Çocuk Yetiştirmede Disiplin ve Anne-Baba Tutumları
Çocuk Yetiştirmede Disiplin ve Anne-Baba Tutumları
Disiplin
Disiplinin kelime anlamı olarak bize çocuk eğitiminde cezalandırmayı çağrıştırsa da aslında daha geniş bir anlama sahiptir. İngilizcede “discipline” olarak geçen ve Türkçeye doğrudan çevrilen bu kavram özünde öğretmek ve yönerge vermek anlamlarını taşır. Bundan dolayı disiplin yalnız cezalandırmayı değil, çocukta davranış değişikliğini oluşturmak için kullanılan yöntemlerin tümünü içerir.
“En doğru çocuk yetiştirme” günümüzde oldukça tartışılan bir konudur. Bu çok göreceli bir konu olmakla birlikte kültürden kültüre çeşitli aile yapılarına göre farklılık gösterir. Her birey gibi her aile de tektir. Ancak, karmaşık aile yapıları tek tek ele alınamayacağından onlardan bahsederken ortak özelliklerine göre sınıflandırma yapacağım. Bu sayıda ailelerde belli başlı ortak disiplin yöntemlerinden ve bu yöntemlerin çocuk üzerinde olabilecek etkisinden bahsedeceğim. Sonrasında hangilerini kullanacağına karar verme işini ise siz anne-babalara bırakıyorum.
Disiplin, çocuğun toplum kurallarını ve toplumsal işleyişi anlamasını sağlar. Çocuk verilen disiplin eğitimiyle toplum tarafından kabul gören uygun davranış biçimlerini geliştirir. Böylece çocuk duygularını tanıyarak uygun yolla ifade eden, davranışlarını kontrol edebilen, diğer kişilerin ihtiyaçlarını anlayan, diğer kişilere saygı duyan ve bunların sonucunda da toplum içerisinde kabul gören bir birey haline gelir. Dolayısıyla disiplin çocuğun toplumla uyumlu ve dolayısıyla mutlu bir birey haline gelmesini sağlar. Kısaca özetlemek gerekirse etkin disiplinin yararları şunlardır:
Ödüllendirme: Çocuk eğitiminde farkında olarak veya olmadan sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Çocukta istenilen davranışın oluşması için her o davranışı uyguladığında çocuğu mutlu eden bir ödülün verilmesiyle gerçekleşir. Bu ödül, bazen maddi bazen manevi olabilir. Maddi ödüllere örnek olarak para ve çeşitli hediyeler gösterilebilir. Bunun dışında çocuğun hoşuna gidecek bir etkinlikte bulunmak da bir ödüldür. Çocuğa yaptığı her olumlu davranış için sık sık maddi ödüller verilirse bir müddet sonra çocuk sadece o ödülü almak için olumlu davranışı gerçekleştirecektir. Bu nedenle sıklıkla maddi ödüllerin kullanılması çocuğun olumlu davranış modelini içselleştirmesini (benimsemesini) engeller. Örneğin, arkadaşıyla oyuncağını paylaşan bir çocuk her oyuncak paylaştığında annesinden çikolata alırsa arkadaşından kendi davranışına gelen olumlu geribildirimler olsa dahi paylaşmanın değerini kavrayamaz, sadece o ödülü alabilmek için o davranışı sürdürür. Ödül kesildiğinde davranışı gerçekleştirmez, dolayısıyla çocuk paylaşma davranışını içselleştirmemiş olur.
Manevi ödüller ise ebeveynin çocuğun yapmış olduğu olumlu bir davranış sonucunda davranışını beğendiğini sözle (“bravo”, “aferin” gibi) ve davranışıyla (başını sallama, gülümseme, kucaklama) ifade etmesidir. Manevi ödüller ebeveynin çocuğa yönelik övgüsünü içerdiğinden çocuk için maddi ödüllerden çok daha büyük anlam taşır. Manevi ödüllerin sık sık, yerinde ve tutarlı şekilde tekrarlanması sonucu çocuk ebeveyni tarafından onay gören davranış modellerini sergilemeye devam eder. Bu onun olumlu davranış biçimlerini içselleştirmesine yardımcı olur.
