BİREY VE AİLENİN YAŞAM DÖNGÜSÜ

Aileler tarihsel olarak toplumlar ve milletlerin gelişmesinde önemli bir role sahiptir. Ailenin kökeni tarih öncesi çağlara kadar uzanır. Aile bu zaman içinde gelişse birçok orijinal fonksiyonlarını sürdürmüştür. Aile çocukları dünyaya getirir ve topluma kazandırır, ekonomik bir şirket olarak davranışta bulunur, çocuk, eş, anne ve baba gibi önemli roller verir, cinsel ilişkiye imkan sağlar. Dahası aşk, bağlılık, ait olma gibi, derin duyguların yaşanmasına imkan tanır. Aynı zamanda üyelerin birbirini dinlemesi, duyguların paylaşımı ve yardım etme gibi davranışlarla terapötik etkiye de sahip olabilir.

Aile tarih boyunca birçok toplumda önemli bir role sahiptir. Örneğin Mısır, Çin, Ortaçağ Avrupa’sında aile güç ve zenginliğin kaynağı ve devamı olarak görülmüştür.

Zaman içinde ekonomik ve sosyal faktörler aileyi şekillendiren gelenekleri değişime zorladılar. Devrimler, ekonomik krizler ve doğal felaketler sonucunda yeni kurallar oluştu veya bazı kurallar terk edildi. 1800’lü yılların sonunda ABD’de tarım toplumundan sanayi toplumuna geçildi. Bu da ailelerin yaşantılarını değiştirdi.

Bu nedenle aile terapisinde terapist aileyi içinde bulunduğu toplumdan, sosyo-ekonomik ve tarihsel faktörlerden ayrı ele alamaz. Aileler hem bir bütün olarak hem de aile üyeleri bireysel olarak çevresel koşullardan etkilenirler.

Aile Nedir?
Bazı gruplar için, örneğin Avrupalı Amerikalılar, aile sadece kan bağı olan yakın akrabaları içerir. Örneğin Afro-Amerikalılar için aile, toplum ve akrabaları da içine alan gayrı resmi bir bağa odaklanır. Uzun süreli yakın arkadaşlıklar gibi. Bu nedenle ailenin tanımı kültürlere göre değişiklik gösterir.

Amerikan Nüfus Dairesini göre aile, doğum, evlilik veya aynı evi paylaşarak ilişkide bulunan iki veya daha fazla insan grubudur. Bu geniş tanım asla evlenmeyen insanları, evlenip çocuk sahibi olmayan insanları, geleneksel olmayan aile düzenlerini içerir. Buna rağmen bu tanım birçok kişi tarafından aile olarak kabul edilen bazı yaşam biçimlerini (Gay ve lezbiyen çiftler, yakın arkadaşlıklar, atalar) dışarıda bırakmaktadır. Bu nedenle bu kitapta olabilen farklı aile yaşam biçimlerini daha iyi anlayabilmek için ailenin tanımı oldukça geniş yapılmıştır.
Aile biyolojik ve psikolojik olarak akraba, aralarında duygusal, tarihsel ve ekonomik bir bağ olan ve kendilerini ev halkının bir parçası olarak gören insanlardır.

En yaygın aile tipleri:

Çekirdek aile (Nuclear family): Karı, koca ve onların çocuklarından oluşan esas ailedir. Çekirdek aile gencin sosyalleşmesinde ve geleneklerin korunup sürdürülmesinde ana unsurdur. Aynı zamanda toplumsal kabul gören cinsel ilişkiye olanak sağlar. Hem sayı hem de olarak azalmaktadır.

Tek ebeveynli aile (Single-parent family): Biyolojik veya evlat edinme yolu ile tek ebeveyn vardır.

Tekrar evlenen aile (Remarried family): Eşlerden en az biri daha önce evlenmiş ve çocuk sahibi olmuş aileler.

Bunların dışında bu üç örneğin çeşitli varyasyonları olan diğer sıklıkla karşılaşılan aile tipleri şunlardır.

Her iki eşin de çalıştığı aileler (Dual-career family):
DINK (Dual income, no kids) bu grubun çoğunluğu için bu tanım yapılabilir.

