Cinsiyetin Emosyonel Görsel Hatırlama Testi Üzerindeki Etkisi
Betül Esra BABA 1 Çağla ŞABAK 1 Simge ŞİŞMAN BAL 2 1 İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü Öğrencileri
2 İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi ÖZET
Amaç
Bu araştırmanın amacı farklı duygu durumundaki kişilerin hatırlanmasının cinsiyete göre değişip değişmeyeceği sorusuna cevap bulmaktır. Araştırma empati kurulan kişiyi daha fazla hatırlanacağı ön kabulü ile temellendirilmiştir. Bu bağlamda kadınların erkeklere göre empati seviyesinin daha yüksek olduğuna dair bulgulara dayanılarak (Bora, 2008; Arslan, 2016) bazı hipotezler oluşturulmuştur;
‣ Kadın katılımcılar erkek katılımcılara göre üzgün duygu durumunda olan kişileri mutlu ve nötr duygu durumunda olan kişilere göre daha fazla hatırlayacaktır.
‣ Kadın katılımcılar üzgün kişiyle empati kurduklarını erkek katılımcılara göre daha fazla belirteceklerdir.
‣ Kadın katılımcıların empati puanları erkek katılımcılardan daha yüksek çıkacaktır Araştırma sorusunu cevaplamak ve hipotezi test etmek amacıyla yarı deneysel bir çalışma
yapılmıştır.
Yöntem
Çalışma Tek Faktörlü Gruplar Arası desenle oluşturulmuştur ve iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşama kapsamında muhtemel katılımcılara Katılımcı Bilgi Formu, Beck Depresyon Envanteri (BDE; Hisli, 1989) ve Empati Ölçeği (EÖ; Bora, 2009) verilmiştir. İlk aşama 61 katılımcı ile gerçekleştirilmiştir İlk aşamadan elde edilen bilgiler çerçevesinde 18- 28 yaşında olup üniversite öğrencisi olan, hale hazırda bir psikiyatrik ilaç kullanmayan, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tanısı almayan, görme problemleri
1
İstanbul Üniversitesi, 2018
(Hipermetrop, Renk Körlüğü) olmayan, BDE’den 17 ve altında puan alan katılımcılar ikinci aşama için davet edilmiştir. İkinci aşama 9 kadın ve 9 erkek katılımcıya (N=18) uygulanmıştır ve her bir katılımcı için yaklaşık 45 dakika sürmüştür. İkinci aşama kapsamında sırasıyla Onam Formu ve BDE verilmiş, BDE’nin kullanılmasının amacı, depresyonun dikkat ile ilgili uygulamalarda ketleyici bir nitelikte olabileceğinin görülmesidir (Kertzman, 2010). Stroop (İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi) ve Rey Karmaşık Şekil Testi (RKŞT; Dinn, 2011) uygulanmıştır. Bu iki uygulamanın çalışmamız kapsamında kullanılmasının sebepleri sırasıyla şöyledir; görsel dikkat ve görsel hafıza gibi yürütücü işlevlerini kontrol etmektir. RKŞT’nin 3 dakikalık arasında Pozitif ve Negatif Duygu Ölçeği (PNDÖ; Dinçöz, 2000) ve Durumluk Kaygı Envanteri (DKE; Öner, 1983) verilmiştir, bu testlerin veriliş amacı da duygu durumunu kontrol edilmesi içindir. Sonrasında araştırmacılar tarafından hazırlanan yaklaşık 1 dakika 35 saniyelik video izletilmiştir. Video içeriğinde üç farklı duygu durumunu (mutlu, nötr ve üzgün) temsil eden üç kadın üniversite öğrencisi bulunmaktadır ve video da ses yoktur. Katılımcı videoyu izlediği esnada seyirci etkisinden kaçınmak için araştırmacılar odanın dışında beklemiştir. Video sonrası araştırmacılar tarafından hazırlanan Emosyonel Görsel Hatırlama Testi verilmiştir. Emosyonel Görsel Hatırlama testi iki kısım olarak oluşturulmuştur. İlk kısım videodaki her kişi için ortak olan sorulardan oluşup cevapları farklılaşan 33(11x3) adet sorudan oluşmaktadır. İkinci kısım da ise videodaki kişilerle ilgili sorular bulunmakla birlikte Çeldirici ve Mekân soruları da bulunmaktadır ve toplamda 20 sorudan oluşmaktadır. Soruların içerik dağılım ise şöyledir; Üzgün kişiye yönelik 13 soru, Nötr kişiye yönelik 17 soru, Mutlu kişiye yönelik 14 soru, Çeldirici 5 soru ve Mekâna yönelik 4 soru bulunmaktadır. Emosyonel Görsel Hatırlama Testinin puanlaması ise doğru yanıtlara 1 puan yanlış yanıtlara 0 puan olarak gerçekleştirilmiştir. Son olarak Gözlerden Zihin Okuma Testi (Gözler Testi; Yıldırım, 2011) uygulanmıştır ve Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ; Dökmen, 1988) verilmiştir. Gözler testinin ve EEÖ’nin uygulanmasının sebebi ise bağımsız değişken olan Empatinin değerlendirilmesini desteklemek ve temel hipotez doğrultusunda hatırlama testi ilişkilerine bakmaktır. Son olarak üç adet açık uçlu sorudan oluşan Son Sorular sorulmuştur. Bu soruların ilk katılımcıların kiminle empati kurduklarını düşündükleri ve nedenini, ikincisi videodaki kişilerin herhangi birini tanıyıp tanımadıkları ve çalışmanın amacının ne olduğuna dair düşünceleri sorulmuştur. Sonrasında çalışma sonlandırılmıştır.
2
Bulgular
İstanbul Üniversitesi, 2018
Çalışma kapsamında 9 kadın 9 erkek katılımcıya ulaşılmıştır. Katılımcıların yaş ortalamaları 21’dir (ss=2,3). Çalışmanın kontrol değişkenlerinin literatürle uyumluluğu cinsiyetten bağımsız olarak incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda şu veriler elde edilmiştir;
• BDE’den alınan ortalama puan 8,3’tür (ss=5). Literatürdeki ortalama değer ise 10,9±7,3’dur (Gençöz, 2000). Görüldüğü üzere BDE ortalamaları literatüre göre normal düzeydedir.