Cezalandırma: Çocuğun yapmış olduğu olumsuz bir davranış nedeniyle bedel ödemesinin sağlanmasıdır. Cezalandırma “kısasa kısas” ilkesi taşır. Çocuk yapmış olduğu olumsuz bir davranışın olumsuz sonuçlarına katlanacaktır. Cezalandırma çocuğu sözel şekilde azarlama, hakaret etme ve fiziksel şiddet uygulama gibi sert yöntemleri içerebilir. Bunun dışında çocuğu olumsuz davranışının sonucunda sevdiği bir şeyden mahrum bırakma da bir cezalandırma yöntemidir. Çocuk evdeki bir kurala uymadığında bu kurala uymadığından sevdiği bir aktiviteyi yapmaktan mahrum bırakılır. Örneğin, eşyalarını toplamayan çocuğun o gün sevdiği çizgi filmi izlememesi gibi. Cezalar eğer anne-babalar tarafından sıklıkla ve çocuğun yaptığı kabahate kıyasla daha sert şekilde uygulanıyorsa çocuğun duygusal gelişimini olumsuz etkiler. Çocuk bunu ebeveyn tarafından kendisine devamlı şekilde uygulanan düşmanca bir tutum olarak algılar ve kendisi de ebeveyninden intikam almak amacıyla olumsuz davranışlarını arttırır. Bu nedenle ceza yönteminin sık kullanılması uzun vadede etkisiz olmakta ve hatta tersine etki edip çocuğun olumsuz davranışını arttırmaktadır. Halk arasında da buna örnek olarak “dayak attıkça dayak arsızı oldu” denilir. Bu söz sert ve sürekli cezalandırmanın çocuk eğitimine olumsuz etki ettiğinin iyi bir özetidir.
Tehditte bulunma: Cezalandırma örneğinde olduğu gibi çocuk olumsuz bir davranışta bulunmuşsa sonrasında uygulanır. Çocuk yapmış olduğu bu davranışı başkasına anlatmakla veya ceza uygulanmakla tehdit edilebilir. Tehditte bulunmaya örnek olarak en sık kullanılan “bu yaptığını babana/annene/öğretmenine söylerim” gibi tehditlerdir. Bu aslında şu anlama gelir: “ben senin üzerinde disiplin kuramıyorum, senin üzerinde disiplin sağlayabilecek birine bunu söyleyeceğim”. Bunun sonucunda çocuk karşı tarafı disiplin kurmada yetersiz olarak algılayıp olumsuz davranışlarını onun yanındayken yine sürdürecektir. Bu nedenle disiplin kurmada etkin bir yöntem değildir. Hem de yaptığı olumsuz davranışın başka birisine anlatılması çocuğun utanç duymasına sebep olur. Bu da çocuğu duygusal anlamda zedeleyicidir. Ceza uygulamakla tehdit yönteminde ise çocuğa eğer olumsuz davranışını sürdürürse çok istediği bir şeyi yapmasına izin verilmeyeceği uyarısında bulunulur. Çocuğa eğer olumsuz davranışını sürdürürse mahrum bırakma uygulanacağı hatırlatılır. Bu nedenle ceza uygulamakla tehdit yöntemi çocuğu istediği bir şeyden mahrum bırakmadan bir önceki aşama olarak düşünülebilir.
Küsme: Çocuğun yapmış olduğu olumsuz bir davranış sonucunda ebeveynin çocukla arasına duygusal anlamda mesafe koymasıdır. Küsme de bir çeşit cezalandırma yöntemdir ve sevgiden mahrum bırakmayı içerir. Sık kullanılması çocuk için duygusal yönden zedeleyicidir. Küsme davranışı ile çocukla ebeveyn arasında iletişim bozulur. Etkili iletişimi engellediğinden başarısız bir problem çözme yöntemidir.Bundan dolayı ebeveyn çocuğuna olumsuz örnek olmuş olur. Bunun dışında aradaki duygusal bağı olumsuz etkiler. Çocuk ebeveyni tarafından koşulsuz sevilmediğini, kabul edilmediğini hisseder ve ebeveynine karşı güven duygusu zedelenir.
Cezalar ve tehditler çocuğu zorlayıcı disiplin uygulamaları olduğu için çocuk disiplininde ancak kısa süreli etkilidir, uzun süreli etkisi yoktur. Ayrıca devamlı uygulandığında çocuk üzerinde baskı hissedeceğinden çocukta davranış bozuklukları (örn. otoriteye karşı gelme, kurallara uymamama ve saldırganlık) ortaya çıkabilir.
OlumluModel Olma: Çocuk bu dönemde çevresindeki onun için önemli olan kişilerin davranışlarını taklit etme ve zamanla benimseme eğilimindedir. Bu nedenle disiplinde en etkin yöntemlerden birisi anne-babanın kendi olumsuz davranışlarının farkına vararak bunları düzeltmek yoluna gitmesidir. Çocuk taklit yolu ile öğrendiğinden çevresindekilerden sıklıkla olumlu davranışlar görürse kendisinde de olumlu davranışlar gelişecektir. Bu sebeple anne-babaların çocukta olumsuz bir davranış gördüklerinde “acaba ben de bu davranışı yapıyor muyum?” diye sorgulayıp bu davranışı düzenleme yoluna gitmeleri gereklidir.
