilerin
ve iletişimin bozulmasına yol açmaktadır. Bu noktada aile içinde zihinsel engelli
bireyin katılması ile aile içinde ilişki ve iletişimin nasıl olduğu incelenmelidir. Bu
bağlamda iletişim iki birey veya bir birey ile fazla sayıda bireyler arasındaki ilişkiye
dayanmakta, bireyler arasında iletişim ise bir bireyden başka bir bireye anlamlı
23
iletilerin yollanması şeklinde tanımlanabilir. İletişimin öğeleri ise gönderici (kim),
mesaj (yollanan bilgi), araç (mesajı taşıyan kanal), alıcı (kime), geribildirimden
oluşmaktadır. Aile içinde bu iletişim öğelerinin eksikliği ise zihinsel engelli bireyin
varlığı ile aile içinde problemler yaratmaktadır (Şahin ve Aral, 2012).
Aile içinde zihinsel engelli bireyin varlığı aile içinde rollerin paylaşımından
doğan, etkileşim sorunları aynı zaman da aile içi iletişim sorunları da yaratmaktadır.
Anneler babalara göre daha fazla sorumluluk yüklenmektedir. Bu durumda anneleri
daha fazla yormakta ve bazen eşler arasında tartışmalara yol açmaktadır. Anne ve
baba, zihinsel engelli bireyin üzerine daha fazla düştüklerinden dolayı aile de başka
bir çocuk bu durumdan olumsuz etkilenmekte ve bazen anne ve babanın kendisini
yeterince sevmediği ya da önemsemediği düşüncesine kapılabilmektedir. Genellikle
anneler daha çok zihinsel engelli çocukla vakit geçirdiğinden daha çok umutsuzluğa
kapılmakta ve kendilerine aynı zamanda diğer aile üyelerine yeteri kadar vakit
ayıramamaktadır. Bu ve bunun gibi sebepler ise aile içi ilişki ve iletişimde sorunlara
yol açmaktadır. Anne ve babanın eşit sorumluluk paylaşımı olmayan durumlarda ise
engelli bireyin varlığı eşler arası iletişimi olumsuz etkiler ve eşler arasında tartışmalara
yol açar (Uzunoğlu, 2019).
Zihinsel engelli bireyin varlığı anne ve babadan sonra en çok diğer aile
üyelerini yani kardeşleri etkiler. Kardeşler için yeni bir bebeğin hayatlarına girmesi
heyecan vericidir ancak yeni doğan bebeğin zihinsel engeli olması demek kardeşler
için heyecanda değişim yaratır. Anne ve baba gibi diğer kardeşlerde bu duruma uyum
sağlamak için problemler oluşur. Zihinsel engelli kardeş varlığına alışmaları ve nasıl
tepki vereceklerini yeniden öğrenmeleri gerekir. Bu ve bunun gibi birçok neden aile
için zorlayıcı olmakta ve aile içi iletişim zarar görmektedir (Uzunoğlu, 2019).
24
7. SONUÇ VE ÖNERİLER
Ailede zihinsel engelli bireyin, ailede kaygı ile beraber birçok probleme yol
açmaktadır. Bu problemler, ekonomik, psikolojik, eğitim, sağlık, aile içi işlev ve
iletişim problemleri olarak sıralanabilir.
Zihinsel engellik ailelerin yaşam standartlarını düşürerek ekonomik olarak
güçlükler yaşamalarına yol açmakla beraber, ailelere daha fazla maddi yardım
yapılmalıdır. Anne ve babalar çocuklarının zihinsel engelli olduğunu öğrendikleri
andan itibaren şok yaşamakta ve kaygı seviyeleri artmaktadır. Bu duruma bağlı olarak
zihinsel engelli bireye sahip olmanın vermiş olduğu psikolojik iyi olmama halini
engelleyebilmek için ailelerin, danışmanlara ulaşımları kolaylaştırılmalıdır.
Zihinsel engelli bireyler özel eğitime ihtiyaç duymaktadır. Ayrıca tüm
bireylerin eğitim hakları olduğu gibi bu haklardan zihinsel engelli bireylerde
yararlanabilmeli ve eğitime erişimleri kolaylaştırılmalı ve düzenlemeler yapılmalıdır.