Çocuksuz aile (Childless family): Çocuk yapmamak kendi kararlarıdır ya da geç evlendikleri için veya biyolojik olarak yapamadıkları için çocukları yoktur. Avantajları, daha az stres. Zorlukları, çocuk olmadığı için çiftler üzülebilir.

Gay/Lezbiyen Aile (Gay/Lesbian family): Çocuksuz veya önceki evliliklerinden olan veya yapay döllenme ile olan çocukları ile birlikte olabilir. Bu aileler Amerikan nüfus dairesi verilerine göre heteroseksüellere göre daha iyi bir eğitime ve gelire sahiptir. Toplumsal bir önyargı ve ayrımla yüzleşirler.

Yaşlı aile (Aging family): 65 yaş ve üzeri ailelerdir. Sağlık, dulluk, cinsel fonksiyon bozuklukları, yetişkin çocuklarla ilgilenme, büyükanne/baba olma gibi konulara odaklanırlar.

Çok Nesil Aile (Multigenerational Family): ebeveyn, çocuk ve büyükanne/babadan oluşan ailelerdir.

Birey ve Ailenin Gelişimi
Gelişim, büyüme ve gerileme dönemlerinden oluşan inişli çıkışlı bir süreçtir. En geniş anlamıyla gelişim yaşamın yönüdür. Üç faklı zaman boyutuna gönderme yapar. Kişisel zaman(bireyin doğumundan ölümüne kadar geçen süre,kişisel başarılar ön plana çıkar), sosyal zaman(evlilik, ebeveynlik ve emeklilik gibi önemli olaylar tarafından şekillendirilir) ve tarihsel zaman(kültür). Her birey bu üç boyuttan aynı zamanda veya sırayla etkilenir. Yaşam döngüsü terimi bu metinde yaşam olaylarını açıklamak için kullanılmıştır. Ne bireyler ne de aileler içinde yaşadıkları ortamdan izole olarak gelişim ve etkileşim göstermezler. Aksine yaşam döngüsü belirli bir sosyal çevre içinde bitişik ve bir aradadır.


Kişisel Yaşam Döngüsünün Gelişimi
1970’lere kadar kelime olarak gelişim genellikle kişisel anlamda kullanıldı. Bunda Erikson’nun kuramının etkisi vardır. Erikson insan yaşamını dönem terimi (ardışık gelişimsel olaylar) ile açıklamada öncüdür. Erikson’la birlikte Levinson, Could ve Sheehy gibi araştırmacılar kişiselliğe odaklanan gelişim dönemleri önerdiler. Bu kişisel vurgu terapistleri bireysel terapiye odaklanmaları konusunda zorladı.

Kişisel bir noktadan bakıldığında bireyler yaşamları boyunca tahmin edilebilen gelişimsel krizlerle (doğum,yaşlanma,evlilik,emeklilik) yüzleşirler. Yaşamın ilk ve ilerleyen dönemlerindeki bu gelişim görevleri başarı ya da başarısızlıkla sonuçlanır. Terapist bireylerin bu olaylara nasıl yaklaşacağı ve uyum sağlayacağının farkında olmalıdır.

Erikson’un gelişim dönemleri:
Dönem Yaş Gelişim Görevi
1.Güven/Güvensizlik 1 Temel fiziksel ve duygusal ihtiyaçların
Karşılanması
2.Özerklik/Utanç-Kararsızlık 2-3 Araştırma ve özgüven ihtiyacı
3.Girişim/Suçluluk 4-5 Yeterlik ve girişim konusunda duyarlılık
4.Çalışkanlık/Aşağılık 6-12 Kişisel amaçları düzenleme
5.Kimlik/Rol karmaşası 12-18 Kimlik kazanma, sınırları belirleme
6.Samimiyet/İzolasyon 18-35 Samimi dostluklar kurabilme
7.Üretkenlik/Durgunluk 35-65 Yeni nesillere yardım, üretken olma.
8.Bütünlük/ümitsizlik 65+ Değerli hissetme, yaşamın toplam kalitesi



Ailenin Yaşam Döngüsü Gelişimi
Aile yaşam döngüsü genellikle ailenin zaman içindeki gelişimsel trendlerini tanımlamak için kullanılır. Bu model kişisel yaşamın tüm boyutlarını içerir, fakat aileyi bir bütün olarak ele alır. Bu doğal olarak bir sistem olan aile ve birey arasındaki gerilimdir.