Görmezden Gelme ve Olumlu Davranışları Pekiştirme: Bu disiplin modelinde çocuğun olumlu davranışları sıklıkla fark edilip bunlar üzerinde durulur, olumsuz davranışları ise eğer sıklıkla tekrarlamıyor ise görmezden gelinir. Çocuğun olumlu davranışları övgü ile karşılanırken olumsuz davranışlarının görmezden gelinmesi zamanla çocuğun olumlu davranışlarını arttırıp olumsuz davranışlarını azaltmasını sağlar. Bu yöntemin bir amacı da çocuğu olumsuz davranışlarından ötürü etiketlemeden kaçınmaktır. Çünkü çocuk olumsuz davranışından ötürü etiketlenirse devamlı o davranışı göstermeye devam edecektir. Bu yöntemde ise çocuğun olumlu davranışları fark edilerek ve övülerek çocuğun dikkati o yönde çekilir. Böylece çocuğun olumlu davranışları pekiştirilmiş olunur ve çocuk bu davranışları sergilemekte daha istekli hale gelir. Çocuk zaman içerisinde çevreden gelen olumlu geribildirimlerle olumlu davranış şekillerini benimsemeye başlar.
Açıklamada Bulunma: Görmezden gelme yönteminin uygulanmasının ardından çocuk eğer üst üste olumsuz bir davranışı sürdürmeye devam ediyorsa bu davranışının neden yanlış olduğu çocuğa açıklanır. Bunun amacı çocuğun davranışının diğer kişiler üzerinde yarattığı olumsuz sonuçların farkına varıp tekrarlamasını engellemektir. Eğer olumsuz davranışı ebeveynine uyguluyor ise ebeveyn bunun sonucunda kendisinde oluşan duygu ve düşüncelerden bahseder. Böylece çocuk zamanla bir davranışta bulunurken karşı tarafın duygularını da hesaba katmayı öğrenecektir. Çocuğa davranışı ile ilgili farkındalık kazandırma konusunda etkili bir yöntemdir. Açıklamalarda bulunmak çocuğu eleştirmek anlamına gelmez, sadece davranışının neden uygun olmadığını çocuğa mantıklı verilere dayanarak gösterir. Bu konuşmanın ardından anne-baba aynı durum karşısında başka türlü ne şekilde davranabileceği konusunda çocuğa yönlendirmede bulunur. Böylece çocuk doğru davranış modelini öğrenmiş olur ve bir dahakine bunu uygulamaya çalışır. Çocuğun olumlu davranış repertuarının gelişip bu davranış modellerini benimsemesinde en etkili yaklaşımdır.
Disiplin yöntemlerinin kullanımı çeşitli anne-baba tutumlarına göre farklılık gösterir. Bu bölümde temel anne-baba tutumlarına ve bu tutumlarda yaygın kullanılan disiplin yöntemlerine dikkat çekeceğim. Çocukları disipline etmede etkin yöntemlerin hangi anne-baba tutumunda daha sık kullanıldığını açıklayacağım.
Otoriter Anne-Baba Tutumu ve Katı Disiplin Anlayışı
İsminden de anlaşılacağı gibi anne-babanın otorite olduğu ve çocuğa hemen hemen hiç söz hakkı tanımayan bir tutumdur. Çocuğun istek ve ihtiyaçları ebeveynler tarafından dikkate alınmaz. Bu tutumdaki ailelerde katı hiyerarşi dikkati çeker. Çocuk her zaman ebeveyne itaat edendir. Ebeveyni tarafından onun isteklerine boyun eğen bir tutum sergilemesi beklenir. Ebeveyn çocukta olumlu bir davranış için ona emir verilmesi gerektiğini düşünür. Ebeveynde çocuktan beklediği davranışı neden beklendiğini açıklamak yerine “ben böyle istediğim için yapacaksın” anlayışı yaygındır. Eğer çocuk beklenen davranışı gerçekleştirmez ise katı cezalandırma yöntemleri sıklıkla uygulanır. Bu cezalandırmalar fiziksel şiddet(vurma gibi), sözel şiddet(hakaret gibi) ve duygusal (aşağılama, eleştirme gibi) şiddet boyutunda olabilir. En hafif şekilde çocuğu yaptığı olumsuz bir davranışından ötürü sevdiği bir şeyden mahrum bırakma uygulanır. Çocukta görülen olumlu davranışları için ise genelde maddi ödüller kullanılır. Olumlu davranışı için devamlı ödül alan çocuğun yaptığı davranıştan ötürü kişisel tatmin yaşaması engellenmiş olunur. Çocuk ödül uğruna olumlu davranışını sürdüreceğinden olumlu davranışları benimsemesi zorlaşır. Bunun yanı sıra ebeveynin katı tutumundan dolayı kırgınlık hisseder ancak ebeveyninden çekindiğinden bunu kendisine direk olarak ifade edemez. Bunun sonucunda zamanla ebeveynine karşı isyankar hale gelebilir ve çocukta dışarıya yönelik de saldırgan tutumlar görülebilir.