Engelli bireye sahip aileler yaşadıkları problemlerden kaynaklı baş ağrısı, sinir
sistemi rahatsızlıkları, mide problemleri gibi sağlık sorunları yaşamaktadırlar. Aynı
zamanda engelli bireylerde kronik rahatsızlıklar, idrar yolu, üst solunum yolu gibi
sağlık sorunları yaşamaktadırlar. Aileler ve engelli bireyler sağlık giderlerinin fazla
olması ya da sağlık personellerinin olumsuz yaklaşımı gibi durumlara maruz kalmakta
olup, ailelerin ve engelli bireylerin sağlık hizmetlerine ulaşımları kolaylaştırılmalı ve
sağlık personelleri engelliliğe yaklaşım konusunda eğitilmelidirler.
Aile üyeleri, çocuklarının zihinsel engelli olduklarını öğrendiklerinde şok
yaşayarak ne yapacaklarını bilememektedirler. Aile üyeleri ne yapacaklarını
bilemediklerinden aile içinde düzen değişikliği oluşmaktadır. Bu durum da ailelerin
25
aile içi işlev ve iletişimlerini olumsuz etkilemektedir. Aile içinde zihinsel engelli
bireyin varlığından doğan işlev ve iletişim sıkıntıları yaşamalarını engelleyebilmek
için ailelere kolay erişim sağlayabilecekleri uzman desteği verilmelidir.
26
8. ÖZET
Bu çalışmada, zihinsel engelli bireye sahip ailelerde kaygı ve ilişkili faktörleri
incelemek amacıyla literatür taraması yapılmıştır. Zihinsel engelli bireye sahip
ailelerin kaygı seviyeleri artmakta olup, sağlık, ekonomik, psikolojik, eğitim, aile içi
işlev ve iletişim sorunları da yaşamaktadırlar. Ailelerin yaşamış oldukları bu sorunları
giderebilmek amacı ile çalışma gerçekleştirilmiştir. Makale ve tezlerden yararlanılarak
yapılmış olan çalışma sonucunda zihinsel engelli bireye sahip ailelerin birçok sorunla
baş etmeye çalıştıkları görülmüştür. Zihinsel engelli bireye sahip aileler yaşamış
oldukları kaygı ve diğer problemleri giderebilmek için yardım almada kısıtlı imkânlara
sahiptirler. Zihinsel engelli bireye sahip ailelerin sorunlarını giderebilmek için
uzmanlara erişimleri kolay ve erişilebilir hale getirilmelidir.
Anahtar Sözcükler: Zihinsel engellilik, aile, kaygı, aile işlevleri, ailede iletişim, özel
eğitim.
9. SUMMARY
In this study, a literature review was conducted to examine anxiety and
related factors in families with individuals with mentally retarded. The anxiety levels
of families with mentally retarded individuals increase and they also experience health,
economic, psychological, education, family functioning and communication problems.
The study was carried out in order to eliminate these problems experienced by the
families. As a result of the study, which was made using articles and theses, it was
seen that families with mentally retarded individuals tried to cope with many problems.
Families with mentally retarded individuals have limited opportunities to get help in
order to overcome their anxiety and other problems. In order to solve the problems of
27
families with mentally retarded individuals, access to specialists should be made easy
and accessible.
Keywords: Mentally retarded individuals, family, anxiety, family functions,
communication in the family, special education.
28
10. KAYNAKLAR
ARUK İ, (2008). Bilişim teknolojilerinin zihinsel engellilerin e-eğitiminde kullanılması ve örnek bir uygulama
geliştirilmesi (Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü).
ALTINKURT N, (2008). Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde yaşanılan sorunlar ve çözüm
önerileri (Doktora Tezi, DEÜ Eğitim Bilimleri Enstitüsü).
AYYILDIZ T, ŞENER DK, KULAKÇI H, & VEREN F, (2012). Zihinsel engelli çocuğa sahip annelerin stresle
baş etme yöntemlerinin değerlendirilmesi. Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi, 11(2), 1-12.
AVŞAROĞLU S, & OKUTAN H, (2018). Zihin engelli çocuğu olan ailelerin yaşam doyumları, iyimserlik ve
psikolojik belirti düzeylerinin incelenmesi. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(1), 59-76.
