KLASİK ŞARTLANMA YOLUYLA ÖĞRENME

PAVLOV (1849-1936)


Pavlov 1849’da Rusya’da doğdu 1936 yılında öldü. Yaşamının büyük bir bölümünü fizyoloji alanında çalışarak geçirdi. 1904 yılında, sindirim fizyolojisi alanındaki çalışmalarıyla Nobel ödülü aldı. Pavlov klasik koşullama ile ilgili çalışmalarına 50 yaşından sonra başladı.

Köpeklerde mide ve tükürük salgılarını çalışması sırasında;köpeğin henüz eti görmeden deneyi yapan kişinin ayak seslerini duyduğunda da aynı güçte salya salgılaması Pavlov’un dikkatini çekmiştir. Bu olaydan sonra Pavlov psişik refleks ya da koşullu refleks adını verdiği bu tepkiyi sistematik olarak incelemiştir.

Koşullama Süreci

Pavlov deneyini sıkı bir şekilde kontrol ettiği laboratuar ortamında yapmıştır. Köpeğin tükürük bezi kanalına ameliyatla bir tüp bağlamış ve ses geçirmez bir deney hücresine koymuştur. Pavlov önce metronomla ses vermiş, köpek bu uyarıcıya sadece başını çevirmiş, kulaklarını dikmiştir. Sesi verdikten hemen sonra et tozu içeren bir eriyik vermiştir. Ses ile eti birkaç kez art arda verdikten sonra, sesi tek başına verdiği durumda da salya tepkisinin meydana geldiğini görmüştür.

Bu olayda et,koşulsuz yani doğal uyarıcıdır. Koşulsuz uyarıcı,organizma için doğal olan ve tepkiyi otomatik olarak meydana getiren uyarıcıdır. Etin meydana getirdiği salya ise koşulsuz yani doğal tepkidir. Koşulsuz tepki,koşulsuz uyarıcının organizmada meydana getirdiği doğal ve otomatik tepkidir. Ses henüz et ile ilişkilendirilmeden önce köpek için bir nötr uyarıcıdır. Ses bir süre et ile birlikte verilip ete gösterilen tepkinin sese de gösterilmesi sağlandıktan sonra diğer bir deyişle etin meydana getirdiği etki ses tarafından paylaşıldıktan sonra;koşullu uyarıcı haline gelir. Başlangıçta nötr bir uyarıcıyken koşulsuz uyarıcı ile birlikte verilerek koşulsuz uyarıcının meydana getirdiği etkiyi paylaşması sağlandıktan sonra tek başına verildiğinde de organizmada doğal ve otomatik tepkiyi oluşturan uyarıcıya koşullu uyarıcı denir. Köpeğe tek başına ses verildiğinde, meydana gelen salya salgılama tepkisi koşullu tepkidir. Koşullu tepki;Sadece koşullu uyarıcının meydana getirdiği doğal, otomatik tepkidir. Aslında koşulsuz tepki ve koşullu tepki her zaman aynıdır. Örneğin; Pavlov’un koşullama deneyinde koşulsuz tepki de koşullu tepki de salyadır.


Koşullama süreci aşağıdaki gibi özetlenebilir:

Koşulsuz uyarıcı →→→→Koşulsuz tepki
(et) (salya)
Nötr uyarıcı→zil

Koşullu uyarıcı →→→→→→Koşulsuz uyarıcı→→→Koşulsuz tepki
(zil) (hemen arkasından) (et) (salya)


Koşullu uyarıcı→→→Koşullu tepki
(zil) (salya)
KLASİK ŞARTLANMA İLKELERİ

Pavlov şartlanma ilkelerini şu temeller üzerine oturtmuştur:

1-BİTİŞİKLİK: Şartlı uyarıcı ile şartsız uyarıcının yakın zaman ilişkisi içerisinde bulunmasıdır.


2-GENELLEME: Şartlı tepkinin, bağlı olduğu uyarıcının benzerlerine karşı da meydana gelmesidir. Yani yapılan davranış istenilir sonuca götürürse aynı davranış çeşitli benzer olaylarda da tekrarlanır.Genellemeler olmasaydı öğrenme, pek işe yaramazdı. Öğrendiğimiz bir şey tıpatıp benzer bir durum ortaya çıkmadıkça uygulanamaz, bizim de aynı şeyi tekrar tekrar öğrenmemiz gerekirdi. Neyseki genelleme öğrenilmiş bir davranımın çok çeşitli durumlarda işe yaramasını sağlamaktadır.



3-AYIRT ETME: Çevreden gelen uyaranlar arasındaki ya da bir uyaranın değişik öğeleri arasındaki ayrılıkları algılayabilmektir. Ayrıca bir uyaranda oluşan yoğunluk, görünüm gibi değişmeleri algılamakta ayırt etmektir.