İzin Verici- Müsamahakâr Anne-Baba Tutumu ve Tavizkar Disiplin Anlayışı
Bu tür ebeveynler sıklıkla çocuğun isteklerine göre yaşamlarını sürdürürler. Çocuğa belirli kuralları ve sınırları koymada zorlanırlar. Bunun altında yatan sebep sıklıkla ebeveynin çocuğunun kendisini sevmeyeceğinden korkması ve çocuktan olumsuz bir karşılık görmeye tahammülü olmayışıdır. Bunun yanı sıra ebeveynin çocuk üzerinde disiplin sağlamada kendini yetersiz olarak algılaması da bu tutuma sebep olabilir. Ebeveyn çocuğun isteklerini yerine getirdikçe çocuk daha fazlasını ister, giderek ebeveyn zorlanır ve çocuğun isteklerini yerine getirirken kendi ihtiyaçlarını ihmal eder hale gelebilir. Bunun sonucunda ebeveyn yoğun stres yaşar, çocuk ise doyumsuz bir hale gelir. Bu döngüyü kırmada çocuğa belirli kurallar ve sınırlar koymak gereklidir. Ancak tavizkar ebeveyn çocuktan gelecek olumsuz tepkilerden (örn., ağlaması, bağırması, çevreye/kendisine zarar vermesi) çekinerek kuralları koymayı erteler ve erteledikçe sorunlar kemikleşmiş bir hal alır. Bu tür ebeveynlerin hiçbir disiplin yöntemini tutarlı şekilde ve uzun süreli kullanmadığı görülür. Ebeveynin çocuktan gelen tepkiye göre çabucak yılıp çocuğa teslim olduğu görülür. Bunun sonucunda da çocuk giderek benmerkezci bir yapıya sahip olup evdeki otoritesini sürdürür ve anne-babasına yeterince saygı duymaz.Dışarıda ise toplum kurallarına uymada ve arkadaş ilişkilerinde zorluklar yaşar.
Demokratik Anne-Baba Tutumu ve Olumlu Disiplin Anlayışı
Demokratik tutumdaki ebeveynler çocuklarının istek ve ihtiyaçlarını önemserken kendi istek ve ihtiyaçlarını da gözardı etmezler. Çocuğun haklarının kendileri ile eşit olduğunu düşünürler, ancak bilgi ve deneyim olarak çocuktan üstün olduklarının bilincindedirler. Evde çocuk isteklerini ve kendi fikirlerini belirtmede söz hakkına sahiptir. Ebeveyn çocuğa sınır çizerken imkanları dahilinde seçenekler sunar çocuk da bu doğrultuda kendisi seçer. Böylece karşılıklı anlaşma sağlanmış olunur. Örneğin, “bugün iki çeşit yemek pişirdim, hangisinden yemek istersen sen seçebilirsin” gibi. Demokratik ebeveynler çocuğun kendi kararlarını kendisinin vermesi yönünde teşvik ederler ve böylece çocuk deneyime açık hale gelir. Kendi seçimi sonucunda olumsuz bir durum yaşarsa bu hatadan ders alıp kendi hayatını kontrol edebilme becerisine sahip olur. Böylece çocuğun kendi hayatıyla ilgili sorumluluk duygusu ve özgüveni gelişmiş olur; dolayısıyla bireyselleşmesi desteklenmiş olunur. Ebeveyn çocukta onaylamadığı davranışları neden onaylamadığını davranışlarının neden olduğu sonuçları açıklayarak anlatır. Disiplinde maddi ödül ve ceza yerine sıklıkla açıklamada bulunma ve çocuk olumsuz bir davranışı sık tekrarlamıyorsa görmezden gelme yöntemini kullanır. Cezalar ise sık kullanılan bir yöntem değildir, kullanılırsa da makul cezalar uygulanır. Bunun yanı sıra ebeveynler problemleri çözmede konuşmayı kullanarak olumlu bir davranış sergilediklerinden çocuklar da bu davranışları model alıp problem çözümünde kendilerini geliştirirler. Ebeveyn çocuğa saygı duyduğundan çocuk da ebeveyne saygı duyar hale gelir. Böylece çocuk dışarıda da diğer kişilerin haklarına saygı duyar, onların fikrini önemser ve yaptığı davranışın neticesinde karşı taraftan gelebilecek tepkileri önemser hale gelir. Böylece toplumla uyumlu ve kendi davranışlarını idare edebilen bir birey haline gelir.
Disiplin
Disiplinin kelime anlamı olarak bize çocuk eğitiminde cezalandırmayı çağrıştırsa da aslında daha geniş bir anlama sahiptir. İngilizcede “discipline” olarak geçen ve Türkçeye doğrudan çevrilen bu kavram özünde öğretmek ve yönerge vermek anlamlarını taşır. Bundan dolayı disiplin yalnız cezalandırmayı değil, çocukta davranış değişikliğini oluşturmak için kullanılan yöntemlerin tümünü içerir.