• Stroop Testi görsel dikkati ölçen Stroop süre farkı bölümü ortalaması 34,5’tir (ss=12). Bu ölçüm ise literatüre göre normal düzeydedir (35±9).
• RKŞT alınan veriler görsel hafızayı ölçen alt alanları incelendiğinde; RKŞT üç dakika puanı ölçüldüğünde 18,8 (ss=7). Literatürde ise RKŞT üç dakika puanı 21,25±5,59’ dur (Dinn, 2011). Bu bulgu çalışmanın RKŞT üç dakika puanı ortalamasının literatürde yaklaşık değerler göstermektedir.
• PNDÖ ölçümlerinin Pozitif ve Negatif puanları ayrı ayrı incelendiğinde sırasıyla ortalamalarının şöyle olduğu görülmüştür; 34 (ss=6,4) ve 19,5 (ss=5,4)’tür. Literatürde ise Pozitif Duygu puanı 29,12±7,37 ve Negatif Duygu Puanı ise 21,63±7,48’dir (Gençöz, 2000). Bu bulgular ise katılımcıların çoğunlukla pozitif duygu durumu içerisinde oldukları görülmektedir.
• DKE’den alınan puan ortalaması ise 33,8’dir (ss=8,4). Literatürde ise puan ortalaması değer 36 ile 41 arasındadır (Öner, 1985). Bu bulgu ise katılımcıların çalışma anındaki kaygı durumlarının literatür ortalama puanının dahi altında olduğunu göstermektedir.
Kontrol değişkenleri genel olarak literatür ile uyumlu çıkması, çalışmayı etkileyebilecek karıştırıcı değişkenlerin kontrol edildiğini göstermiştir.
Bir sonraki aşama olarak bağımsız değişken olan cinsiyete göre bağımlı değişkenler incelenmiştir. Bu incelemede katılımcılar kadın ve erkek olarak ayrılmıştır. Öncelikle kontrol değişkenleri cinsiyete göre yeniden incelenmiştir. İncelemeler sonuncunda yaş, Stroop Testi, PNDÖ, DKE ve BDE değişkenlerinde bu iki grup arasında anlamlı bir farklılık bulunmamakla birlikte RKŞT’nin üç alt alanında düşük düzeyde anlamlı bir fark ortaya çıkmıştır;
• RKŞT kopya süresi (RKŞT_1) kadın ve erkek gruplarında anlamlı derecede farklılaşmaktadır (t(9)=0.047, p>.05).
3
İstanbul Üniversitesi, 2018
• RKŞT organizasyon puanı (RKŞT_2) kadın ve erkek gruplarında düşük derecede anlamlı bir fark görülmektedir (t(9)=0.058 p>.05).
• RKŞT üç dakika puanı (RKŞT_3) kadın ve erkek gruplarında anlamlı derecede farklılaşmaktadır (t(9)=0.038 p>.05).
Tablo 1’de görüldüğü gibi farklılaşma kadınların 3 kategori içinde daha iyi oldukları yönündedir.
Tablo 1.Cinsiyete Göre RKŞT Sıralama Ortalamaları
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Toplam 18
N Mean 9 124,2 9 145,7
RKŞT_1
RKŞT_2
RKŞT_3
Cinsiyete göre empati puanları incelenmiştir. EEÖ puan ortalamaları kadın ve erkek grupları anlamlı derecede farklılaşmaktadır (t(9)=0.030 p>.05). Gözler Testi (GZO; t(9)=0.788 p>.05) puanı ortalamalarına göre kadın ve erkek grupları arasında anlamlı bir fark bulunmamaktadır. Fakat Gözler Testi literatür ortalaması 22,46±3.4 (Yıldırım, 2011) iken bu çalışmada ortalama 24,2 (ss=2,6) olarak bulunmuştur. EÖ (t(9)=0.536 p>.05), EÖ Bilişsel Empati (EÖ_BE; t(9)=0.790 p>.05), Empatik İlgi(EÖ_Eİ; t(9)=0.252 p>.05) ve Sosyal Yeti (EÖ_SY; t(9)=0.577 p>.05) alt puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. Fakat EÖ’nün Emosyonel Yanıt puan ortalamaları ile cinsiyet grupları anlamlı derecede farklılaşmaktadır (EÖ_EY; t(9)=0.027 p>.05). Tablo 2’de de görüldüğü gibi kadın katılımcıların EEÖ puanları ortalamaları sıralaması erkek katılımcılardan anlamlı derecede daha fazladır. Aynı şekilde kadın katılımcıların EÖ_EY puan ortalamaları sıralaması erkek katılımcılara göre anlamlı derecede fazla olduğu görülmektedir. Bu iki farklılaşma kadın
9 5,1
9 3,5 Toplam 18
Kadın Erkek
Kadın
Erkek
Toplam 18
9 22,3 9 15,2
4
İstanbul Üniversitesi, 2018
katılımcıların erkek katılımcılardan görece daha yüksek empati puanları aldığını göstermektedir.
Tablo 2. Cinsiyete göre EEÖ ve EÖ_EY Ortalama Sıralamaları
EEÖ
EÖ_EY
Tablo 2’e bakıldığında, EEÖ ile EÖ_Eİ arasında anlamlı bir ilişki bulunurken EEÖ ile EÖ (r=0.610, p>.05) ve diğer EÖ alt ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmadığı görülmektedir.
Cinsiyet gözetmeksizin EÖ için yapılan değerlendirmede ortalama 27 (ss=9,2) çıkarak
̅
literatürdeki ortalamadan (Bora, 2008; 𝑋=43.85±10.97) oldukça düşük bir ortalamaya
ulaşıldığı görülmüştür. EEÖ puanlarına göre ise ortalama 69 (ss=8,4) çıkarak literatür
̅
ortalamasıyla (Ekinci, 2010; 𝑋=68,7± 8,9) benzerlik göstermiştir. Her ikisi de empatiyi ölçen
bu iki testin literatüre göre farklı sonuçlar vermesi sebebiyle EÖ ve EEÖ korelasyon analizine sokulmuştur.
