BİLİŞSEL BECERİLER
Keyfi Uygulanabilir İlişkisel Yanıtlama Becerisi Hakkında

Öğrenme; anne karnından itibaren başlayan dinamik bir süreçtir. Bedenimizin milyarlarca yıllık bilgeliği ama bir o kadar da sınırlılığı, sosyal yaşantımızın kabulleniciliği ama zaman zaman zorbalığı, zihnimizin engin kapasitesi ama içinde barındırdığı ilkelliği öğrenme becerilerimizi etkiler.

Öğrenme; kabaca zihinsel ve dil gelişimi, sosyal, bedensel ve bilişsel gelişim ve farkındalık gibi gelişimle kazanılan becerileri kapsar. Öğrenme davranışı, özellikle Bilişsel Psikoloji’de yer alan önemli kavramlardandır ve dikkat, konsantrasyon, bellek, algı gibi parametrelerle ele alınır. Bu yazıda ise, bu derin konunun kıyısında kalmış, klinik psikoloji alanında zenginleştirilmiş, İlişkisel Çerçeve Kuramı’nın temeli olan bir kavramdan, “Keyfi Uygulanabilir İlişkisel Yanıtlama Becerisi” (arbitarly applicable relational responding) kavramından kısaca bahsetmek istiyorum.

Öğrenmemizi Etkileyen Bazı Bilişsel Becerilerimiz Nelerdir?

Zihnimizin ve bedenimizin bilgeliği sayesinde bazı şeyleri sil baştan öğrenmemize gerek kalmaz. Örneğin; zihnimiz doğuştan getirdiğimiz Çok Yönlü İlişkilendirme Becerisi’ne sahiptir. Böylelikle bir çocuğa “Bu kalem kırmızı.” dediğimizde, “Kalem yeşil ya da beyaz ya da sarı değil.” dememize gerek kalmaz. Çocuk, kalemin kırmızı olduğunu söylemimizle, kalemin beyaz ya da yeşil olmadığını öğretilmeden anlar (iki yönlü ilişki). Benzer şekilde zihnimizin doğuştan getirdiği Eşdeğerlik İlişkisi Kurma Becerisi de vardır. Bir çocuğun bisikletine “Kırmızı” ismini verdiğimizde, başka bir zaman çocuğun bisikletine “İki tekerlekli zincirli araç” dediğimizde, kendi bisikletini ve ismi olan “Kırmızı” söylenmese de kişi zihninde anacaktır. Bu ilişkilendirmeler somuttur; büyüklük, şekil, renk gibi keyfi olmayan özelliklere göre yapılmıştır.

Keyfî Uygulanabilir İlişkisel Yanıtlama Becerisi Nedir?

Öğrenme, herhangi bir uyarana verdiğimiz tepkidir, buna kabaca “İlişkisel Yanıtlama” diyebiliriz. Dil becerisi, bireysel ve kültürel farklılıklar, herhangi bir uyaranla kurduğumuz ilişkisel yanıtları çeşitlendirir. Aslında bir nevi zenginleştirir. “Kırmızı” adını duyduğumuzda sadece “zincirli araç” olarak ilişkilendirmek nerdeyse namümkündür. Kırmızı, aslında somut bir kavramdır ama ilişkisel yanıtlama becerisi sebebiyle anlamı derinleşmiş; kişinin babaannesinin bahçesi ile, koşulsuz sevilmesi ile, begonvillerle ilişkilendirilmiş olabilir. Bu açıdan baktığımızda aslında; bir uyaran hiçbir zaman sadece bir uyaran değildir. Yani Kırmızı, kırmızı olmaktan çıkar; çocukluk deneyimlerimizdeki bağlamsal değişkenlerin (babaanne bahçesi) etkisi ile anlam kazanan yanıtlama biçimlerimize (koşulsuz sevgi) yani keyfi çıkarımlarımıza göre; koşulsuz sevgi, huzur gibi kavramlarla ilişkili bir şekilde yanıtlanmış olur. Zihin bunu kendiliğinden, keyfi bir şekilde yapar. Böylelikle beynimizdeki sinaptik bağlantılar aktive olur, çok yönlü ve derin bir şekilde aktif olan beyin, ‘‘Keyfî Uygulanabilir İlişkisel Yanıtlama’’ becerisini kullanmış olur.

Keyfî Uygulanabilir İlişkisel Yanıtlama Becerisini, bağlamdan yani bulunduğumuz ortam ve kültürden bağımsız değerlendirmemiz oldukça olanaksızdır. Bir uyaranın zihnimizdeki örüntüsü, bulunduğu bağlamla şekillenir. Bunu daha iyi açıklamak için bir nesneyi ele alalım; bir kalem, bir zeytin, bir kağıt… Ayvalık için zeytin ile ilgili ilgili herkesin bir çok anısı vardı. Ayvalıklı Ali’ye zeytin denildiğinde, hasat zamanı, geçim kaynağı, eskiden fütursuzca satılmış bir zeytinliğin aşılmamış hüsranı aklına gelebilirken, Anakara’lı Ali’ye zeytin denildiğinde, kahvaltılık bir malzeme olarak anabilir. Zeytin, birinde kocaman bir yas döngüsünü anımsatırken, başkası için besinden öte değildir. Ortam ve koşullarımız uyarının anlamını derinleştirebilir.

Keyfî Uygulanabilir İlişkisel Yanıtlama Becerisinin Günlük Yaşantımıza Etkileri Neler Olabilir?

Gün içerinde binlerce hatta milyonlarca uyarana maruz kalıyoruz. Bu uyaranlardan bazıları, o anki durumla bağlantısı olmasa da, şimdi ki yaşantımızı bozabilir, duygusal çöküntüye, kaygıya ya da endişeye, güvensiz hissetmemize sebep olabilir. Bu basit bir uyaran da olabilir. bir gitar, bir zeytin, bir perde. Neden? Geçmiş yaşantımızdaki keyfi ilişkisel yanıtlarımız sebebiyle. Rutin bir işimizdeyken sıradan bir uyaran sebebiyle geçmiş deneyimimiz şimdiki ana taşınır ve yeniden acı veren nahoş duyguları yaşamımıza sebep olabilir. Perde, geçmişte kişinin annemizin gece gündüz çalışmasına sebep olan nesne olabilir ve bu ilişkisel ipucu, şimdiki anımızı bozabilir. O nesneyle ilişki olan örseleyici yaşantı zihnimizde, belleğimizde, bedenimizde yeniden yaşamamıza sebep olur.

Sevgi ve saygılarımla…

Psikolog
Meltem Şahiner