“En doğru çocuk yetiştirme” günümüzde oldukça tartışılan bir konudur. Bu çok göreceli bir konu olmakla birlikte kültürden kültüre çeşitli aile yapılarına göre farklılık gösterir. Her birey gibi her aile de tektir. Ancak, karmaşık aile yapıları tek tek ele alınamayacağından onlardan bahsederken ortak özelliklerine göre sınıflandırma yapacağım. Bu sayıda ailelerde belli başlı ortak disiplin yöntemlerinden ve bu yöntemlerin çocuk üzerinde olabilecek etkisinden bahsedeceğim. Sonrasında hangilerini kullanacağına karar verme işini ise siz anne-babalara bırakıyorum.
Disiplin, çocuğun toplum kurallarını ve toplumsal işleyişi anlamasını sağlar. Çocuk verilen disiplin eğitimiyle toplum tarafından kabul gören uygun davranış biçimlerini geliştirir. Böylece çocuk duygularını tanıyarak uygun yolla ifade eden, davranışlarını kontrol edebilen, diğer kişilerin ihtiyaçlarını anlayan, diğer kişilere saygı duyan ve bunların sonucunda da toplum içerisinde kabul gören bir birey haline gelir. Dolayısıyla disiplin çocuğun toplumla uyumlu ve dolayısıyla mutlu bir birey haline gelmesini sağlar. Kısaca özetlemek gerekirse etkin disiplinin yararları şunlardır:
- Çocuğun kendi davranışlarını kontrol edebilmesini sağlar.
- Dış dünyaya uyum sağlamasını destekler.
- Anne-baba yanında olmayınca da kurallara uymasını sağlar.
- Diğer insanların haklarının farkına varıp saygı duymasını sağlar.
- Yalnız kendine ihtiyaçlarına odaklanmaktansa diğerlerinin duygu ve düşüncelerini dikkate almasını destekler.
Ödüllendirme: Çocuk eğitiminde farkında olarak veya olmadan sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Çocukta istenilen davranışın oluşması için her o davranışı uyguladığında çocuğu mutlu eden bir ödülün verilmesiyle gerçekleşir. Bu ödül, bazen maddi bazen manevi olabilir. Maddi ödüllere örnek olarak para ve çeşitli hediyeler gösterilebilir. Bunun dışında çocuğun hoşuna gidecek bir etkinlikte bulunmak da bir ödüldür. Çocuğa yaptığı her olumlu davranış için sık sık maddi ödüller verilirse bir müddet sonra çocuk sadece o ödülü almak için olumlu davranışı gerçekleştirecektir. Bu nedenle sıklıkla maddi ödüllerin kullanılması çocuğun olumlu davranış modelini içselleştirmesini (benimsemesini) engeller. Örneğin, arkadaşıyla oyuncağını paylaşan bir çocuk her oyuncak paylaştığında annesinden çikolata alırsa arkadaşından kendi davranışına gelen olumlu geribildirimler olsa dahi paylaşmanın değerini kavrayamaz, sadece o ödülü alabilmek için o davranışı sürdürür. Ödül kesildiğinde davranışı gerçekleştirmez, dolayısıyla çocuk paylaşma davranışını içselleştirmemiş olur.
Manevi ödüller ise ebeveynin çocuğun yapmış olduğu olumlu bir davranış sonucunda davranışını beğendiğini sözle (“bravo”, “aferin” gibi) ve davranışıyla (başını sallama, gülümseme, kucaklama) ifade etmesidir. Manevi ödüller ebeveynin çocuğa yönelik övgüsünü içerdiğinden çocuk için maddi ödüllerden çok daha büyük anlam taşır. Manevi ödüllerin sık sık, yerinde ve tutarlı şekilde tekrarlanması sonucu çocuk ebeveyni tarafından onay gören davranış modellerini sergilemeye devam eder. Bu onun olumlu davranış biçimlerini içselleştirmesine yardımcı olur.
