Obsesif kompulsif bozukluk (OKB), erişkinlerin yanı sıra çocuklar ve ergenleri de etkileyen yaygın bir nöropsikiyatrik bozukluktur. Obsesyon adı verilen takıntılı düşünce, fikir ve dürtüler ile kompulsiyon adı verilen yineleyici davranışlar ve zihinsel eylemlerden oluşan bir hastalıktır. Obsesyon kişinin zihnine girmesine engel olamadığı, zihninden uzaklaştıramadığı düşünce, fikir ve dürtülerdir. Kişinin isteği dışında gelirler ve kişide yoğun sıkıntı ve huzursuzluğa yani anksiyeteye sebep olurlar. Kompulsiyonlar ise obsesyonların neden olduğu yoğun sıkıntı ve huzursuzluğu azaltmak ya da ortadan kaldırmak üzere yapılan yineleyici davranışlar ve zihinsel eylemlerdir. Çocukluk çağında en sık rastlanan obsesyonlar kirlenme, kendisine ya da ailesine bir zarar geleceği korkusu ve simetri obsesyonudur. Bu tür obsesyonlara eşlik eden kompulsiyonlar ise sıklıkla yıkama, kontrol etme, sayma, tekrarlama ve dokunma davranışlarıdır.
Ailelerle yapılan çalışmalar sonucunda bu bozukluğun genetik yönünün olduğu bulunmuştur. OKB bulunan erişkinlerin birinci dereceden akrabalarında OKB’ nin nüksetme ve görülme riski yüksektir. Toplumda yaygınlığı %2- %3 civarında olmakla birlikte Yapılan araştırmalarda OKB'li erişkinlerin %33- %50 sinde hastalığın çocukluk ve ergenlikte başladığı saptanmıştır. Yapılan araştırmalara göre çocukluk çağında OKB' nin ortalama başlangıç yaşı 7- 12’dir. Çocukluk döneminde erkeklerde daha fazla görülürken, ergenlik döneminde kız ve erkeklerde yaklaşık aynı oranlarda ortaya çıkmaktadır.
Çocukluk çağının normal ritüelleri çoğu zaman, şanslı numaralarının olması, çizgilere basmama, işleri düzgün yapma biçimindedir ve bunlar normal günlük işlevlerin içindedir. OKB’nin hastalık boyutu ise işlev bozukluğu yaratan, oldukça rahatsızlık verici, günlük yaşamı engelleyeci ve sosyal izolasyona neden olacak biçimdedir. Bir kişi kirli olduğunu ve bu kiri her yere bulaştırdığını düşünebilir ve tekrar tekrar el yıkayabilir. Saatlerce banyoda kalabilir. Bu uzun süreler vakit alan temizlik ritüellerine rağmen yine de kendini rahatlatamayabilir. Okul sırasını defalarca silebilir. Temiz olup olmama sınırını yine kendilerine göre belirleyebilirler. Benzer şekilde mikrop kapmak, hasta olmakla ilgili korkular kişileri aşırı ve hayali önlemler almaya zorlayabilir. Bu düşünceler çocuğu o kadar sıkıntıya sokar ki sürekli ailelerinden bir şey olmayacağı ile ilgili onay almak isterler. Diğer sık gördüğümüz özellik kusursuz olma, mükemmeliyetçilikle ilgili takıntıdır. Her şeyin eksiksiz olması ile o kadar meşguldür ki yapılması gereken iş yapılamaz hale gelir. Örneğin sürekli çirkin yazdığını düşünen çocuk defalarca silip yeniden yazmaya çalışabilir. Bu durum da ödevlerini vaktinde yapamamaya ve akademik olarak başarısızlıkla damgalanmaya sebep olabilir. Simetri takıntıları kişiyi ve özelikle çevresini sıkıntıya sokabilir. Kitapları defterleri kalemi, duvardaki tablo, yerdeki halı simetrik olmalıdır. Onlar kafasında istediği şekle girmezse yaşadığı sıkıntı onları düzeltene kadar geçmez. Özelikle ergenlik dönemiyle gençleri çok zorlayan düşünceler dinle ve cinsellikle ilgili konulardır. Dinle ve Tanrı ile ilgili akla gelmeyecek ya da ifade edilemez düşünceler çocukta yoğun acı ve suçluluk duygularına sebep olur. Cinsellikle ilgili düşünceler, kimi zaman engelleyemediği görüntüler yoğun bir sıkıntıyla çocuğun hayatla ilişkisini bozar. Emin olamama halinden duyulan sıkıntı onları tekrar tekrar kontrol etmeye sevk edebilir. Kapı kilitlendi mi, doğal gaz kapatıldı mı diye defalarca kontrol edilse de yine kontrol etmekten kendini alamaz. Örneğin eğer elimi üç kere şaklatmazsam annem ölecek diye düşünen bir çocuk bu düşünceyle başa çıkmak için bu düşünce her geldiğinde üç kere elini şaklatmak zorunda hissedecektir. Bu şekilde hayali olarak annesini koruduğunu düşünür.