Tablo 3. Empatik Eğilim Ölçeği ile Empati Ölçeği ve Alt Ölçekleri Arasındaki İlişki
123456 1. EEÖ -
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Toplam 18
N Mean 9 73,5 9 65,7
Kadın
Erkek
Toplam 18
9 4
9 2,2
2. EÖ
3. EÖ_Eİ
4. EÖ_BE
5. EÖ_EY 6.EÖ_SY
*p<.05, ** p<.01
.610* -
-.886* .940* -
.293 .000
.250 .057 .436* .003
.266 -
.539* .487* -
-.639* .029 .370 -
5
İstanbul Üniversitesi, 2018
Kadın ve erkek gruplarının hatırlama testi puan ortalamaları karşılaştırılmıştır. Temel hipotez olan kadın katılımcıların erkek katılımcılara oranla daha fazla üzgün kişiyi daha fazla hatırlayıp hatırlamadıkları sınanmıştır. Bu sınama sonucunda kadın ve erkek grupları arasında ortalamalar farklı olmakla birlikte hiçbiri için anlamlı derecede bir fark elde edilememiştir (Bkz. Tablo 4)
Tablo 4. Cinsiyete Göre Hatırlama Puan Ortalamaları
̅
𝑋 ss p
Üzgün
Nötr
Mutlu
Çeldirici
Mekân
Hatırlama Testi Toplam Puanı
p<.05*
Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek
7,33 2,5
5,89 .92 11,44 2,4 10,44 3,1
7,56 1,8 6,33 1,3 1,44 1 1,56 .72 2,56 .88 2,44 .52
30,33 7,1 26,67 5,3
.136
.448
.160
.807
.698
.231
Tablo 4’e bakıldığında kadın katılımcıların genel olarak Emosyonel Görsel Hatırlama Testi performansının (Üzgün, Nötr ve Mutlu için) erkek katılımcılardan daha yüksek olduğu görülmektedir. Fakat temel hipotezin anlamlı derecede farka ulaşamaması sebebiyle desteklenmediği görülmüştür (t(9)=0.231, p>.05) .
Son sorular çerçevesinde katılımcılarımıza videodaki izledikleri kişilerden hangisiyle empati kurduklarını düşündükleri sorulmuştur. Verilen cevaplar dört kategoride toplanmıştır.
6
İstanbul Üniversitesi, 2018
Bu kategoriler empati kurmadım, mutlu kişiyle, üzgün kişiyle ve nötr kişiyle kurdum şeklindedir.
Tablo 5. Cinsiyete Göre Empati Kurulan Kişilerin Yüzde Değerleri
Cinsiyet Kadın
Erkek
Kiminle Empati Kurdunuz? % Kurmadım 5,6 Nötr 11,1 Üzgün 33,3 Kurmadım 5,6 Nötr 16,7 Üzgün 27,8
Tablo 5’de görüldüğü üzere kadın katılımcılar erkek katılımcılara oranla daha fazla üzgün kişiyle empati kurduklarını belirtmişlerdir. Fakat bu farkın anlamlı olup olmadığı Ki- Kare Testi ile test edilmiştir. Sonuç olarak anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (x2(2)=.865, p>.05). Toplamda ise katılımcıların %61.1 (N=11) Üzgün olan kişiyle, %27,8’i (N=5) Nötr olan kişiyle, %11,1 (N=2) ise kimseyle empati kurmadıklarını belirtmiştir. Katılımcıların hiçbiri ise Mutlu olan kişiyle empati kurduğunu beyan etmemiştir.
Tartışma
Bu araştırmanın bulguları literatürle bazı yönlerden uyuşmakla birlikte bazı yönlerden farklılaştığı görülmüştür. Aynı zamanda araştırmanın benzeri literatürde bulunmadığı için araştırmanın yorumlanması güçleşmektedir. Çalışma karıştırıcı değişkenler asıl değişkenleri etkilemeyecek şekilde kontrol edildiği düşüncesi bulgularla desteklenmiştir. Duygu Durumlarını önemli olduğu bir araştırma olduğu için kişilerin BDE, PNDÖ ve DKE gibi duygu durumları ölçen ölçek puanları literatürle uyumlu veya pozitif yönde olduğu görülmüştür. Bu durum ise negatif duygu durumunun hatırlamayı ketleyici etkisinin ortadan kaldırdığı düşünülmektedir (Çay, 2013). Aynı zamanda negatif duygu durumunun kendine odaklanma teorisi çerçevesinde başkaları ile empati kurmayı zorlaştırıcı etkisi ortadan kaldırılmıştır (Rehberger, 2014).
Kadın ve erkek katılımcı grupların kontrol değişkenlerinin farklılaşıp farklılaşmadığının sınanması ile Dinn (2011) RKŞT araştırması ile mevcut çalışmanın çeliştiği görülmektedir. Çünkü Dinn’in araştırmasında RKŞT hiçbir alt alanlarında kadın ve
7
İstanbul Üniversitesi, 2018
erkek arasında anlamlı bir fark görülmemektedir. Bu çalışma da ise kadınlar ve erkekler arasında anlamlı bir fark elde edilmiştir. Bu durum ise çalışmadaki kadın katılımcıların görsel hafızalarının erkek katılımcılardan daha iyi olduğunu göstermektedir.