Bu konuda ilk çalışan Evelyn Duvall(1977)’dır. Duvall’ın geliştirdiği bu model geleneksel çekirdek ailelerin sayısının ve etkisinin azalmasıyla etkisinin bir kısmına kaybetmiştir. Duvall’ın orijinal fikrinin yerini yeni modeller almıştır. Bunlar arasında en önemlileri el değmemiş orta sınıf çekirdek ailenin yaşam döngüsü, tek ebeveynli ailelerin yaşam döngüsü ve karışık ailelerin yaşam döngüsü sayılabilir. Orta sınıfın yaşam döngüsünde çekirdek aile en çok yeri işgal etmektedir.

Carter ve McGoldrick(1999) el değmemiş orta sınıf çekirdek ailenin evrelerini altı basamağa ayırmıştır.
1.Bekar genç yetişkinlik, evden ayrılma.
2.Yeni bir çift
3.Küçük çocuklu aileler
4.Ergenlerle aileler
5.Ailenin çocuğu hayata hazırlaması (Çocuklara bağımsızlıklarını verme).
6.Daha sonraki hayat

Bu modelde el değmemiş çekirdek ailenin bütün aşamaları geçmesi gerekmez.

Bekar genç yetişkinlik: Evden ayrılma
Amerika’da bekar genç yetişkinlerin oranı artmaktadır. Amerikan Nüfus Dairesi’ne göre toplam nüfusun %10’unu hiç evlenmemiş yetişkinler oluşturuyor.

Bekarlıktaki artışla birlikte toplumsal yaşam biçimlerindeki kişisel olayların sayısında da artış yaşanmaktadır. Daha çok ailelere yönelik aktiviteleri olan sosyal kuruluşlar, örneğin kiliseler, bekarlara uymak için yeniden şekillendirildi. Aile terapisi de düzenli bir şekilde artan bekarlara göre mutlaka değişmelidir.

Bu dönemin en önemli görevi aynı zamanda bir birey olarak kendi hayatını kurarken ayrılmak ve yeniden birleşmektir. Bekar olmak kariyer ve evlilik arasında denge kurmayı gerektirir.

Son yıllarda sayıları iyice artan genç yetişkinler bu dengeyi evli olmadan birlikte yaşama yolu ile kurmaya çalışmaktadırlar. Şu an karşıt cins çiftlerin yarıdan fazlası bu düğümü ilk önce birlikte yaşayarak çözmeye çalışmaktadırlar.

Olumlu yanı, genç yetişkinlere yasal sisteme dahil olmadan özgürce ilişki yaşamalarına imkan tanır. Ayrıca bireylere daha fazla kişisel özgürlük tanır, çünkü yasal bir sözleşme yoktur. Olumsuz yanı evlilik kurumunu çökertebilir.

Bir diğer alternatif bekar kalmaktır. Bu geçmişe göre artık daha kabul edilebilir. Aslında bekarlar ikinci en mutlu gruptur(birinci evliler). Bekarlar için en önemli problem evlilik konusunda dıştan ve içten gelen baskıdır. Mutlaka yalnızlıkla mücadele etmenin bir yolunu bulmalılar. Diğer taraftan çeşitli etkinlikler için daha özgürdürler.


Aile terapisine başvurma nedenleri:
1.Kendi hakkında zayıf duygular
2.duygusal ve fiziksel olarak aile/köken den ayrı olduğu için yetersizlik hissetme.
3.Önemli kişisel ilişkileri kurmada yetersizlik.

Yeni çiftler: Evlilik yolu ile aileye katılma
Bu süreç kur yapma ile başlar ve partnerlerden birinin evlilik sözü vermesiyle birçok kişi ile devam eder. Genellikle kişiler kendileri ile aynı gelişim basamağında olan kişileri tercih eder.

Evlilik genelde erkeklerin ruh sağlığını iyileştirirken, kadınlarda tersi olur. Bekar kadınlar evlilere göre daha iyi fiziksel ve mental sağlığa sahiptir. Aslında bu yeni evli bir kadının kendi ihtiyaçlarını karşılama pahasına kocasınınkileri karşılamasından kaynaklanabilir.