4-SÖNME: Belli bir süre pekiştirilemeyen şartlı tepkinin kaybolmasıdır. Ödülsüz tekrarlardır. Uyarıcı ile tepki arasındaki bağı zayıflatır ve zamanla şartlı tepki kaybolur.



Sönmeyi Etkileyen Faktörler:

a-)Pekiştirici Sayısı

b-)Pekiştirici Miktarı

c-)Pekiştiricinin Gecikmesi

d-)Harcanan Çaba


5-) KENDİLİĞİNDEN GERİ GELME: Sönen davranış tarzlarının bir süre sonra yeniden canlanmasına denir. Kendiliğinden geri gelme ilkesi, öğrenilmiş davranışın ortadan kaldırılmasının ne kadar güç olduğunu göstermektedir.



6-) KLASİK ŞARTLANMADA TRANSFER: Öğrenme durumlarında bazıları diğerlerine benzer;işte bu gibi durumlarda insanın bir durumda öğrendiği diğer durumlara aktarılır(transfer). Klasik şartlanmada transfer iki şekilde meydana gelmektedir. Bunlar ‘uyarıcı genellemesi’ ve ‘tepki genellemesi’dir.
Kaynaklar



 ‘Öğrenme Psikolojisi’ Prof. Dr. Sırrı AKBABA (Erzurum-1995)


 ‘Eğitim Psikolojisi’ Prof. Dr. İbrahim ETHEM BAŞARAN (Ankara-1997)


 ‘Psikoloji’ Ders Kitabı Selman ERDEM (Fil Yayınevi)


 ‘Psikolojide İlk Adım’ Lütfü ÖZTABAĞ (İnkılap ve Oka Yayınevi)


 ‘Psikolojiye Giriş’ RITA L.ATKINSON
RICHARD C. ATKINSON
EDWARD E.SMITH
DARLY J. BEM
SUSAN NOLEN-HOEKSEMA

 ‘Psikoloji Ders Kitabı’ Prof. Dr. Sabri ÖZBAYDAR


 ‘Psikoloji’ Leyla ÖZER


 ‘İnsan ve Davranışı’ Doğan CÜCELOĞLU


 ‘Gelişim Öğrenme ve Öğretim Kuramdan Uygulamaya’

Prof. Dr. Nuray SENEMOĞLU


KLASİK KOŞULLANMALARIN UYGULAMALARI


PSİKOTERAPİDE:

Fikir-1:

Bir çocuk küçük yaşlardan itibaren anne babası tarafından sürekli eleştiriliyor. Çocuk bir şey yapmaya kalkıştığında anne babası çocuğu engelleyerek ‘Sen yapamazsın dur! Eline yüzüne bulaştıracaksın.’ Şeklinde ifadelerle çocuğun yapmak istediği en basit işlerde bile onu yetersiz görmektedir. Bu durum çocuğun bir şeyler yapmak istediği zamanlarda ortaya çıktığından çocuğun kendine güveni kalmaz ve çocuk yapabileceği işlerde bile kendini yetersiz görerek bir girişimde bulunmaz. Çocuk okula başladığında derslerde başarı sağlayamayacağını düşünerek derslerine çalışmaz ve derslerinde başarısızlıklar yaşar.

Problem: Öğrenilmiş Çaresizlik

Tedavi: Bu durum okulun rehber öğretmeni tarafından fark edilebilir ve diğer ders öğretmenlerinin de işbirliğiyle çocuk bu olumsuzluktan kurtarılabilir. Mesela; çocuk bir spor dalına örneğin, okulun futbol takımına girdirilebilir ve durumun farkında olan spor öğretmeni çocuğun futbolda gösterdiği başarıları vurgulayarak ve destekleyerek,çocuğun kendine olan güvenini yeniden kazanmasına yardımcı olabilir. Çocuk sporda gösterdiği başarıları genelleyerek derslerinde de başarı sağlayabileceğine inanır ve derslerine çalışmaya başlar.



Sporda Başarı →→→→→→ Kendine Güven
(koşulsuz uyarıcı) (koşulsuz tepki)



Derslerdeki Başarı + Sporda Başarı →→→Kendine Güven
(koşullu uyarıcı) (koşulsuz uyarıcı) (koşulsuz tepki)



Derslerdeki Başarı→→→→→→Kendine Güven
(koşullu uyarıcı) (koşullu tepki)








PSİKOTERAPİDE:

Fikir-2:

Bir çocuk sürekli babasının annesini dövmesine tanık oluyor. Bu durum çocukta korku, kaygı, nefret gibi duygular uyandırıyor. Anne genellikle çocuğun uyuma saatine yakın şiddete maruz kaldığı için çocuk aynı olumsuz duyguları uykuya karşı da gösteriyor. Ve bu,çocukta uyku problemine yol açıyor. Çocuk, evde bir kavga olmasa dahi her an bir kavga çıkacakmış gibi korku, kaygı duyarak uyuyamıyor.