Cinsiyet grupları ile empati ölçümleri arasında ise çelişkili sonuçlar ortaya çıkmıştır. Katılımcıların EÖ puanları ortalamaları literatür ortalamaları ile uyumlu değildir ve literatürden oldukça düşüktür. Fakat EEÖ puan ortalamaları ise literatürle uyumlu biçimdedir. Bu durum ise EEÖ ve EÖ ölçeklerinin empatinin farklı alanlarını mı ölçtükleri sorusunu akla getirmektedir. Yapılan korelasyonel çalışma da EEÖ ile EÖ_Eİ arasında anlamlı derecede ilişkinin var olması EEÖ’nin EÖ’nün alt ölçeği olan Empatik İlgi’yi ölçmüş olduğu düşünülmektedir. Empatik ilgi alt ölçeğinde karşıdaki insanın sıkıntısını anlayıp, bunu giderme isteğini ölçen maddeler yer almaktadır. Bir diğer empati ölçeği Gözler Testinin sonuçları cinsiyet farkı ortaya koymazken literatür ortalamasından yüksek olduğu görülmektedir. Dökmen (2013) kadınların empati kurmak konusundaki başarılarını, erkek egemen toplumda, dayak yemek, azar işitmek, taciz, tecavüz gibi tehlikelere karşı kendilerini koruma yeteneklerinin zaman içinde gelişmesi ile açıklamaktadır. Buna göre, erkeklerin yıkıcı tepkilerinden korunmak için, onlar gibi düşünmek, onların yerine kendilerini koymak, erkeklerin hangi durumda ne tür davranış kalıplarını ortaya koyacaklarını sıklıkla tahmin etmek zorunda kalmak, kadınları daha duyarlı kılmış, empati becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmuş olabilir. Kültürümüzde, erkeklerin duygu ve düşüncelerini genellikle her ortamda rahat ifade ederken, kadınların kendilerini kontrol etmek zorunda kalmış olmalarının zamanla empatik düşünmeyi geliştirmiş olması olasıdır. Empatik düşünmenin cinsler arasında farklı görünümler almasının temelinde sosyolojik faktörlerin etkili olduğu böylece ortaya çıkmaktadır (akt. Arslan, 2016).
Temel hipotezin test edilmesi sonucunda ise kadın katılımcıların erkek katılımcılardan üzgün kişiyi anlamlı derecede daha fazla hatırlamadıkları görülmüştür. Fakat ortalamalar incelendiğinde kadın katılımcıların ortalamalarının erkek katılımcılardan daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Bu durum ise örneklemin büyütülmesi durumda kadın katılımcıların erkek katılımcılardan anlamlı derecede daha fazla üzgün kişiyi hatırlayabileceklerini düşündürtmektedir.
RKŞT ve Hatırlama performansları düşünüldüğünde kadın katılımcıların görsel hatırlama performanslarının daha iyi olduğu görülmektedir. Bu durum kadın katılımcıların görsel hatırlama durumlarının erkek katılımcılardan daha iyi olduğu sonucunu vermektedir.
8
İstanbul Üniversitesi, 2018
Kadın ve erkeğe göre empati kurulan kişi farklılık göstermektedir. Kadın katılımcılar erkek katılımcılara oranla daha fazla üzgün kişiyle empati kurduklarını belirtmişlerdir. Kurmadım diyenler ise eşit dağılmıştır. Kadınlar üzgün kişiyle daha çok empati kurduklarını belirtmelerine rağmen üzgün kişiyi hatırlama puanları erkeklere göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir. Duygusal olarak empati kurmuş olsalar bile hatırlamaya bu durum etki etmediği görülmektedir.
Anahtar Kelime: Cinsiyet Farkı, Emosyonel Görsel Hatırlama, Duygu Durum, Empati E-mail: betulesrababa@gmail.com
9
İstanbul Üniversitesi, 2018
KAYNAKLAR
Arslan, Y. (2016). Kim Daha İyi Empati Kuruyor-Empati Üzerine Mikro Bir Sosyolojik Araştırma-, 51-64.
Ayçiçeği Dinn, A., Dinn, W. M. (2011). Rey Complex Figure Test Profile of Turkish Adults. Nöropsikiyatri Arşivi 2012; 49: 145-151.
Bora E., Baysan L. (2008), Empati Ölçeği-Türkçe Formunun Üniversite Öğrencilerinde Psikometrik Özellikleri, Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 19, Sayı: 1.
Çay D.,(2013), Olumsuz Reklam İçeriğinin Hatırlama Üzerine Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul; Bahçeşehir Üniversitesi.
Dökmen, Ü. (1988). Empatinin Yeni Bir Modele Dayanılarak Ölçülmesi ve Psikodrama ile Geliştirilmesi. s. 155-190.
Ekinci, Ö., Ayberk, B. (2010). Öğretmen Adaylarının Empatik ve Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin İncelenmesi. Elemantary Education Online. 9(2), 816-827.
Gençöz, T. (2000). Pozitif ve Negatif Duygu Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. Türk Psikolojisi Dergisi; 15(46), 19-25.
Hisli, N. (1989). Beck Depresyon Envanterinin Üniversite Öğrencilerinde Geçerliği, Güvenirliği. Psikoloji Dergisi, 7(23); 3-13.
Ketzman, S., Reznik, I., Hornik-Luire, T., Weizman, A., Kotler, M. and Amital, D. (2010). Stroop performance in major depression: Selective attention impairment or psychomotor slowness? Journal of Affective Disorders 122, 167-173.
Rehberger, C. (2014). Examining the Relationships between Empathy, Mood, and Facial Mimicry. DePaul Discoveries, 3(1), art.5.
Öner N.,(1985), Durumluk ve Sürekli Kaygı Envanteri El Kitabı. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
Yıldırım, E. A., Kaşar, M., Güdük, M., Ateş, E., Küçükparlak, İ. Ve Özalmete, E. O. (2011). Gözlerden Zihin Okuma Testi’nin Güvenirlik Çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi; 22(3): 177-86.
10
2 İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi ÖZET
Amaç
Bu araştırmanın amacı farklı duygu durumundaki kişilerin hatırlanmasının cinsiyete göre değişip değişmeyeceği sorusuna cevap bulmaktır. Araştırma empati kurulan kişiyi daha fazla hatırlanacağı ön kabulü ile temellendirilmiştir. Bu bağlamda kadınların erkeklere göre empati seviyesinin daha yüksek olduğuna dair bulgulara dayanılarak (Bora, 2008; Arslan, 2016) bazı hipotezler oluşturulmuştur;
‣ Kadın katılımcılar erkek katılımcılara göre üzgün duygu durumunda olan kişileri mutlu ve nötr duygu durumunda olan kişilere göre daha fazla hatırlayacaktır.
‣ Kadın katılımcılar üzgün kişiyle empati kurduklarını erkek katılımcılara göre daha fazla belirteceklerdir.