Aile yaşam döngüsünün yeni çift basamağı alışma ve uyum dönemidir. Örneğin çiftler mekanı, yemeği, işi, boş vakitleri ve uyku zamanını nasıl paylaşacaklarını öğrenirler. Birbirlerinin istek ve ihtiyaçlarına uyum sağlamalılar. Bu süreç zaman, enerji, iyi niyet ve uzlaşma konusunda yetenek gerektirir.

Aile terapisine başvurma nedenleri:
1. Birey yerine çift olarak yaşamaya uyum konusunda yetersizlik
2. Akrabalarla ilişkilerde yaşanan problemler

Genç (küçük) çocuklu aileler
Ebeveyn olmak çiftlerin yaşamını fiziksel, psikolojik ve sosyal olarak çarpıcı bir biçimde değiştirir. Çocuğun gelişi ailenin dengesini geçici olarak da olsa bozar.

Ebeveynler çocuğun sorumluluklarının, ihtiyaçlarının nasıl, nerede, ne zaman, ve kim tarafından karşılanacağı konusunda düzenleme yapmak zorundadırlar. Bu konu eşlerin her ikisi de çalışıyorsa daha da önemlidir. Ayrıca ekonomik düzenlemeler, geniş ailelerle ilişkiler, boş zamanların kullanılması gibi konularda da ayarlamalar gerekir.

Sıklıkla bu alanların birinde veya birkaçında zorlanma ve gerilim olur. Evlilik bağının gücü çocuğun gelişiyle ortaya çıkan bu stresi tolere edebilir.

Aile terapisine başvurma nedenleri:
1. Evli çiftlerin aktivitelerine, ilişkilerine katılamamak
2. Çocuk üzerinde kontrolün sağlanması, kurulması.

Ergenlerle aileler
Bu dönem aile yaşam döngüsünde en aktif ve en heyecan verici zamandır. Ergen çocuklu aileler kendilerine, ilişkilerine ve yaşlı ebeveynlerine mutlaka dikkat etmeliler. Bazı aileler bu sınırlar belirlenirken sıkıntı yaşayabilirler.

Ergen çocuklu ailelerde en önemli stres kaynağı ergen ve yetişkin arsındaki çatışmalardır.

Bu dönemde tansiyonun yükselmesinin bir diğer nedeni de genç yetişkinlerin hayatlarının bu döneminde daha özerk ve bağımsız olma ihtiyacıdır. Akran grupları ve kardeşler onlar için daha önemlidir, ebeveynlerinin etkisi azalır.

Terapiye başvurma nedenleri:
1.Ebeveynler ve çocuklar arasındaki çatışmalar
2.Yaşlı ebeveynlere bakmakla ilgili problemler.

Çocukların evden ayrılması
Çocukların okul, evlilik v.b. nedenlerle evden ayrılmasıyla çiftler çocukların sorumluluğu olmayan bir durumla, boş bir yuva, yüzleşirler. Bu dönem çiftlerin birbirlerini yeniden keşfetmeleri ve birbirleriyle daha eğlenceli vakit geçirmeleri için idealdir.

Bu dönem, kendilerinin esas görevlerini annelik olarak tanımlayan bazı kadınlar için üzüntülü, kederli olabilir. Depresyon, ümitsizlik, boşanma gibi sonuçlar ortaya çıkabilir.

Erkeklerde bu dönem orta yaşlara denk gelir. Erkekler bu dönemde kendi fiziksel bedenlerine, evliliklerine ve mesleki arzularına odaklanırlar. Çocukların evden ayrılması ile erkeklerin mutlu olması arasında ilişki yoktur.

Son yıllarda işsizlik, gelişimi tamamlayamama gibi nedenlerden dolayı çocukların aile ile geçirdiği süre uzamaktadır. Bu durum anne-baba ile genç yetişkin çocuk arasında gerilime neden olabilir.

Terapiye başvurma nedenleri
1.Kendine, eve daha az dikkat etme ve çocuğun evden ayrılması.
2. Yeterli bağımsızlığını kazanamayan çocukla çatışma.

Sonraki hayat
65 ve üzerindeki yaşları kapsar. Üçe ayrılır:
1.Genç Yaşlılar(65-74)
2.Yaşlı yaşlılar(75-84)
3.En yaşlılar(85+)

Bu ailelerde genel olarak fiziksel gerileme ve bağımlılık vardır. Bu gruptaki ailelerin bazılarının en önemli konusu finanstır. İhtiyaçlarını karşılayabilecek paraya sahip olup olmadıkları konusunda endişelenirler. Bu kaygı emeklilikle yükselir.