Cezalandırma: Çocuğun yapmış olduğu olumsuz bir davranış nedeniyle bedel ödemesinin sağlanmasıdır. Cezalandırma “kısasa kısas” ilkesi taşır. Çocuk yapmış olduğu olumsuz bir davranışın olumsuz sonuçlarına katlanacaktır. Cezalandırma çocuğu sözel şekilde azarlama, hakaret etme ve fiziksel şiddet uygulama gibi sert yöntemleri içerebilir. Bunun dışında çocuğu olumsuz davranışının sonucunda sevdiği bir şeyden mahrum bırakma da bir cezalandırma yöntemidir. Çocuk evdeki bir kurala uymadığında bu kurala uymadığından sevdiği bir aktiviteyi yapmaktan mahrum bırakılır. Örneğin, eşyalarını toplamayan çocuğun o gün sevdiği çizgi filmi izlememesi gibi. Cezalar eğer anne-babalar tarafından sıklıkla ve çocuğun yaptığı kabahate kıyasla daha sert şekilde uygulanıyorsa çocuğun duygusal gelişimini olumsuz etkiler. Çocuk bunu ebeveyn tarafından kendisine devamlı şekilde uygulanan düşmanca bir tutum olarak algılar ve kendisi de ebeveyninden intikam almak amacıyla olumsuz davranışlarını arttırır. Bu nedenle ceza yönteminin sık kullanılması uzun vadede etkisiz olmakta ve hatta tersine etki edip çocuğun olumsuz davranışını arttırmaktadır. Halk arasında da buna örnek olarak “dayak attıkça dayak arsızı oldu” denilir. Bu söz sert ve sürekli cezalandırmanın çocuk eğitimine olumsuz etki ettiğinin iyi bir özetidir.
Tehditte bulunma: Cezalandırma örneğinde olduğu gibi çocuk olumsuz bir davranışta bulunmuşsa sonrasında uygulanır. Çocuk yapmış olduğu bu davranışı başkasına anlatmakla veya ceza uygulanmakla tehdit edilebilir. Tehditte bulunmaya örnek olarak en sık kullanılan “bu yaptığını babana/annene/öğretmenine söylerim” gibi tehditlerdir. Bu aslında şu anlama gelir: “ben senin üzerinde disiplin kuramıyorum, senin üzerinde disiplin sağlayabilecek birine bunu söyleyeceğim”. Bunun sonucunda çocuk karşı tarafı disiplin kurmada yetersiz olarak algılayıp olumsuz davranışlarını onun yanındayken yine sürdürecektir. Bu nedenle disiplin kurmada etkin bir yöntem değildir. Hem de yaptığı olumsuz davranışın başka birisine anlatılması çocuğun utanç duymasına sebep olur. Bu da çocuğu duygusal anlamda zedeleyicidir. Ceza uygulamakla tehdit yönteminde ise çocuğa eğer olumsuz davranışını sürdürürse çok istediği bir şeyi yapmasına izin verilmeyeceği uyarısında bulunulur. Çocuğa eğer olumsuz davranışını sürdürürse mahrum bırakma uygulanacağı hatırlatılır. Bu nedenle ceza uygulamakla tehdit yöntemi çocuğu istediği bir şeyden mahrum bırakmadan bir önceki aşama olarak düşünülebilir.
Küsme: Çocuğun yapmış olduğu olumsuz bir davranış sonucunda ebeveynin çocukla arasına duygusal anlamda mesafe koymasıdır. Küsme de bir çeşit cezalandırma yöntemdir ve sevgiden mahrum bırakmayı içerir. Sık kullanılması çocuk için duygusal yönden zedeleyicidir. Küsme davranışı ile çocukla ebeveyn arasında iletişim bozulur. Etkili iletişimi engellediğinden başarısız bir problem çözme yöntemidir.Bundan dolayı ebeveyn çocuğuna olumsuz örnek olmuş olur. Bunun dışında aradaki duygusal bağı olumsuz etkiler. Çocuk ebeveyni tarafından koşulsuz sevilmediğini, kabul edilmediğini hisseder ve ebeveynine karşı güven duygusu zedelenir.
Cezalar ve tehditler çocuğu zorlayıcı disiplin uygulamaları olduğu için çocuk disiplininde ancak kısa süreli etkilidir, uzun süreli etkisi yoktur. Ayrıca devamlı uygulandığında çocuk üzerinde baskı hissedeceğinden çocukta davranış bozuklukları (örn. otoriteye karşı gelme, kurallara uymamama ve saldırganlık) ortaya çıkabilir.
OlumluModel Olma: Çocuk bu dönemde çevresindeki onun için önemli olan kişilerin davranışlarını taklit etme ve zamanla benimseme eğilimindedir. Bu nedenle disiplinde en etkin yöntemlerden birisi anne-babanın kendi olumsuz davranışlarının farkına vararak bunları düzeltmek yoluna gitmesidir. Çocuk taklit yolu ile öğrendiğinden çevresindekilerden sıklıkla olumlu davranışlar görürse kendisinde de olumlu davranışlar gelişecektir. Bu sebeple anne-babaların çocukta olumsuz bir davranış gördüklerinde “acaba ben de bu davranışı yapıyor muyum?” diye sorgulayıp bu davranışı düzenleme yoluna gitmeleri gereklidir.