‣ Kadın katılımcıların empati puanları erkek katılımcılardan daha yüksek çıkacaktır Araştırma sorusunu cevaplamak ve hipotezi test etmek amacıyla yarı deneysel bir çalışma
yapılmıştır.
Yöntem
Çalışma Tek Faktörlü Gruplar Arası desenle oluşturulmuştur ve iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşama kapsamında muhtemel katılımcılara Katılımcı Bilgi Formu, Beck Depresyon Envanteri (BDE; Hisli, 1989) ve Empati Ölçeği (EÖ; Bora, 2009) verilmiştir. İlk aşama 61 katılımcı ile gerçekleştirilmiştir İlk aşamadan elde edilen bilgiler çerçevesinde 18- 28 yaşında olup üniversite öğrencisi olan, hale hazırda bir psikiyatrik ilaç kullanmayan, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tanısı almayan, görme problemleri
1
İstanbul Üniversitesi, 2018
(Hipermetrop, Renk Körlüğü) olmayan, BDE’den 17 ve altında puan alan katılımcılar ikinci aşama için davet edilmiştir. İkinci aşama 9 kadın ve 9 erkek katılımcıya (N=18) uygulanmıştır ve her bir katılımcı için yaklaşık 45 dakika sürmüştür. İkinci aşama kapsamında sırasıyla Onam Formu ve BDE verilmiş, BDE’nin kullanılmasının amacı, depresyonun dikkat ile ilgili uygulamalarda ketleyici bir nitelikte olabileceğinin görülmesidir (Kertzman, 2010). Stroop (İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi) ve Rey Karmaşık Şekil Testi (RKŞT; Dinn, 2011) uygulanmıştır. Bu iki uygulamanın çalışmamız kapsamında kullanılmasının sebepleri sırasıyla şöyledir; görsel dikkat ve görsel hafıza gibi yürütücü işlevlerini kontrol etmektir. RKŞT’nin 3 dakikalık arasında Pozitif ve Negatif Duygu Ölçeği (PNDÖ; Dinçöz, 2000) ve Durumluk Kaygı Envanteri (DKE; Öner, 1983) verilmiştir, bu testlerin veriliş amacı da duygu durumunu kontrol edilmesi içindir. Sonrasında araştırmacılar tarafından hazırlanan yaklaşık 1 dakika 35 saniyelik video izletilmiştir. Video içeriğinde üç farklı duygu durumunu (mutlu, nötr ve üzgün) temsil eden üç kadın üniversite öğrencisi bulunmaktadır ve video da ses yoktur. Katılımcı videoyu izlediği esnada seyirci etkisinden kaçınmak için araştırmacılar odanın dışında beklemiştir. Video sonrası araştırmacılar tarafından hazırlanan Emosyonel Görsel Hatırlama Testi verilmiştir. Emosyonel Görsel Hatırlama testi iki kısım olarak oluşturulmuştur. İlk kısım videodaki her kişi için ortak olan sorulardan oluşup cevapları farklılaşan 33(11x3) adet sorudan oluşmaktadır. İkinci kısım da ise videodaki kişilerle ilgili sorular bulunmakla birlikte Çeldirici ve Mekân soruları da bulunmaktadır ve toplamda 20 sorudan oluşmaktadır. Soruların içerik dağılım ise şöyledir; Üzgün kişiye yönelik 13 soru, Nötr kişiye yönelik 17 soru, Mutlu kişiye yönelik 14 soru, Çeldirici 5 soru ve Mekâna yönelik 4 soru bulunmaktadır. Emosyonel Görsel Hatırlama Testinin puanlaması ise doğru yanıtlara 1 puan yanlış yanıtlara 0 puan olarak gerçekleştirilmiştir. Son olarak Gözlerden Zihin Okuma Testi (Gözler Testi; Yıldırım, 2011) uygulanmıştır ve Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ; Dökmen, 1988) verilmiştir. Gözler testinin ve EEÖ’nin uygulanmasının sebebi ise bağımsız değişken olan Empatinin değerlendirilmesini desteklemek ve temel hipotez doğrultusunda hatırlama testi ilişkilerine bakmaktır. Son olarak üç adet açık uçlu sorudan oluşan Son Sorular sorulmuştur. Bu soruların ilk katılımcıların kiminle empati kurduklarını düşündükleri ve nedenini, ikincisi videodaki kişilerin herhangi birini tanıyıp tanımadıkları ve çalışmanın amacının ne olduğuna dair düşünceleri sorulmuştur. Sonrasında çalışma sonlandırılmıştır.
2
Bulgular
İstanbul Üniversitesi, 2018
Çalışma kapsamında 9 kadın 9 erkek katılımcıya ulaşılmıştır. Katılımcıların yaş ortalamaları 21’dir (ss=2,3). Çalışmanın kontrol değişkenlerinin literatürle uyumluluğu cinsiyetten bağımsız olarak incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda şu veriler elde edilmiştir;
• BDE’den alınan ortalama puan 8,3’tür (ss=5). Literatürdeki ortalama değer ise 10,9±7,3’dur (Gençöz, 2000). Görüldüğü üzere BDE ortalamaları literatüre göre normal düzeydedir.
• Stroop Testi görsel dikkati ölçen Stroop süre farkı bölümü ortalaması 34,5’tir (ss=12). Bu ölçüm ise literatüre göre normal düzeydedir (35±9).
• RKŞT alınan veriler görsel hafızayı ölçen alt alanları incelendiğinde; RKŞT üç dakika puanı ölçüldüğünde 18,8 (ss=7). Literatürde ise RKŞT üç dakika puanı 21,25±5,59’ dur (Dinn, 2011). Bu bulgu çalışmanın RKŞT üç dakika puanı ortalamasının literatürde yaklaşık değerler göstermektedir.
• PNDÖ ölçümlerinin Pozitif ve Negatif puanları ayrı ayrı incelendiğinde sırasıyla ortalamalarının şöyle olduğu görülmüştür; 34 (ss=6,4) ve 19,5 (ss=5,4)’tür. Literatürde ise Pozitif Duygu puanı 29,12±7,37 ve Negatif Duygu Puanı ise 21,63±7,48’dir (Gençöz, 2000). Bu bulgular ise katılımcıların çoğunlukla pozitif duygu durumu içerisinde oldukları görülmektedir.