Ailelerin OKB semptomlarına yanıtları kritiktir. Ailelerin tedavi sürecindeki yanıtları çocukluk OKB' sinin değerlendirilmesinde ve tedavisinde gecikmelere sebep olabilir. Bununla birlikte hastalar semptomların içeriği hakkında ağzı sıkı olabilir ve belirtileri limitli olarak söyleyebilirler. Bazen de ciddi bozulmalar ailelerden saklanır. Aile çocuğun bu tip kaygılarının ciddi bir rahatsızlığın parçası olduğunu anlamayabilir. Ciddi sıkıntı yaratmayan yine de çocuğun hayatında var olan obsesyon ve kompulsiyon benzeri davranışları semptom olarak kabul etmeyip minimize edebilirler. Çünkü çocuklarının hasta olduklarını öğrenmek aileler için acı ve korku dolu bir andır. Bu bozukluğun gidişi sırasında kişi, obsesyon ve kompulsiyonların aşırı ve anlamsız olduğunu kabul eder. Ancak küçük çocukların gelişimde yaşam olaylarını gerçekçi perspektifte değerlendirme yetileri gelişmemiş olduğundan yaptıkları hareketlerin onları tehlikeden gerçekten koruduğuna inanabilirler. Tanı koyulabilmesi için günde 1 saatten fazla zaman alması ve kişinin işlevselliğini, sosyal ilişkilerini ve akademik durumunu bozması önemlidir. Bazı çocuklar yaşa bağlı bazı davranışlar sergileyebilirler. Yatmadan önce özenlice ve kurala bağlı yapılan yatak ritüelleri gibi. Bu gibi davranışlar kendi gelişimsel dönemi içinde çocuğun kendi hayatına egemenlik kurma ve kontrol ihtiyacı içerisinde anlaşılmalıdır ve obsesyon ve kompulsiyon olarak yorumlanmamalıdır. Klinik olarak OKB' den çok zaman almaması ve yapılmadığı taktirde çok sıkıntı yaşanmamasıyla ayrılabilir.
Bir diğer riskli durum OKB’ nin başka rahatsızlıklarla birlikte bulunması durumudur. Örneğin depresyonla birlikte bulunduğu durumlarda semptomlar artabilir ve rahatsızlık daha da katlanılmaz bir hal alır. Bunun yanında diğer kaygı bozuklukları, yaygın gelişimsel bozukluklar ve tik bozukluğu da eşlik edebilir.
Tedavi
OKB günlük yaşam etkinliklerini kısıtlayabilen; aile, meslek ve sosyal yaşamda önemli işlev kayıplarına yol açan, yaşam kalitesini düşüren bir hastalıktır. Kronik hale gelme olasılığının yüksek olması tedavinin önemini arttırmaktadır. Tanı sürecinde Yale- Brown Obsesyon kompulsiyon ölçeği kliniğimizde uygulanmaktadır. İlaç tedavileri ve bilişsel-davranışçı terapinin (BDT), tek başına ya da her ikisinin kombine edilmiş şeklinin OKB hastalarında etkili olduğu gösterilmiştir. Tedavi sürecine aileler de katılmalı, çocuk ve ergenin tedaviye uyumu konusunda yardımcı olmalıdırlar.
Özel Konya Farabi Hastanesi
Psikolog
Evrim Ünel