BİÇER E, & SARI OT, (2017). Normal gelişim gösteren ve hafif düzeyde zihinsel engelli öğrencilerin zihin kuramı
ve yürütücü işlev becerileri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Eğitimde Kuram ve Uygulama, 13(2), 261-
276.
BUZ AGS, (2003). Aile politikalarına mülteciler boyutunda bir bakış. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 6(6).
CAMADAN F, ÖZER R, & ŞEN G, (2016). Zihinsel engelli öğrencilerin aldıkları eğitimlerin değerlendirilmesi
(Rize ili örneği). Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(1), 9-20.
CEMİLOĞLU M, & OGUR E, (2016). Okuma öğretiminde biliş ve üst-biliş stratejileri. Uluslararası İnsan ve
Sanat Araştırmaları Dergisi, 1(1), 46-53.
ÇORBACI SERİN GE, (2012). Zihinsel engelli ergenlerin sosyal beceri düzeyleri ve davranış problemleri ile
ebeveynlerinin genel öz yeterlilik algı düzeylerinin karşılaştırılarak incelenmesi (Doktora Tezi, DEÜ
Eğitim Bilimleri Enstitüsü).
EGE P, (2006). Farklı engel gruplarının iletişim özellikleri ve öğretmenlere öneriler. Ankara Üniversitesi Eğitim
Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 7(02), 1-28.
IŞIKHAN V, (2006). Zihinsel engelli çocuğa sahip aileler ve sosyal hizmet. Ufkun Ötesi Bilim Dergisi, (1), 28-46.
LALE Mİ, (2004). Türk aile düzeni ve aile içi ilişkiler (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi).
ÖZŞENOL F, IŞIKHAN V, ÜNAY B, AYDIN Hİ, AKIN R, & GÖKÇAY E, (2003). Engelli çocuğa sahip ailelerin
aile işlevlerinin değerlendirilmesi. Gülhane Tıp Dergisi, 45(2), 156-164.
PEHLİVAN O, (2017). Aile tanımı ve ilişkilerinin toplumsal olarak inşası.
29
SARI HY, (2007). Zihinsel engelli çocuğu olan ailelerde aile yüklenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi, Hemşirelik
Yüksekokulu Dergisi, 11(2), 1-5.
ŞAHİN S, & ARAL N, (2012). Aile içi iletişim. Ankara Sağlık Bilimleri Dergisi, 1(3), 55-66.
TOGAY A, & GÜRÇAY SS, (2018). Zihinsel yetersizliği olan bireylerin aileleri ve psikolojik danışma: bir derleme
çalışması. HAYEF Eğitim Dergisi, 15(1), 43-62.
TOPRAK F, (2018). Zihinsel engelli ve üstün yetenekli çocuğa sahip ailelerin yaşam doyumları, yaşam kaliteleri
ve sosyal destek algılarının karşılaştırılması.
ULUTAŞ A, DEMİR E, & YAYAN EH, (2017). Motor gelişim eğitim programının 5-6 yaş çocukların kaba ve
ince motor becerilerine etkisinin incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, 17(3), 1523-1538.
UZUNOĞLU E, (2019). Engelli bireye sahip ailelerin sorunları ve sosyal dışlanması üzerine nitel bir
inceleme (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi).
30
11. ÖZGEÇMİŞ
1- Bireysel Bilgiler
Adı: Sevil Seçil
Soyadı: ERDEM
Doğum Yeri ve Tarihi: 15.10.1995
Uyruğu: TC.
Medeni Durumu: Bekar
İletişim Adresi: Yunus Emre Mahallesi, Aşan Sokak, No: 49/5,
Yenimahalle/ANKARA
Telefon: 0541 833 53 98
II- Eğitim
Tezsiz Yüksek Lisans: Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri
Enstitüsü, Disiplinlerarası Aile Danışmanlığı
Lisans: Doğu Akdeniz Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Psikoloji (2018)
Lise: Lefkoşa Türk Lisesi (2014)
III- Unvan
Psikolog
IV- Mesleki Deneyimi
Rehabilitasyon Merkezi, Psikolog