Problem: Uyku Bozukluğu

Babanın Anneyi
Dövmesi →→→→→→→→ Korku, kaygı, nefret
(koşulsuz uyarıcı) (koşulsuz tepki)


Babanın Anneyi Uyumadan önce
Dövmesi + (koşullu →→→→→ Korku, kaygı, nefret
(koşulsuz uyarıcı) uyarıcı) (koşulsuz tepki)


Uyku →→→→→→→ Korku, kaygı, nefret
(koşullu uyarıcı) (koşullu tepki)


Tedavi: Çocuğun anne babası uyku bozukluğunu fark ederek bu olumsuzluğu giderebilirler. Mesela; adam artık karısına şiddet uygulamaz ve çocuk uyumadan önce çocuğa şeker verilir. Çocuk şekere duyduğu hoşlantıyı uykuya da göstermeye başlar ve uykuya dalmadan önceki olumsuz duygularından kurtularak uyurken problem yaşamaz.



Tedavi:

Şeker →→→→→→→→→Hoşlantı
(koşulsuz uyarıcı) (koşulsuz tepki)

Şeker + Uyku →→→→→→ Hoşlantı
(koşulsuz uyarıcı) (koşullu uyarıcı) (koşulsuz tepki)

Uyku →→→→→→→→→→Hoşlantı
(koşullu uyarıcı) (koşullu tepki)



EĞİTİMDE:

Fikir-3:

Bir çocuk okulda arkadaşları tarafından sürekli horlanıyor, arkadaşları çocuğa çok kötü davranıyor. Bu durum çocukta olumsuz benlik algısına yol açıyor. Çocuk bu olumsuz duyguları yaşamamak için okula gitmeyi istemiyor;çünkü çocuk bu kötü davranışlara sürekli okulda maruz kalıyor.

Problem: Olumsuz duyguların okulla ilişkilendirilmesi


Arkadaşların Kötü
Davranışları →→→→→→→→ Üzüntü, güvensizlik
(koşulsuz uyarıcı) (koşulsuz tepki)

Arkadaşların Kötü Okul
Davranması + (koşullu →→→→ Üzüntü, güvensizlik
(koşulsuz uyarıcı) uyarıcı) (koşulsuz tepki)

Okul →→→→ →→→→→→→ Üzüntü, güvensizlik
(koşullu uyarıcı) (koşullu tepki)


Tedavi: Çocuğun okula gitmeme nedeni anne babası tarafından anlaşılabilir. Anne baba okulun rehber öğretmeniyle iletişime geçerek, çocuğun bu olumsuzluktan kurtarılması sağlanabilir. Mesela; rehber öğretmeni çocuğun sınıf öğretmenine durumu anlatarak sınıf öğretmeninin duruma uygun hareket etmesini isteyebilir. Sınıf öğretmeni çocuğun arkadaş ortamını değiştirebilir ya da çocukları birlikte yapabilecekleri bir oyuna teşvik edebilir. Oyun sayesinde çocukların arasındaki iletişim iyiye doğru gider ve çocuk artık okulu ve arkadaşlarını sevmeye başlar.


Tedavi:

Oyun →→→→→→→→ Hoşlanma
(koşulsuz uyarıcı) (koşulsuz tepki)

Oyun + Okul →→→→→→→→ Hoşlanma
(koşulsuz (koşullu (koşulsuz tepki)
uyarıcı) uyarıcı)

Okul →→→→→→→→→ Hoşlanma
(koşullu uyarıcı) (koşullu tepki)



Günlük Hayatta:


Fikir-4:

Bir genç evde sürekli yüksek sesle müzik dinlemeyi seviyor. Bu durum komşuları ve anne babayı rahatsız ediyor. Çocuğa bu rahatsızlık sözlü olarak iletiliyor;fakat çocuk anlamıyor. Bu olumsuz durum klasik koşullanmanın sönme ilkesiyle ortadan kaldırılabilir.

Problem: Yüksek sesle müzik dinleyerek çevreyi rahatsız etme

Sorunun Çözümü: Gencin babası müzik aletinin ses ayarlarıyla oynuyor ve çocuk bu durumda yüksek sesle müzik dinleyemiyor ve bu iş baba tarafından bir şekilde sürekli hale getiriliyor. Genç zamanla yüksek sesle müzik dinleme zevkinden vazgeçiyor. Babanın engellemeleri gençte sönmeye yol açıyor.