Görmezden Gelme ve Olumlu Davranışları Pekiştirme: Bu disiplin modelinde çocuğun olumlu davranışları sıklıkla fark edilip bunlar üzerinde durulur, olumsuz davranışları ise eğer sıklıkla tekrarlamıyor ise görmezden gelinir. Çocuğun olumlu davranışları övgü ile karşılanırken olumsuz davranışlarının görmezden gelinmesi zamanla çocuğun olumlu davranışlarını arttırıp olumsuz davranışlarını azaltmasını sağlar. Bu yöntemin bir amacı da çocuğu olumsuz davranışlarından ötürü etiketlemeden kaçınmaktır. Çünkü çocuk olumsuz davranışından ötürü etiketlenirse devamlı o davranışı göstermeye devam edecektir. Bu yöntemde ise çocuğun olumlu davranışları fark edilerek ve övülerek çocuğun dikkati o yönde çekilir. Böylece çocuğun olumlu davranışları pekiştirilmiş olunur ve çocuk bu davranışları sergilemekte daha istekli hale gelir. Çocuk zaman içerisinde çevreden gelen olumlu geribildirimlerle olumlu davranış şekillerini benimsemeye başlar.
Açıklamada Bulunma: Görmezden gelme yönteminin uygulanmasının ardından çocuk eğer üst üste olumsuz bir davranışı sürdürmeye devam ediyorsa bu davranışının neden yanlış olduğu çocuğa açıklanır. Bunun amacı çocuğun davranışının diğer kişiler üzerinde yarattığı olumsuz sonuçların farkına varıp tekrarlamasını engellemektir. Eğer olumsuz davranışı ebeveynine uyguluyor ise ebeveyn bunun sonucunda kendisinde oluşan duygu ve düşüncelerden bahseder. Böylece çocuk zamanla bir davranışta bulunurken karşı tarafın duygularını da hesaba katmayı öğrenecektir. Çocuğa davranışı ile ilgili farkındalık kazandırma konusunda etkili bir yöntemdir. Açıklamalarda bulunmak çocuğu eleştirmek anlamına gelmez, sadece davranışının neden uygun olmadığını çocuğa mantıklı verilere dayanarak gösterir. Bu konuşmanın ardından anne-baba aynı durum karşısında başka türlü ne şekilde davranabileceği konusunda çocuğa yönlendirmede bulunur. Böylece çocuk doğru davranış modelini öğrenmiş olur ve bir dahakine bunu uygulamaya çalışır. Çocuğun olumlu davranış repertuarının gelişip bu davranış modellerini benimsemesinde en etkili yaklaşımdır.
Anne Baba Tutumları ve Disiplin
Disiplin yöntemlerinin kullanımı çeşitli anne-baba tutumlarına göre farklılık gösterir. Bu bölümde temel anne-baba tutumlarına ve bu tutumlarda yaygın kullanılan disiplin yöntemlerine dikkat çekeceğim. Çocukları disipline etmede etkin yöntemlerin hangi anne-baba tutumunda daha sık kullanıldığını açıklayacağım.
Otoriter Anne-Baba Tutumu ve Katı Disiplin Anlayışı
İsminden de anlaşılacağı gibi anne-babanın otorite olduğu ve çocuğa hemen hemen hiç söz hakkı tanımayan bir tutumdur. Çocuğun istek ve ihtiyaçları ebeveynler tarafından dikkate alınmaz. Bu tutumdaki ailelerde katı hiyerarşi dikkati çeker. Çocuk her zaman ebeveyne itaat edendir. Ebeveyni tarafından onun isteklerine boyun eğen bir tutum sergilemesi beklenir. Ebeveyn çocukta olumlu bir davranış için ona emir verilmesi gerektiğini düşünür. Ebeveynde çocuktan beklediği davranışı neden beklendiğini açıklamak yerine “ben böyle istediğim için yapacaksın” anlayışı yaygındır. Eğer çocuk beklenen davranışı gerçekleştirmez ise katı cezalandırma yöntemleri sıklıkla uygulanır. Bu cezalandırmalar fiziksel şiddet(vurma gibi), sözel şiddet(hakaret gibi) ve duygusal (aşağılama, eleştirme gibi) şiddet boyutunda olabilir. En hafif şekilde çocuğu yaptığı olumsuz bir davranışından ötürü sevdiği bir şeyden mahrum bırakma uygulanır. Çocukta görülen olumlu davranışları için ise genelde maddi ödüller kullanılır. Olumlu davranışı için devamlı ödül alan çocuğun yaptığı davranıştan ötürü kişisel tatmin yaşaması engellenmiş olunur. Çocuk ödül uğruna olumlu davranışını sürdüreceğinden olumlu davranışları benimsemesi zorlaşır. Bunun yanı sıra ebeveynin katı tutumundan dolayı kırgınlık hisseder ancak ebeveyninden çekindiğinden bunu kendisine direk olarak ifade edemez. Bunun sonucunda zamanla ebeveynine karşı isyankar hale gelebilir ve çocukta dışarıya yönelik de saldırgan tutumlar görülebilir.