İkinci önemli problem ise eşlerin kaybıdır. 65 yaş ve üzerindeki çiftlerin sadece yarısı evlidir, geri kalan duldur. Kadınlar erkeklere göre bu durumla daha iyi yüzleşirler.

Üçüncü problem ise kronik hastalıklardır.

Bazı avantajları vardır. Örneğin büyükanne/baba olmak gibi. İstediklerini yapma konusunda daha özgürdürler. Bu aileler birçok yaşam döngüsü olayını yaşamıştır.

Terapiye başvurma nedenleri:
1. Eşlerin kaybı.
2. Yaşa uyum, enerji azalması ve ölümle yüzleşme.
3. Çocuklarla, torunlarla ve yasalarla iyi ilişkiler kurmada yetersizlik.
Birey ve Ailenin Yaşam Döngüsünü Birleştirme

Her iki yaşam döngüsü konsepti de biriciktir, çok sayıda insanı kapsar, yapılması gereken çeşitli görevler, cinsiyet farklılıkları vardır, fakat ilk göründüğü gibi birbirine zıt değildir.
Her ikisinin de birleştiği ilk nokta büyüme ve gelişme üzerine odaklanmasıdır. İkisi de sistem penceresinden olayları ele alır. Yani bir zincirin halkası değil, birbirinden etkilenen ve birbirlerini etkileyen halkalar toplamıdır.

Birey ve ailenin yaşam döngüsü tamamlayıcı ve rekabete dayalıdır.

Aile Terapisi İçin Yaşam Döngüsünde Önemli Noktalar

Aile ve terapistin yaşam döngüsünün denkliği: Bu uygunluk ailenin değişimde önemli bir role sahiptir. Örneğin tahmin edilebilen problemler acil olarak ele alınabilir.

Terapist ve aileni sınıf, etnik köken, cinsiyet, kardeş pozisyonu gibi konularda denkliği dikkate alınmalıdır. Eğer terapist henüz aile aşamasına gelmediyse, empati ve ilişki kurmada problemler ortaya çıkabilir.

Terapist aile ile uygun yaşam döngüsünde değilse şunları yapabilir.
1. Farkındalığı arttırmak
2. Duyarlılığı arttırma
3. Konsültasyon alıp, eksikliklerini fark edip gidermeli.

Etnik köken ve yaşam döngüsü: Ailenin etnik geçmişi yaşam döngüsünü ve önem verdiği yaşam olaylarını etkiler. Aileyi değerlendirirken etnik kökeni araştırmak, sınırlı bir kültürel pencereden bakıp yargılamamak önemlidir. Ayrıca terapist kendi etnik kökeninden sıyrılıp aileye uyum göstermelidir.

Hastalık ve yaşam döngüsü: Ailenin bir üyesinin hastalığı ailenin yaşam döngüsünü geçici veya kalıcı olarak bozabilir. Terapist bu durumla ilgilenmeli ve o kişinin hastalığını tanımalıdır. Örneğin alzaimer gibi bir hastalık aile üyelerinin bakımını gerektirir, bu da evlilik gibi bazı yaşam olaylarının ertelenmesine neden olabilir. Terapist aile üyelerinin bu problemle geçmişte nasıl başa çıktıklarıyla da ilgilenmelidir.

Yoksulluk, profesyonellik(Çalışma, geliri olma) ve yaşam döngüsü: Kişiler ve aileler sosyal faktörler gibi ekonomik faktörlerden de etkilenirler. Her iki eşin de çalıştığı aileler ile düşük gelirli aileler yaşam döngüsü aşamalarını ayını şekilde yaşamazlar.

Yoksul aileler genellikle daha geniş, akrabalara daha bağımlıdır. Yoksulluk babayı çocuklardan ve aileden uzaklaştırır, çünkü baba birkaç işte birden çalışıyordur ve boş vakti yoktur.

Her iki eşinde çalıştığı yüksek gelirli aileler ise tersine küçük, ve yardımcılara bağımlıdır. Daha çok kişisel ve kariyer odaklıdırlar.