• DKE’den alınan puan ortalaması ise 33,8’dir (ss=8,4). Literatürde ise puan ortalaması değer 36 ile 41 arasındadır (Öner, 1985). Bu bulgu ise katılımcıların çalışma anındaki kaygı durumlarının literatür ortalama puanının dahi altında olduğunu göstermektedir.
Kontrol değişkenleri genel olarak literatür ile uyumlu çıkması, çalışmayı etkileyebilecek karıştırıcı değişkenlerin kontrol edildiğini göstermiştir.
Bir sonraki aşama olarak bağımsız değişken olan cinsiyete göre bağımlı değişkenler incelenmiştir. Bu incelemede katılımcılar kadın ve erkek olarak ayrılmıştır. Öncelikle kontrol değişkenleri cinsiyete göre yeniden incelenmiştir. İncelemeler sonuncunda yaş, Stroop Testi, PNDÖ, DKE ve BDE değişkenlerinde bu iki grup arasında anlamlı bir farklılık bulunmamakla birlikte RKŞT’nin üç alt alanında düşük düzeyde anlamlı bir fark ortaya çıkmıştır;
• RKŞT kopya süresi (RKŞT_1) kadın ve erkek gruplarında anlamlı derecede farklılaşmaktadır (t(9)=0.047, p>.05).
3
İstanbul Üniversitesi, 2018
• RKŞT organizasyon puanı (RKŞT_2) kadın ve erkek gruplarında düşük derecede anlamlı bir fark görülmektedir (t(9)=0.058 p>.05).
• RKŞT üç dakika puanı (RKŞT_3) kadın ve erkek gruplarında anlamlı derecede farklılaşmaktadır (t(9)=0.038 p>.05).
Tablo 1’de görüldüğü gibi farklılaşma kadınların 3 kategori içinde daha iyi oldukları yönündedir.
Tablo 1.Cinsiyete Göre RKŞT Sıralama Ortalamaları
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Toplam 18
N Mean 9 124,2 9 145,7
RKŞT_1
RKŞT_2
RKŞT_3
Cinsiyete göre empati puanları incelenmiştir. EEÖ puan ortalamaları kadın ve erkek grupları anlamlı derecede farklılaşmaktadır (t(9)=0.030 p>.05). Gözler Testi (GZO; t(9)=0.788 p>.05) puanı ortalamalarına göre kadın ve erkek grupları arasında anlamlı bir fark bulunmamaktadır. Fakat Gözler Testi literatür ortalaması 22,46±3.4 (Yıldırım, 2011) iken bu çalışmada ortalama 24,2 (ss=2,6) olarak bulunmuştur. EÖ (t(9)=0.536 p>.05), EÖ Bilişsel Empati (EÖ_BE; t(9)=0.790 p>.05), Empatik İlgi(EÖ_Eİ; t(9)=0.252 p>.05) ve Sosyal Yeti (EÖ_SY; t(9)=0.577 p>.05) alt puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. Fakat EÖ’nün Emosyonel Yanıt puan ortalamaları ile cinsiyet grupları anlamlı derecede farklılaşmaktadır (EÖ_EY; t(9)=0.027 p>.05). Tablo 2’de de görüldüğü gibi kadın katılımcıların EEÖ puanları ortalamaları sıralaması erkek katılımcılardan anlamlı derecede daha fazladır. Aynı şekilde kadın katılımcıların EÖ_EY puan ortalamaları sıralaması erkek katılımcılara göre anlamlı derecede fazla olduğu görülmektedir. Bu iki farklılaşma kadın
9 5,1
9 3,5 Toplam 18
Kadın Erkek
Kadın
Erkek
Toplam 18
9 22,3 9 15,2
4
İstanbul Üniversitesi, 2018
katılımcıların erkek katılımcılardan görece daha yüksek empati puanları aldığını göstermektedir.
Tablo 2. Cinsiyete göre EEÖ ve EÖ_EY Ortalama Sıralamaları
EEÖ
EÖ_EY
Tablo 2’e bakıldığında, EEÖ ile EÖ_Eİ arasında anlamlı bir ilişki bulunurken EEÖ ile EÖ (r=0.610, p>.05) ve diğer EÖ alt ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmadığı görülmektedir.
Cinsiyet gözetmeksizin EÖ için yapılan değerlendirmede ortalama 27 (ss=9,2) çıkarak
̅
literatürdeki ortalamadan (Bora, 2008; 𝑋=43.85±10.97) oldukça düşük bir ortalamaya
ulaşıldığı görülmüştür. EEÖ puanlarına göre ise ortalama 69 (ss=8,4) çıkarak literatür
̅
ortalamasıyla (Ekinci, 2010; 𝑋=68,7± 8,9) benzerlik göstermiştir. Her ikisi de empatiyi ölçen
bu iki testin literatüre göre farklı sonuçlar vermesi sebebiyle EÖ ve EEÖ korelasyon analizine sokulmuştur.
Tablo 3. Empatik Eğilim Ölçeği ile Empati Ölçeği ve Alt Ölçekleri Arasındaki İlişki
123456 1. EEÖ -
Cinsiyet
Kadın
Erkek
Toplam 18
N Mean 9 73,5 9 65,7
Kadın
Erkek
Toplam 18
9 4
9 2,2
2. EÖ
3. EÖ_Eİ
4. EÖ_BE
5. EÖ_EY 6.EÖ_SY
*p<.05, ** p<.01
.610* -
-.886* .940* -
.293 .000
.250 .057 .436* .003
.266 -
.539* .487* -
-.639* .029 .370 -
5
İstanbul Üniversitesi, 2018
Kadın ve erkek gruplarının hatırlama testi puan ortalamaları karşılaştırılmıştır. Temel hipotez olan kadın katılımcıların erkek katılımcılara oranla daha fazla üzgün kişiyi daha fazla hatırlayıp hatırlamadıkları sınanmıştır. Bu sınama sonucunda kadın ve erkek grupları arasında ortalamalar farklı olmakla birlikte hiçbiri için anlamlı derecede bir fark elde edilememiştir (Bkz. Tablo 4)
Tablo 4. Cinsiyete Göre Hatırlama Puan Ortalamaları
̅
𝑋 ss p
Üzgün
Nötr
Mutlu
Çeldirici
Mekân
Hatırlama Testi Toplam Puanı
p<.05*
Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek
7,33 2,5
5,89 .92 11,44 2,4 10,44 3,1
7,56 1,8 6,33 1,3 1,44 1 1,56 .72 2,56 .88 2,44 .52
30,33 7,1 26,67 5,3
.136
.448
.160
.807
.698
.231
Tablo 4’e bakıldığında kadın katılımcıların genel olarak Emosyonel Görsel Hatırlama Testi performansının (Üzgün, Nötr ve Mutlu için) erkek katılımcılardan daha yüksek olduğu görülmektedir. Fakat temel hipotezin anlamlı derecede farka ulaşamaması sebebiyle desteklenmediği görülmüştür (t(9)=0.231, p>.05) .