İzin Verici- Müsamahakâr Anne-Baba Tutumu ve Tavizkar Disiplin Anlayışı
Bu tür ebeveynler sıklıkla çocuğun isteklerine göre yaşamlarını sürdürürler. Çocuğa belirli kuralları ve sınırları koymada zorlanırlar. Bunun altında yatan sebep sıklıkla ebeveynin çocuğunun kendisini sevmeyeceğinden korkması ve çocuktan olumsuz bir karşılık görmeye tahammülü olmayışıdır. Bunun yanı sıra ebeveynin çocuk üzerinde disiplin sağlamada kendini yetersiz olarak algılaması da bu tutuma sebep olabilir. Ebeveyn çocuğun isteklerini yerine getirdikçe çocuk daha fazlasını ister, giderek ebeveyn zorlanır ve çocuğun isteklerini yerine getirirken kendi ihtiyaçlarını ihmal eder hale gelebilir. Bunun sonucunda ebeveyn yoğun stres yaşar, çocuk ise doyumsuz bir hale gelir. Bu döngüyü kırmada çocuğa belirli kurallar ve sınırlar koymak gereklidir. Ancak tavizkar ebeveyn çocuktan gelecek olumsuz tepkilerden (örn., ağlaması, bağırması, çevreye/kendisine zarar vermesi) çekinerek kuralları koymayı erteler ve erteledikçe sorunlar kemikleşmiş bir hal alır. Bu tür ebeveynlerin hiçbir disiplin yöntemini tutarlı şekilde ve uzun süreli kullanmadığı görülür. Ebeveynin çocuktan gelen tepkiye göre çabucak yılıp çocuğa teslim olduğu görülür. Bunun sonucunda da çocuk giderek benmerkezci bir yapıya sahip olup evdeki otoritesini sürdürür ve anne-babasına yeterince saygı duymaz.Dışarıda ise toplum kurallarına uymada ve arkadaş ilişkilerinde zorluklar yaşar.
Demokratik Anne-Baba Tutumu ve Olumlu Disiplin Anlayışı
Demokratik tutumdaki ebeveynler çocuklarının istek ve ihtiyaçlarını önemserken kendi istek ve ihtiyaçlarını da gözardı etmezler. Çocuğun haklarının kendileri ile eşit olduğunu düşünürler, ancak bilgi ve deneyim olarak çocuktan üstün olduklarının bilincindedirler. Evde çocuk isteklerini ve kendi fikirlerini belirtmede söz hakkına sahiptir. Ebeveyn çocuğa sınır çizerken imkanları dahilinde seçenekler sunar çocuk da bu doğrultuda kendisi seçer. Böylece karşılıklı anlaşma sağlanmış olunur. Örneğin, “bugün iki çeşit yemek pişirdim, hangisinden yemek istersen sen seçebilirsin” gibi. Demokratik ebeveynler çocuğun kendi kararlarını kendisinin vermesi yönünde teşvik ederler ve böylece çocuk deneyime açık hale gelir. Kendi seçimi sonucunda olumsuz bir durum yaşarsa bu hatadan ders alıp kendi hayatını kontrol edebilme becerisine sahip olur. Böylece çocuğun kendi hayatıyla ilgili sorumluluk duygusu ve özgüveni gelişmiş olur; dolayısıyla bireyselleşmesi desteklenmiş olunur. Ebeveyn çocukta onaylamadığı davranışları neden onaylamadığını davranışlarının neden olduğu sonuçları açıklayarak anlatır. Disiplinde maddi ödül ve ceza yerine sıklıkla açıklamada bulunma ve çocuk olumsuz bir davranışı sık tekrarlamıyorsa görmezden gelme yöntemini kullanır. Cezalar ise sık kullanılan bir yöntem değildir, kullanılırsa da makul cezalar uygulanır. Bunun yanı sıra ebeveynler problemleri çözmede konuşmayı kullanarak olumlu bir davranış sergilediklerinden çocuklar da bu davranışları model alıp problem çözümünde kendilerini geliştirirler. Ebeveyn çocuğa saygı duyduğundan çocuk da ebeveyne saygı duyar hale gelir. Böylece çocuk dışarıda da diğer kişilerin haklarına saygı duyar, onların fikrini önemser ve yaptığı davranışın neticesinde karşı taraftan gelebilecek tepkileri önemser hale gelir. Böylece toplumla uyumlu ve kendi davranışlarını idare edebilen bir birey haline gelir.
Gizem Bodur
Uzman Klinik Psikolog
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Çocuk Yetiştirmede Disiplin ve Anne-Baba Tutumları" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Uzm.Psk.Gizem BODUR ATALAY'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Uzm.Psk.Gizem BODUR ATALAY'ın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
3 Beğeni 
Yazan Uzman
|
| Makale Kütüphanemizden | ||||
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