Son sorular çerçevesinde katılımcılarımıza videodaki izledikleri kişilerden hangisiyle empati kurduklarını düşündükleri sorulmuştur. Verilen cevaplar dört kategoride toplanmıştır.
6
İstanbul Üniversitesi, 2018
Bu kategoriler empati kurmadım, mutlu kişiyle, üzgün kişiyle ve nötr kişiyle kurdum şeklindedir.
Tablo 5. Cinsiyete Göre Empati Kurulan Kişilerin Yüzde Değerleri
Cinsiyet Kadın
Erkek
Kiminle Empati Kurdunuz? % Kurmadım 5,6 Nötr 11,1 Üzgün 33,3 Kurmadım 5,6 Nötr 16,7 Üzgün 27,8
Tablo 5’de görüldüğü üzere kadın katılımcılar erkek katılımcılara oranla daha fazla üzgün kişiyle empati kurduklarını belirtmişlerdir. Fakat bu farkın anlamlı olup olmadığı Ki- Kare Testi ile test edilmiştir. Sonuç olarak anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür (x2(2)=.865, p>.05). Toplamda ise katılımcıların %61.1 (N=11) Üzgün olan kişiyle, %27,8’i (N=5) Nötr olan kişiyle, %11,1 (N=2) ise kimseyle empati kurmadıklarını belirtmiştir. Katılımcıların hiçbiri ise Mutlu olan kişiyle empati kurduğunu beyan etmemiştir.
Tartışma
Bu araştırmanın bulguları literatürle bazı yönlerden uyuşmakla birlikte bazı yönlerden farklılaştığı görülmüştür. Aynı zamanda araştırmanın benzeri literatürde bulunmadığı için araştırmanın yorumlanması güçleşmektedir. Çalışma karıştırıcı değişkenler asıl değişkenleri etkilemeyecek şekilde kontrol edildiği düşüncesi bulgularla desteklenmiştir. Duygu Durumlarını önemli olduğu bir araştırma olduğu için kişilerin BDE, PNDÖ ve DKE gibi duygu durumları ölçen ölçek puanları literatürle uyumlu veya pozitif yönde olduğu görülmüştür. Bu durum ise negatif duygu durumunun hatırlamayı ketleyici etkisinin ortadan kaldırdığı düşünülmektedir (Çay, 2013). Aynı zamanda negatif duygu durumunun kendine odaklanma teorisi çerçevesinde başkaları ile empati kurmayı zorlaştırıcı etkisi ortadan kaldırılmıştır (Rehberger, 2014).
Kadın ve erkek katılımcı grupların kontrol değişkenlerinin farklılaşıp farklılaşmadığının sınanması ile Dinn (2011) RKŞT araştırması ile mevcut çalışmanın çeliştiği görülmektedir. Çünkü Dinn’in araştırmasında RKŞT hiçbir alt alanlarında kadın ve
7
İstanbul Üniversitesi, 2018
erkek arasında anlamlı bir fark görülmemektedir. Bu çalışma da ise kadınlar ve erkekler arasında anlamlı bir fark elde edilmiştir. Bu durum ise çalışmadaki kadın katılımcıların görsel hafızalarının erkek katılımcılardan daha iyi olduğunu göstermektedir.
Cinsiyet grupları ile empati ölçümleri arasında ise çelişkili sonuçlar ortaya çıkmıştır. Katılımcıların EÖ puanları ortalamaları literatür ortalamaları ile uyumlu değildir ve literatürden oldukça düşüktür. Fakat EEÖ puan ortalamaları ise literatürle uyumlu biçimdedir. Bu durum ise EEÖ ve EÖ ölçeklerinin empatinin farklı alanlarını mı ölçtükleri sorusunu akla getirmektedir. Yapılan korelasyonel çalışma da EEÖ ile EÖ_Eİ arasında anlamlı derecede ilişkinin var olması EEÖ’nin EÖ’nün alt ölçeği olan Empatik İlgi’yi ölçmüş olduğu düşünülmektedir. Empatik ilgi alt ölçeğinde karşıdaki insanın sıkıntısını anlayıp, bunu giderme isteğini ölçen maddeler yer almaktadır. Bir diğer empati ölçeği Gözler Testinin sonuçları cinsiyet farkı ortaya koymazken literatür ortalamasından yüksek olduğu görülmektedir. Dökmen (2013) kadınların empati kurmak konusundaki başarılarını, erkek egemen toplumda, dayak yemek, azar işitmek, taciz, tecavüz gibi tehlikelere karşı kendilerini koruma yeteneklerinin zaman içinde gelişmesi ile açıklamaktadır. Buna göre, erkeklerin yıkıcı tepkilerinden korunmak için, onlar gibi düşünmek, onların yerine kendilerini koymak, erkeklerin hangi durumda ne tür davranış kalıplarını ortaya koyacaklarını sıklıkla tahmin etmek zorunda kalmak, kadınları daha duyarlı kılmış, empati becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmuş olabilir. Kültürümüzde, erkeklerin duygu ve düşüncelerini genellikle her ortamda rahat ifade ederken, kadınların kendilerini kontrol etmek zorunda kalmış olmalarının zamanla empatik düşünmeyi geliştirmiş olması olasıdır. Empatik düşünmenin cinsler arasında farklı görünümler almasının temelinde sosyolojik faktörlerin etkili olduğu böylece ortaya çıkmaktadır (akt. Arslan, 2016).
Temel hipotezin test edilmesi sonucunda ise kadın katılımcıların erkek katılımcılardan üzgün kişiyi anlamlı derecede daha fazla hatırlamadıkları görülmüştür. Fakat ortalamalar incelendiğinde kadın katılımcıların ortalamalarının erkek katılımcılardan daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Bu durum ise örneklemin büyütülmesi durumda kadın katılımcıların erkek katılımcılardan anlamlı derecede daha fazla üzgün kişiyi hatırlayabileceklerini düşündürtmektedir.
RKŞT ve Hatırlama performansları düşünüldüğünde kadın katılımcıların görsel hatırlama performanslarının daha iyi olduğu görülmektedir. Bu durum kadın katılımcıların görsel hatırlama durumlarının erkek katılımcılardan daha iyi olduğu sonucunu vermektedir.
8
İstanbul Üniversitesi, 2018
Kadın ve erkeğe göre empati kurulan kişi farklılık göstermektedir. Kadın katılımcılar erkek katılımcılara oranla daha fazla üzgün kişiyle empati kurduklarını belirtmişlerdir. Kurmadım diyenler ise eşit dağılmıştır. Kadınlar üzgün kişiyle daha çok empati kurduklarını belirtmelerine rağmen üzgün kişiyi hatırlama puanları erkeklere göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir. Duygusal olarak empati kurmuş olsalar bile hatırlamaya bu durum etki etmediği görülmektedir.
Anahtar Kelime: Cinsiyet Farkı, Emosyonel Görsel Hatırlama, Duygu Durum, Empati E-mail: betulesrababa@gmail.com
9
İstanbul Üniversitesi, 2018
KAYNAKLAR
Arslan, Y. (2016). Kim Daha İyi Empati Kuruyor-Empati Üzerine Mikro Bir Sosyolojik Araştırma-, 51-64.
Ayçiçeği Dinn, A., Dinn, W. M. (2011). Rey Complex Figure Test Profile of Turkish Adults. Nöropsikiyatri Arşivi 2012; 49: 145-151.
Bora E., Baysan L. (2008), Empati Ölçeği-Türkçe Formunun Üniversite Öğrencilerinde Psikometrik Özellikleri, Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 19, Sayı: 1.
Çay D.,(2013), Olumsuz Reklam İçeriğinin Hatırlama Üzerine Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul; Bahçeşehir Üniversitesi.
Dökmen, Ü. (1988). Empatinin Yeni Bir Modele Dayanılarak Ölçülmesi ve Psikodrama ile Geliştirilmesi. s. 155-190.
Ekinci, Ö., Ayberk, B. (2010). Öğretmen Adaylarının Empatik ve Eleştirel Düşünme Eğilimlerinin İncelenmesi. Elemantary Education Online. 9(2), 816-827.
Gençöz, T. (2000). Pozitif ve Negatif Duygu Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. Türk Psikolojisi Dergisi; 15(46), 19-25.
Hisli, N. (1989). Beck Depresyon Envanterinin Üniversite Öğrencilerinde Geçerliği, Güvenirliği. Psikoloji Dergisi, 7(23); 3-13.
Ketzman, S., Reznik, I., Hornik-Luire, T., Weizman, A., Kotler, M. and Amital, D. (2010). Stroop performance in major depression: Selective attention impairment or psychomotor slowness? Journal of Affective Disorders 122, 167-173.
Rehberger, C. (2014). Examining the Relationships between Empathy, Mood, and Facial Mimicry. DePaul Discoveries, 3(1), art.5.
Öner N.,(1985), Durumluk ve Sürekli Kaygı Envanteri El Kitabı. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
Yıldırım, E. A., Kaşar, M., Güdük, M., Ateş, E., Küçükparlak, İ. Ve Özalmete, E. O. (2011). Gözlerden Zihin Okuma Testi’nin Güvenirlik Çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi; 22(3): 177-86.
10
|
Yazan
|
Bu makaleden alıntı yapmak
için alıntı yapılan yazıya aşağıdaki ibare eklenmelidir: "Cinsiyetin Emosyonel Görsel Hatırlama Testi Üzerindeki Etkisi" başlıklı makalenin tüm hakları yazarı Psk.Betül Esra BABA'e aittir ve makale, yazarı tarafından TavsiyeEdiyorum.com (http://www.tavsiyeediyorum.com) kütüphanesinde yayınlanmıştır. Bu ibare eklenmek şartıyla, makaleden Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa uygun kısa alıntılar yapılabilir, ancak Psk.Betül Esra BABA'nın izni olmaksızın makalenin tamamı başka bir mecraya kopyalanamaz veya başka yerde yayınlanamaz. |
Beğenin 
Yazan Uzman
|
Sitemizde yer alan döküman ve yazılar uzman üyelerimiz tarafından hazırlanmış ve pek çoğu bilimsel düzeyde yapılmış çalışmalar olduğundan güvenilir mahiyette eserlerdir. Bununla birlikte TavsiyeEdiyorum.com sitesi ve çalışma sahipleri, yazıların içerdiği bilgilerin güvenilirliği veya güncelliği konusunda hukuki bir güvence vermezler. Sitemizde yayınlanan yazılar bilgi amaçlı kaleme alınmış ve profesyonellere yönelik olarak
hazırlanmıştır. Site ziyaretçilerimizin o meslekle ilgili bir uzmanla görüşmeden, yazı içindeki bilgileri kendi başlarına kullanmamaları gerekmektedir. Yazıların telif hakkı tamamen yazarlarına aittir, eserler sahiplerinin muvaffakatı olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, başka bir
yerde kullanılamaz, kopyala yapıştır yöntemiyle başka mecralara aktarılamaz. Sitemizde yer alan herhangi bir yazı başkasına ait telif haklarını ihlal ediyor, intihal içeriyor veya yazarın mensubu bulunduğu mesleğin meslek için etik kurallarına aykırılıklar taşıyorsa, yazının kaldırılabilmesi için site yönetimimize bilgi verilmelidir.
